5.3. BIESZCZADZKA POPULACJA RYSIA

Smietana W., Okarma H. and S. Sniezko. 2000. Bieszczadzka populacja rysia [The Iynx population in the Bieszczady Mountains] (In Polish with English summary). Monografie Bieszczadzkie Tom 9: 147-155 Wojciech Smietana, Henryk Okarma, Stanislaw Sniezko Instytut Ochrony Przyrody PAN, Al. A. Mickiewicza 33,31-120 Kraków 5.3. BIESZCZADZKA POPULACJA RYSIA The lynx population in the Bieszczady Mountains Wstep - Metody badawcze - Wyniki i dyskusja - Proponowane dzialania ochronne - Literatura - Summary Abstract. Since the Bieszczady National Park was set up in 1973, the lynx Lynx lynx has been protected within its area but still hunted outside the Park. In 1995, the lynx was declared a protected species au over the Bieszczady Mountains. In March 1999, a female lynx was live-trapped and equipped with a radiotransmitter. This individual occupied the territory of 87 km2. The lynx density is estimated at about 3/1 00 km2 and its total number in the Bieszczady Mountains is about 60 individuals. The roe deer Capreolus capreolus constitutes the most preferred prey for the lynx. Low density of the lynx in the area is related to low density of roe de er (1.2/1 km2). We suggest that harvesting of roe deer in the Bieszczady Mountains should be stopped. WSTEP Po II wojnie swiatowej rys Lynx lynx zostal objety w Polsce ochrona gatunkowa. Wzrost wykazywanej oficjalnie liczebnosci rysi oraz rosnace zainteresowanie tym gatunkiem ze strony mysliwych sprawily, ze w 1953 roku rys zostal wpisany na liste zwierzat lownych, z okresem polowan trwajacym od 1 grudnia do 10 lutego. W 1955 roku okres polowan wydluzono do pieciu miesiecy, od 1 listopada do 31 marca. W roku 1995 na mocy rozporzadzenia Ministra Ochrony Srodowiska Zasobów Naturalnych i Lesnictwa, rys zostal objety ochrona gatunkowa na terenie calego kraju. Zasieg wystepowania rysia w Polsce nie zmienil sie praktycznie od zakonczenia II wojny swiatowej i obejmuje Karpaty, Mazury, Suwalszczyzne i Podlasie

148 MONOGRAFIE BIESZCZADZKIE 2000 (9) (Bieniek i inni 1992, 1998). Oficjalna liczebnosc rysia ustalano w oparciu o tropienia po sniegu, a ostatnio w oparciu o tzw. caloroczne obserwacje prowadzone przez dzierzawców lub zarzadców obwodów lowieckich. W praktyce podawana w oficjalnych zródlach liczebnosc rysi, odzwierciedla raczej aktualnie panujace wsród mysliwych poglady na liczebnosc rysi niz rzeczywisty stan ich poglowia. Wydaje siejednak, ze dane dotyczace pozyskania lowieckiego rysi moga do pewnego stopnia odzwierciedlac tendencje zmian liczebnosci tych drapiezników. Od lat 60. do sezonu lowieckiego 1983/84 pozyskanie lowieckie rysi w Polsce wykazywalo tendencje wzrostowa (od okolo 20 do blisko 60 osobników rocznie). Nastepnie pozyskanie zaczelo spadac, tak ze od konca lat 80. pozyskanie bylo bardzo niewielkie, ponizej 10 osobników rocznie (Okarma 2000). W Karpatach areal wystepowania rysia rozciaga sie wzdluz granicy panstwowej ze Slowacja i Ukraina (ryc. l). W Bieszczadach rysie zasiedlaja okolo 1600 km2 powierzchni lesnej (dane Podkarpackiego Urzedu Wojewódzkiego w Rzeszowie). Na poczatku lat 90. mysliwi pozyskiwali na tym terenie 3-5 rysi rocznie, aczkolwiek plany pozyskania zakladaly odstrzal az okolo 50 osobników (dane Urzedu Wojewódzkiego w Krosnie). Od poczatku utworzenia Bieszczadzkiego Parku Narodowego, tj. od 1973 roku rys byl objety ochrona na jego terenie. Na mocy decyzji wojewody krosnienskiego wstrzymano odstrzal rysi w Bieszczadach w 1993 r. Od 1995 roku rys w Bieszczadach, tak jak i w calym kraju, podlega ochronie gatunkowej. Nalezy dodac, ze rys jest zwierzeciem herbowym Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Celem pracy bylo okreslenie wymagan przestrzennych rysi oraz selektywnosci ich drapieznictwa. Praca prezentuje dopiero co rozpoczete badania nad bieszczadzka populacja rysia z wykorzystaniem techniki telemetrycznej, finansowane przez projekt KBN Nr 6P04F 034 15. o KRAKÓW o TARNÓW o RZESZÓW SOkm SLOWACJA GRANICA KARPAT _ OMSZAR WYST~I>QWANlA RYSI Ryc. l. Aktualne wystepowanie rysi w Karpatach polskich. Fig. l. Present distribution of lynxes in the Polish Carpathian Mountains.

MONOGRAFIE BIESZCZADZKIE 2000 (9) 149 METODY BADAWCZE Rysie wystepuja w bardzo niskich zageszczeniach i prowadza niezwykle skryty tryb zycia. Dlatego sajednym z naj trudniej szych obiektów badan w warunkach wolnosciowych. Prace terenowe majace na celu zbieranie informacji dotyczacych ekologii rysi w Bieszczadach rozpoczeto w 1991 roku i opieraly sie na tropieniach po sniegu i wyszukiwaniu resztek ofiar rysi. W marcu 1999 r. w ramach projektu badawczego KBN majacego na celu poznanie sposobu wykorzystania srodowiska, wymagan przestrzennych oraz liczebnosci rysi w Karpatach polskich, odlowiono w Bieszczadzkim Parku Narodowym i zaopatrzono w obroze z nadajnikiem radiowym pierwsza rysice. Zwierze to zostalo odlowione w specjalna pulapke petlowa, o konstrukcji zaakceptowanej przez Komisje Ochrony Zwierzat PROP. Zamkniecie pulapki bylo sygnalizowane droga radiowa przy pomocy specjalnego systemu alarmowego. Dzieki temu zlapane zwierze przebywalo w pulapce zaledwie 15 minut. Nie stwierdzono zadnych zranien zwierzecia. Po uspieniu, od rysicy pobrano próbki sliny i siersci (do badan genetycznych), zaopatrzono ja w obroze z wmontowanym nadajnikiem radiowym i natychmiast uwolniