Religijne korelaty jakości życia młodzieży studiującej moderacyjna rola płci

678 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): 678-684 Religijne korelaty jakości życia młodzieży studiującej moderacyjna rola płci Religious correlates of life quality in university students moderating role of gender Marcin Wnuk, Jerzy T. Marcinkowski Zakład Higieny, Katedra Medycyny Społecznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Cel. Sprawdzenie, które aspekty religijności studentów są związane z ich jakością życia operacjonalizowaną jako satysfakcja z życia oraz pozytywny i negatywny afekt. Materiał i metody. Grupę badanych stanowiło 115 studentów. Zastosowano następujące narzędzia badawcze: Drabinka Cantrila, Skala Pozytywnego i Negatywnego Afektu (PANAS), Kwestionariusz Siły Wiary Religijnej Santa Clara (SCSORF), Skala Orientacji Religijnej, Skala Religijnych Sposobów Radzenia Sobie ze Stresem (Brief RCOPE), dwie miary religijności składające się z jednego pytania, które dotyczyło częstotliwości modlitwy oraz częstotliwości pobytu na mszy świętej. Wyniki i wnioski. Studentki częściej korzystają z pozytywnych religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem niż studenci. Płeć pełni moderacyjną rolę w relacji pomiędzy wewnętrzną motywacją religijną, częstotliwością modlitwy oraz negatywnymi religijnymi sposobami radzenia sobie ze stresem a satysfakcją z życia; płeć jest dodatkowo moderatorem związku pomiędzy pozytywnymi religijnymi sposobami radzenia sobie ze stresem a afektem pozytywnym. Aim. To examine whether many aspects of students religiosity are related to subjective quality of life operationalized as satisfaction with life and both positive and negative affect. Material and methods. The sample consisted of 115 students. The following tools were used: Cantril Ladder, The Positive and Negative Affect Schedule (PANAS), Santa Clara Strength of Religious Faith Questionnaire (SCSORF), The Age-Universal I-E Scale, Religious Coping Scale (Brief RCOPE), one-item scales regarding frequency of prayer, frequency of church attendance. Results & conclusions. Women declared more frequent positive religious coping than men. Gender moderated the correlations between intrinsic religiosity, frequency of prayer, negative religious coping and satisfaction with life; it additionally moderated the correlations between positive religious coping and positive affect. Key words: religious orientation, religious coping, subjective quality of life, students Słowa kluczowe: religijność motywowana wewnętrznie, religijne sposoby radzenia sobie ze stresem, subiektywna jakość życia, studenci Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): 678-684 www.phie.pl Nadesłano: 05.07.2010 Zakwalifikowano do druku: 05.11.2010 Adres do korespondencji / Address for correspondence Mgr psych. Marcin Wnuk Zakład Higieny, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, ul. Rokietnicka 5 c, 60-806 Poznań tel. 61-854-73-89, fax 61-854-73-90, e-mail: marwnuk@wp.pl Wprowadzenie Przeprowadzone dotychczas projekty badawcze dotyczące relacji pomiędzy religijnością i jakością życia dają niejednoznaczne rezultaty. Obecność lub brak związków pomiędzy obiema zmiennymi oraz różnice w ich sile są spowodowane odmiennymi sposobami operacjonalizacji obu pojęć, użyciem odrębnych miar i narzędzi badawczych oraz różnorodnością badanych populacji [1, 2, 3, 4, 5]. Religijność jest najczęściej rozpatrywana jako pojęcie wielowymiarowe zawierające dwa główne aspekty: publiczny (instytucjonalny) i prywatny [6,7,8,9]. Najczęściej stosowanymi wskaźnikami religijności instytucjonalnej są: przynależność do danego wyznania religijnego [1,10] oraz pobyt na mszy świętej [11,12,13,14]. Na religijność prywatną składają się przede wszystkim takie elementy jak modlitwa [12,13] oraz czytanie Pisma Świętego [14,15,16]. Allport wyróżnił zewnętrzną i wewnętrzną orientację religijną. Ta pierwsza cechuje osoby, dla których religijność jest wartością autoteliczną oraz ostateczną. Jednostki prezentujące religijność zewnętrzną traktują religię instrumentalnie do realizacji i osiągania celów nie mających z nią związku [17]. Osoby prezentujące wewnętrzną orientację religijną deklarują wyższy poziom zdrowia, psychologicznego dobrostanu [18,19], jak również są bardziej szczęśliwi i zadowoleni z życia [20,21,22]. Innym aspektem religijności związanym z jakością życia wydają się być religijne sposoby radzenia sobie ze stresem. Są one ujmowane jako złożony proces konfrontowania się z sytuacjami stresowymi, który nie

Wnuk M, Marcinkowski JT. Religijne korelaty jakości życia młodzieży studiującej moderacyjna rola płci 679 może być redukowany do prostych behawioralnych wskaźników takich jak modlitwa lub mechanizmów obronnych w postaci racjonalizacji lub zaprzeczania. Zawierają one zarówno aktywne, jak i pasywne, skoncentrowane na problemie ale i skoncentrowane na emocjach, intrapsychiczne oraz interpersonalne strategie radzenia sobie ze stresem [23]. Strategie te mogą pełnić różne funkcje w zależności od osób, które je stosują oraz kontekstu sytuacyjnego, w których są one wykorzystywane. Przykładowo u pacjentów kardiologicznych modlitwa może być stosowana jako strategia skoncentrowana na emocjach podczas radzenia sobie ze złością lub jako forma radzenia sobie poprzez rozwiązywanie problemów [23]. Korzystanie z negatywnych, religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem jest związane z niższym poziomem jakości życia [24,25,26,27], podczas gdy stosowanie pozytywnych religijnych form radzenia sobie z sytuacjami trudnymi sprzyja zdrowiu psychicznemu, zadowoleniu z życia oraz redukcji objawów depresyjnych [28,29]. Badania nad religijnością oraz jakością życia przeprowadzone wśród studentów z różnych krajów, w których jako narzędzi badawczych użyto Oksfordzkiego Inwentarza Szczęścia oraz Skali Postawy wobec Chrześcijaństwa Francis dały niejednoznaczne rezultaty. Wśród studentów z Walii potwierdzono istnienie pozytywnej zależności o słabej sile pomiędzy religijnością a szczęściem [30]. Analogiczne rezultaty uzyskano u studentów ze Stanów Zjednoczonych [31], Wielkiej Brytanii [32,33,34] oraz Izraela [35,36]. Pozytywnych zależności pomiędzy szczęściem i postawą wobec Chrześcijaństwa nie stwierdzono wśród studentów z Niemiec [37] oraz Irlandii Północnej [38,39]. W innych badaniach zrealizowanych na populacji studentów z Wielkiej Brytanii nie zanotowano pozytywnego związku pomiędzy postawą wobec chrześcijaństwa i satysfakcją z życia [32,40]. Z drugiej strony studenci z Wielkiej Brytanii, którzy korzystali z pozytywnych religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem deklarowali większe poczucie szczęścia [20]. Wśród studentów z Kuwejtu subiektywne poczucie religijności korelowało pozytywnie z satysfakcją z życia [41], natomiast przy użyciu tych samych miar wśród studentów z Algierii wystąpiły różnice między obiema płciami polegające na tym, iż u mężczyzn zanotowano zależności pomiędzy religijnością i zdrowiem psychicznym, podczas, gdy wśród kobiet otrzymano dodatkowo zależności pomiędzy religijnością a innymi wskaźnikami jakości życia, takimi jak zdrowie fizyczne, lęk oraz szczęście i satysfakcja z życia [42]. Wśród studentów płci męskiej z Ghany, Nigerii, oraz Irlandii Północnej satysfakcja z życia była pozytywnie związana z postawą wobec Boga. Zależności między obiema zmiennymi nie wystąpiły niezależnie od płci u studentów ze Szwajcarii oraz u studentek z Ghany, Nigerii, oraz Irlandii Północnej [43]. W badaniach Dezutter i wsp. częstotliwość pobytu w kościele nie była związana z psychologicznym dobrostanem, satysfakcją z życia, szczęściem oraz psychologicznym dystresem, natomiast posiadanie wewnętrznej orientacji religijnej korelowało z mniejszym poziomem psychologicznego dystresu oraz większą satysfakcją z życia [19]. Również w badaniach studentów z Irlandii Północnej częstotliwość pobytu w kościele nie była związana z bilansem emocjonalnym [11]. Siła wiary studentów nie korelowała z siłą afektu pozytywnego oraz afektu negatywnego [44]. Rezultaty badań wskazują na większy poziom religijności studentek w stosunku do studentów [42,45]. Wśród studentów będących Afroamerykanami, którzy w większości byli wyznawcami katolicyzmu kobiety okazały się być bardziej religijne w perspektywie wewnętrznej motywacji religijnej, aktywności duchowej oraz wiary [45]. Studentki z Algierii, będące wyznawczyniami Islamu okazały się być bardziej religijne od studentów płci męskiej [42]. Hipotezy 1. Religijność studentów jest związana z ich jakością życia. Płeć jest moderatorem relacji pomiędzy religijnością a jakością życia studentów. 2. Studentki są bardziej religijne od studentów. Dobór osób badanych W badaniach wzięło udział 115 studentów z Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu oraz Wyższej Szkoły Psychologii Społecznej w Poznaniu. Wszystkie badane osoby wyraziły zgodę na uczestnictwo w projekcie badawczym. Średnia wieku osób badanych wyniosła 22 lata (M=22; SD=2,79). Wykształcenie średnie posiadało 86,1% spośród nich, natomiast 13,9% legitymowało się wyższym wykształceniem. Kobiety stanowiły 60,9% badanej próby, natomiast mężczyźni 39,1%. Narzędzia badawcze Poczucie jakości życia było operacjonalizowane jako globalna ocena poznawcza swojego życia z perspektywy satysfakcji z niego płynącej oraz ilość pozytywnych i negatywnych stanów emocjonalnych doświadczanych przez respondentów w ciągu weekendu poprzedzającego badanie. Religijność zdefiniowano jako pojęcie wieloaspektowe, którego wskaźnikami były następujące miary: siła wiary, wewnętrzna orientacja religijna, częstotliwość modlitwy oraz częstotliwość pobytu na mszy świętej oraz zarówno pozytywne, jak i negatywne religijne sposoby radzenia sobie ze stresem. Użyto następujących narzędzi badawczych: Drabinka Cantrila, Skala Pozytywnego i Negatywnego Afektu (PANAS), Kwestionariusz Siły Wiary

680 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): 678-684 Religijnej Santa Klara (SCSORF), Skala Orientacji Religijnej (The Age Universal I-E Scale), Skala Religijnych Sposobów Radzenia Sobie ze Stresem (Brief RCOPE), skala do mierzenia częstotliwości modlitwy oraz częstotliwości pobytu na mszy świętej. Drabinka Cantrila jest powszechnie stosowaną miarą do pomiaru subiektywnego aspektu jakości życia. Narzędzie to składa się z jednego pytania. Respondent w skali od 0 do 10 ocenia swoje ogólne zadowolenie z życia. W programie Cebula, prowadzonym przez Czapińskiego, po dwumiesięcznym odroczeniu uzyskano rzetelność 0,76 [46]. W innym projekcie współczynnik rzetelności po przeprowadzeniu ponownego badania po dwóch latach wyniósł 0,65 [47]. Skala Pozytywnego i Negatywnego Afektu (PANAS) składa się z 10 stwierdzeń, które odnoszą się do pozytywnych stanów emocjonalnych oraz 10, które dotyczą negatywnego afektu. Odpowiedzi udzielane są na pięciostopniowej skali od 1 odrobinę lub wcale, do bardzo często 5. W przytaczanym projekcie respondenci oceniali częstotliwość swoich stanów emocjonalnych w odniesieniu do ostatniego weekendu przed badaniem. Rzetelność skali waha się w zależności od danego projektu badawczego od α=0,86 do α=0,89 dla jej części odnoszącej się do pozytywnych stanów emocjonalnych oraz od α=0,84 do α=0,85 w stosunku do jej części dotyczącej negatywnego afektu [48,49]. Rzetelność tego narzędzia badana metodą test-retest wśród studentów wyniosła 0,39-0,71 [48]. W przytaczanym projekcie badawczym jej rzetelność wyniosła odpowiednio α=0,85 dla pozytywnego afektu oraz α=0,87 dla negatywnego afektu. Skala orientacji religijnej składa się z 12 pytań wyodrębnionych z wcześniejszej, zawierającej 20 stwierdzeń wersji tego narzędzia. Analiza czynnikowa przeprowadzona na dużych próbach Amerykanów, Anglików, obywateli Irlandii Północnej i Południowej wykazała istnienie w obrębie skali 3 czynników. Wymiar nazwany religijnością wewnętrzną dotyczy 6 stwierdzeń tej skali, natomiast po 3 stwierdzenia odnoszą się do religijności zewnętrznie motywowanej personalnie oraz religijności zewnętrznej motywowanej społecznie [50,51]. Badani na każde pytanie udzielają odpowiedzi na 4 stopniowej skali Likerta. Współczynnik rzetelności Cronbacha dla pierwotnej wersji skali, przed zredukowaniem ilości pytań z 20 do 12 wyniósł α=0,68 dla pytań dotyczących wymiaru religijności motywowanej wewnętrznie i α=0,73 dla pytań odnoszących się do religijności motywowanej zewnętrznie [52]. W zrealizowanym projekcie użyto wyłącznie pytań dotyczących religijności motywowanej wewnętrznie uzyskując rzetelność α=0,84. Skala religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem (Brief RCOPE) składa się z 14 pytań. Połowa z nich odnosi się do korzystania z pozytywnych, religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem, podczas, gdy druga połowa pytań dotyczy negatywnych, religijnych form zmagania się z sytuacjami stresowymi. Na każde z nich osoba badana odpowiada na 4 stopniowej skali w zależności od tego na ile zgadza się lub nie z danym stwierdzeniem. Rzetelność skali w zależności od badanej populacji wynosi α=0,78-0,94 [53]. W zrealizowanym projekcie rzetelność skali dla pozytywnych sposobów radzenia sobie ze stresem wyniosła α=0,90, natomiast dla negatywnych α=0,81. Kwestionariusz Siły Wiary Religijnej Santa Klara (SCSORF) składa się z 10 pytań dotyczących przekonań religijnych, które są niezależne od prezentowanego przez badanych wyznania religijnego. Analiza czynnikowa potwierdziła, iż użyte w nim pytania wchodzą w skład jednego wymiaru, który można określić jako siła przekonań religijnych [54]. Rzetelność skali wynosi α=0,94-0,96 [55,56]. W przeprowadzonym projekcie rzetelność skali wyniosła α=0,94. Na skali częstotliwości pobytu na mszy świętej oraz częstotliwości modlitwy badani zaznaczali, jak często się modlą i biorą udział we mszy świętej. Wyniki Wartości współczynników korelacji dla całej próby zostały przedstawione w tabeli I. Wyniki współczynników korelacji dla studentów płci męskiej przedstawiono w tabeli II. Analogicznie wyniki wśród studentek zaprezentowano w tabeli III. Wśród całej próby studentów pozytywne religijne sposoby radzenia sobie ze stresem łączył pozytywny związek o umiarkowanej sile z afektem pozytywnym. Również negatywne religijne sposoby radzenia sobie ze stresem były pozytywnie skorelowane z afektem negatywnym. Zanotowano pozytywną zależność o umiarkowanej sile pomiędzy częstotliwością modlitwy i satysfakcją z życia (tab. I). Wśród studentów płci męskiej stwierdzono umiarkowane pozytywne związki pomiędzy religijnością wewnętrzną oraz częstotliwością modlitwy a satysfakcją z życia, pozytywnymi religijnymi sposobami radzenia sobie ze stresem i pozytywnym afektem oraz negatywnymi sposobami radzenia sobie ze stresem afektem negatywnym (tab. II). U studentek religijność wewnętrzna nie była związana z satysfakcją z życia, podczas gdy negatywne sposoby radzenia sobie ze stresem łączyła z tą zmienną negatywna zależność. W przeciwieństwie do studentów wśród studentek nie zanotowano pozytywnej zależności pomiędzy pozytywnymi sposobami radzenia sobie ze stresem a afektem pozytywnym. Tak samo jak wśród studentów u studentek negatywne sposoby radzenia sobie ze stresem były pozytywnie związane z afektem negatywnym (tab. III). Rezultaty porównań religijności studentek i studentów zostały zaprezentowane w tabeli IV. Nie

Wnuk M, Marcinkowski JT. Religijne korelaty jakości życia młodzieży studiującej moderacyjna rola płci 681 Tabela I. Macierz korelacji (n=115) Table I. Correlation matrix (n=115) 1 2 3 4 5 6 7 8 1. Satysfakcja z życia/ satisfaction with life 2. Afekt pozytywny/ positive affect 0,24** 3. Afekt negatywny/ negative affect -0,33** -0,21** 4. Częstotliwość modlitwy/frequency of prayer 0,23* -0,01 0,13 5. Częstotliwość pobytu na mszy świętej/frequency of mass attendance -0,01 0,09 0,01 0,47** 6. Siła przekonań religijnych/strength of religious beliefs 0,14 0,09 0,01 0,61** 0,68** 7. Religijność wewnętrzna/intrinsic religiosity 0,15 0,12 0,04 0,57** 0,62** 0,85** 8. RCOPE pozytywne sposoby/positive ways 0,09 0,28** 0,18 0,49** 0,52** 0,70** 0,69** 9. RCOPE negatywne sposoby/negative ways -0,17 0,02 0,39** 0,11 0,20* 0,11 0,04 0,22* * p 0,05, ** p 0,01 Tabela II. Macierz korelacji wśród studentów płci męskiej (n=45) Table II. Correlation matrix among male students (n=45) 1 2 3 4 5 6 7 8 1. Satysfakcja z życia/satisfaction with life 2. Afekt pozytywny/ positive affect 0,31* 3. Afekt negatywny/ negative affect -0,28-0,29* 4. Częstotliwość modlitwy/frequency of prayer 0,36* -0,03 0,08 5. Częstotliwość pobytu na mszy świętej/frequency of mass attendance 0,10 0,17-0,02 0,53** 6. Siła przekonań religijnych/strength of religious beliefs 0,27 0,28-0,10 0,62** 0,75** 7. Religijność wewnętrzna/intrinsic religiosity 0,30** 0,27 0,02 0,64** 0,73** 0,86** 8. RCOPE pozytywne sposoby/ positive ways 0,21 0,42** 0,13 0,51** 0,69** 0,71** 0,71** 9. RCOPE negatywne sposoby/negative ways -0,03 0,04 0,32* 0,26 0,39** 0,26 0,12 0,36* * p 0,05, ** p 0,01 Tabela III. Macierz korelacji wśród studentek (n=70) Table III. Correlation matrix among female students (n=70) 1 2 3 4 5 6 7 8 1. Satysfakcja z życia/ satisfaction with life 2. Afekt pozytywny/ positive affect 0,25* 3. Afekt negatywny/ negative affect -0,39** -0,03 4. Częstotliwość modlitwy/frequency of prayer 0,18 0,01 0,15 5. Częstotliwość pobytu na mszy świętej/frequency of mass attendance -0,06 0,03 0,01 0,43** 6. Siła przekonań religijnych/strength of religious beliefs 0,08-0,01 0,05 0,60** 0,64*** 7. Religijność wewnętrzna/intrinsic religiosity 0,06 0,02 0,08 0,50** 0,55** 0,83** 8. RCOPE pozytywne sposoby/positive ways 0,03 0,18 0,20 0,45** 0,39** 0,73** 0,65** 9. RCOPE negatywne sposoby/negative ways -0,27* 0,01 0,46** 0,01 0,04 0,03-0,04 0,11 * p 0,05, ** p 0,01 zanotowano istotnych statystycznie różnic pomiędzy studentami i studentkami w sile wiary religijnej, częstotliwości modlitwy, częstotliwości pobytu na mszy świętej, w częstotliwości korzystania z negatywnych religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem oraz religijności wewnętrznej. Stwierdzono różnicę pomiędzy obiema grupami w poziomie w częstotliwości korzystania z pozytywnych, religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem. Dyskusja Hipoteza pierwsza została w pewnej mierze potwierdzona. Częstotliwość emocji o charakterze pozytywnym i negatywnym przeżywanych przez studentów i studentki okazała się być w przeważającej mierze niezależna od religijności. Tak samo, jak w przypadku badań Freiheit i wsp. nie stwierdzono pozytywnej zależności pomiędzy siłą wiary a afektem pozytywnym [44]. Pozytywne związki zanotowano jedynie wśród studentów dla relacji pomiędzy pozytywnymi sposobami radzenia sobie ze stresem i afektem pozytywnym oraz wśród studentów obu płci pomiędzy negatywnymi sposobami radzenia sobie ze stresem i afektem negatywnym. Zgodnie z wcześniejszymi badaniami relacje pomiędzy wskaźnikami religijności i jakości życia studentów były moderowane przez płeć [57]. Tak samo jak wśród studentów z Wielkiej Brytanii pozytywne sposoby radzenia sobie ze stresem były związane z afektem

682 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): 678-684 Tabela IV. Wartości statystyki t-studenta w odniesieniu do porównań międzygrupowych Table IV. t-student statistics values in comparison of groups Zmienne/ variables Grupa/group N Statystyka/statistics Średnia/mean Odchylenie standardowe/sd Częstotliwość pobytu na mszy świętej/ frequency of Mężczyźni 45 3,27 1,35 mass attendance t = -0,30 Kobiety 70 3,34 1,25 Częstotliwość modlitwy /Frequency of prayer Mężczyźni 45 2,86 1,39 t = -1,70 Kobiety 70 3,31 1,37 Siła przekonań religijnych/strength of religious beliefs Mężczyźni 45 32,98 9,79 t = -1,36 Kobiety 70 35,30 8,33 Religijność wewnętrzna/intrinsic religiosity Mężczyźni 45 12,53 3,95 t = -1,52 Kobiety 70 13,56 3,19 Negatywne religijne sposoby radzenie sobie ze stresem Mężczyźni 45 11,53 3,95 /Negative religious ways of coping with stress. t = 0,15 Kobiety 70 11,43 3,06 Pozytywne religijne sposoby radzenia sobie ze stresem/ Mężczyźni 45 15,33 5,03 Positive religious ways of coping with stress. t = -2,46* Kobiety 70 17,53 4,04 pozytywnym, ale tylko u studentów płci męskiej [20]. Zgodnie z wynikami otrzymanymi wśród studentów ze Stanów Zjednoczonych negatywne religijne sposoby radzenia sobie ze stresem łączyła pozytywna zależność z afektem negatywnym, lecz tylko w populacji studentek [58]. Ujemna korelacja pomiędzy satysfakcją z życia i negatywnymi sposobami radzenia sobie ze stresem została odnotowana tylko wśród studentek. Zgodnie z otrzymanymi rezultatami u studentów płci męskiej modlitwa była związana z satysfakcją z życia. Im częściej z niej korzystają tym ich satysfakcja z życia jest większa. Brak korelacji pomiędzy emocjonalnością studentów obu płci i ich satysfakcją z życia a częstotliwością pobytu na mszy świętej był zbieżny z wynikami badań studentów z Irlandii Północnej [11,59]. Otrzymane wyniki były natomiast niezgodne z rezultatami uzyskanymi wśród studentów ze Stanów Zjednoczonych, gdzie pobyt w kościele był pozytywnie skorelowany ze szczęściem. Otrzymane różnice mogą być skutkiem zastosowania odmiennych miar jakości życia. O ile w badaniach zrealizowanych wśród studentów z Irlandii Północnej użyto tych samych wskaźników, co w referowanym projekcie, o tyle wśród studentów ze Stanów Zjednoczonych wykorzystano inne miary tej zmiennej. Zgodnie z dotychczasowymi wynikami badań zrealizowanych wśród studentów z różnych krajów wewnętrzna motywacja religijna była związana z satysfakcją z życia [19,20]. Różnica dotyczyła tego, że płeć moderowała relacje pomiędzy obiema zmiennymi, czego skutkiem było to, że wewnętrzna motywacja religijna była związana z satysfakcją z życia tylko wśród studentów płci męskiej. Hipoteza druga została w niewielkiej mierze potwierdzona. Płeć różnicowała poziom religijności studentów tylko w odniesieniu do jednego spośród sześciu wskaźników tej miary. Okazało się, że w porównaniu ze studentami studentki częściej korzystają z pozytywnych, religijnych sposób radzenia sobie ze stresem. Otrzymane rezultaty były znacznej mierze rozbieżne w stosunku do dotychczasowych badań prowadzonych na populacji studentów [42,60]. Przytaczane rozbieżności mogą być wynikiem zastosowanych miar religijności, przynależności do danego wyznania religijnego oraz uwarunkować kulturowych. Wyznanie religijne oraz krąg kulturowy w którym jest osadzona egzystencja jednostek wydają się mieć istotny wpływ na funkcjonowanie religijne oraz postrzeganie ról kobiety i mężczyzny w sferze zachowań oraz postaw religijnych. W porównaniu z dotychczasowymi badaniami otrzymane wyniki nie są zaskakujące. Model, w którym został przeprowadzony przytaczany projekt miał charakter poprzeczny, co uniemożliwia przedstawienie relacji pomiędzy religijnością i jakością życia z perspektywy przyczynowo-skutkowej. Mimo tego bardziej prawdopodobne wydaje się założenie, że religijność poprzedza jakość życia i w zależności od badanej populacji oraz użytych narzędzi jest jej pozytywnym korelatem albo też nie jest z nią w ogóle związana. Wśród studentów płeć okazała się być zmienną moderującą relacje pomiędzy trzema wskaźnikami religijności w postaci modlitwy, religijności wewnętrznej oraz negatywnych religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem i satysfakcją z życia, jak również pomiędzy pozytywnymi religijnymi sposobami radzenia sobie ze stresem i afektem pozytywnym. Płeć różnicowała badaną populację pod względem częstotliwości korzystania z religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem. Okazuje się, że studentki w trudnych sytuacjach życiowych częściej z porównaniu z przedstawicielami płci przeciwnej odwołują się do pomocy Boga poszukując jego wsparcia oraz przewodnictwa, pomimo tego, że nie ma to związku z ich jakością życia. Natomiast częstsze stosowanie negatywnych religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem, takich jak obwinianie Boga za zaistniałą sytuację, czy negowanie jego istnienia jest związane z mniejszą satysfakcją z życia. Z kolei dla studentów płci męskiej poza pozytywnymi religijnymi sposobami radzenia sobie ze stresem istotną rolę w kształtowaniu ich jakości życia

Wnuk M, Marcinkowski JT. Religijne korelaty jakości życia młodzieży studiującej moderacyjna rola płci 683 odgrywa religijność wewnętrzna oraz modlitwa. Ci z nich, którzy się częściej modlą, a religia stanowi dla nich wartość centralną, co ma odzwierciedlenie w ich strukturze motywacyjnej, postrzeganiu oraz postawie wobec świata i innych ludzi są bardziej usatysfakcjonowani z życia. Poza płcią zmiennymi, które mogą mieć wpływ na relacje pomiędzy religijnością i jakością życia można wymienić przynależność do wyznania religijnego [57,61], wiek badanych [7,62] oraz ich wykształcenie [7]. Wszystkie te trzy zmienne były kontrolowane. Prawie wszyscy badani byli wyznania rzymskokatolickiego. Większość studentów miała średnie wykształcenie. Tylko nieliczni posiadali wyższe wykształcenie. Ich wiek był bardzo podobny, gdyż w większości przypadków byli oni rówieśnikami. Przeprowadzenie badań na innych populacjach w Polsce, przy użyciu tych samych narzędzi badawczych z zastosowaniem modelu podłużnego mogłoby dać interesujące rezultaty. Przykładowo społecznością, dla której religijność wydaje się szczególnie ważna w kontekście dobrostanu psychicznego są pacjenci onkologiczni [63,64]. Piśmiennictwo / References 1. Cohen AB, Koenig HG. Religion, religiosity and spirituality in the biopsychosocial model of health and ageing. Ageing International 2003, 28,3: 215-241. 2. Francis LJ, Robins M, Lewis CL, Qoigley CF, Wheeler Ch. Religiosity and general health among undergraduate students: a response to O Connor Cobb, and O Connor. Personality and Individual Differences 2003, 37: 485-494. 3. Francis LJ, Robbins M. Religion and happiness: A study in empirical theology. Transpersonal Psychol Rev 2000, 4: 17-22. 4. Ellison CG, Gay DA, Glass TA. Does religious commitment contribute to individual life satisfaction? Social Forces 1989, 68,1: 100-123. 5. Francis LJ, Ziebertz HG, Lewis CA. The relationship between religion and happiness among German students. Pastoral Psychology 2003, 51,4: 273-281. 6. Mookherjee HN. Effects of religiosity and selected variables on the perception of well-being. J Social Psychol 2001, 134,3: 403-405. 7. Ellison ChG. Religious involvement and subjective wellbeing. J Health Social Behavior 1991, 32, 1: 80-99. 8. Nudelman AE. Measuring religiosity by direct and indirect methods : a multiple replication. Rev Religious Res 1976, 17,1: 102-106. 9. Nonnemaker JM, McNeely CA, Blum RW. Public and private domains of Religiosity and adolescent health risk behaviors: evidence from the National Longitudinal Study of Adolescent Health. Social Sc Med 2003, 57, 11: 2049 2054. 10. Ross CE. Religion and psychological distress. J Scientific Study of Religion 1990, 29,2: 236-245. 11. Lewis CA. Church attendance and happiness among Northern Irish undergraduate students: No association. Pastoral Psychology 2002, 50: 191-195. 12. Francis LJ, Kalder P. The relationship between psychological well-being and Christian faith and practice in an Australian population sample. Journal for the Scientific Study of Religion 2002, 41,1: 179-184. 13. George AS, McNamara PH. Religion, race and psychological wellbeing. J Scientific Study of Religion 1984, 23,4: 351-363. 14. Francis LJ, Evans T. The relationship between personal prayer and purpose in life among churchgoing and non-churchgoing twelve-to-fifteen year-olds in the UK. Religious Education 1996, 91,1: 9-21. 14. Soydemir GA, Bastida E, Gonzalez G. The impact of religiosity on self-assessment of health and happiness: evidence from US Southwest. Applied Economics 2004, 36: 665-672. 15. Francis LJ. The relationship between bible reading and purpose in life among. 13-15 year olds. Mental Health, Religion and Culture 2000, 3,1: 27-36. 16. Ayele H, Mulligan T, Gheorghiu S, Reyes-Ortis C. Religious activity improves life satisfaction for some physicians and older patients. J Am Geriatrics Society 1999, 47,3: 453-455 (published abstract). 17. Allport G. The religious context of prejudice. J Scientific Study of Religion 1966, 5,3: 447-457. 18. Maltby J, Day L. Religious experience, religious orientation and schizotypal personality traits. Mental Health, Religion and Culture 2002, 5,2: 163-174. 19. Dezutter J, Soenens B, Hutsebaut D. Religiosity and mental health: A further exploration of the relative importance of religious behaviors versus religious attitudes. Personality Individual Differences 2006, 40,4: 807-818. 20. Lewis CA, Maltby J, Day L. Religious orientation, religious coping and happiness among U.K. adults. Personality Individual Differences 2005, 38: 1193-1202. 21. Swinyard W, Kau AK, Phua HY. Happiness, materialism, and religious experience in the US and Singapore. J Happiness Studies 2001, 2,1: 13-42. 22. O Connor BP, Vallerand JR. Religious motivation in the elderly: a French-Canadian replication and an extension. J Social Psychol 2001, 130,1: 53-59. 23. Klaassen DW, McDodald MJ, James S. Advance In study of religious and spirituals doping. [in:] Handbook of multicultural perspectives on stress and coping. Wong PTP. LCJ (ed). Springer, NY-London 2006: 105-132. 24. Pargament KI, Tarakeshwar N. Religious coping in families of children with autism. Focus Autism Developmental Disabilities 2001, 16, 4: 247-260. 25. Pargament KI, Magyar GM, Benore E, Mahoney A. Sacrilege: a study of sacred loss and desecration and their implications for health and well-being in a community sample. J Scientific Study Religion 2005, 44,1: 59-78. 26. Tarakeshwar S, Pargament KI, Mahoney A. Initial development of a measure of religious coping among Hindus. J Community Psychol 2003, 31,6: 607-628. 27. Nooney J, Woodrum E. Religious coping and church-based social support effects on mental health. J Scientific Study Religion 2002, 41,2: 359-368.

684 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): 678-684 28. Pargament KI, Zinnbauer BJ, Scott AB, Butter EM, Zerowin J, Stanik P. Red flags and religious coping: identifying some religious warning signs among people in crisis. J Clin Psychol 1998, 54,1: 77-89. 29. Pargament KI, Tarakeshwar N, Ellison ChG, Wulff KM. Religious coping among the religious: The relationship between religious coping and well-being in the national sample of presbyterian clergy, elders and members. J Scientific Study of Religion 2001, 40,3: 497-513. 30. Francis LJ, Robins M, Lewis CL, Qoigley CF, Wheeler Ch. Religiosity and general health among undergraduate students: a response to O Connor, Cobb, and O Connor. Personality Individual Differences 2003, 37: 485-494. 31. Francis LJ, Lester D. Religion, personality and happiness. J Contemporary Religion 1997, 12: 81-86. 32. Francis LJ, Jones SH, Wilcox C. Religiosity and happiness: During adolescence, young adulthood and later life. J Psychology Christianity 2000, 19: 245-257. 33. Francis LJ, Robbins M. Religion and happiness: A study in empirical theology. Transpersonal Psychol Rev 2000, 4: 17-22. 34. French S, Joseph S. Religiosity and its association with happiness, purpose in life, and self-actualisation. Mental Health Religion Culture 1999, 2, 2: 117-120. 35. Francis LJ, Katz YJ. Religiosity and happiness: A study among Israeli female undergraduates. Res Social Scientific Study Religion 2002, 13: 75-86. 36. Francis LJ, Katz, YJ, Yablon Y, Robbins M. Religiosity, personality,and happiness: A study among Israeli male undergraduates. J Happiness Studies 2004, 5: 315 333. 37. Francis LJ, Ziebertz HG, Lewis CA. The relationship between religion and happiness among German students. Pastoral Psychol 2003, 51,4: 273-281. 38. Lewis CA, Maltby J, Burkinshaw S. Religion and happiness: still no association. J Beliefs Values 2000, 21: 233 236. 39. Lewis CA. Church attendance and happiness among northern Irish undergraduate students: No association. Pastoral Psychol 2002, 50,3: 191-195. 40. Lewis CA, Lanigan C, Joseph S, de Fockert J. Religiosity and happiness: no evidence for an association among undergraduates. Personality Individual Differences 1997, 22,1: 119-121. 41. Abdel-Khalek AM. Happiness, health and religiosity: Significant relations. Mental Health Religion Culture 2006, 9,1: 85-97. 42. Abdel-Khalek AM, Naceur F. Religiosity and its association with positive and negative emotions among college students from Algeria. Mental Health Religion Culture 2007, 10,2: 159-170. 43. Dorahy MJ, Lewis CA, Schumaker JF, Akuamoah-Boateng R, Duze MC, Sibiya TE. A cross-cultural analysis of religion and life satisfaction. Mental Health Religion Culture 1998, 1,1: 37-43. 44. Freiheit SR, Sonstegerd K, Schmitt A, Vye Ch. Religiosity and spirituality: A psychometric evaluation of Santa Clara Strength of Religious Faith Questionnaire. Pastoral Psychol 2006, 55: 27-33. 46. Czapiński J. Psychologia szczęścia: przegląd badań teorii cebulowej. Akademos, Warszawa-Poznań 1992. 47. Kivett E, Palmore E. Change in Life Satisfaction: A Longitudinal Study of Persons Aged 46-70. J Gerontol 1977, 32,3: 311-316. 48. Trawka K, Derbis R. Samoocena, afekt i nastrój jako wyznaczniki jakości życia. Psychologia Jakości Życia 2006, 5,1: 1-22. 49. Crawford JR, Henry JD. The Positive and Negative Affect Schedule (PANAS): Construct validity, measurement properties and normative data in a large non-clinical sample. Brit J Clin Psychol 2004, 43: 245-265. 50. Maltby J. The internal structure of derived, revised, and amended measure of the religion orientation scale: The Age- Universal I-E Scale. Social Behavior Personality Int J 1999, 27,4: 407-412. 51. Maltby J. The Age Universal I-E Scale-12 and Orientation Toward Religion: Confirmatory Factor Analysis. J Psychology 2002, 136,5: 555-560. 54. Lewis CA, Shevlin M, McGuckin C, Navratil M. The Santa Clara Strength of Religious Faith Questionnaire: confirmatory factor analysis. Pastoral Psychol 2001, 49,5: 379-384. 55. Plante TG, Boccaccini MT. Reliability and validity of the Santa Clara Strength of Religious Faith Questionnaire. Pastoral Psychology 1997, 45,6: 429-437. 56. Plante TG, Boccaccini MT. The Santa Clara Strength of Religious Faith Questionnaire. Pastoral Psychol 1997, 45,6: 375-387. 57. Masełko J, Kubzansky LD. Gender differences in religious practices, spiritual experiences and health: Results from the US General Social Survey. Social Science Med 2006, 62: 2848-2860. 58. Belavich TG. The role of religion in coping with daily hassles. Paper presented in Annual Convention of the American Psychological Association. New York, August 11-15. 59. Lewis CA, Joseph F, Noble KE. Is religiosity associated with life satisfaction? Psychol Reports 1996, 79: 429-430. 60. Berkel LA, Armstrong TD, Cokley KO. Similarities and differences between religiosity and spirituality in African American college students: A preliminary investigation. Counseling Values 2004, 49: 2-14. 61. Cohen AB, Pierce JD, Chambers J, Meade R, Gorvine BJ, Koenig HG. Intrinsic and extrinsic religiosity, belief in the afterlife, death anxiety, and life satisfaction in young Catholics and Protestants. J Res Personality 2005, 39: 307 324. 62. Peacock JR, Poloma MM. Religiosity and life satisfaction. Across the life course. Social Indicators Res 1999, 48,3: 321-349. 63. Mytko JJ, Knight SJ. Body mind and spirit: toward the integration of religiosity in cancer quality of life research. Psycho-Oncology 1999,8: 439-450. 64. Stefanek M, McDonald PG, Hess SA. Religion, spirituality and cancer: current status and methodological challenges. Psycho-Oncology 2004, 14: 450-463.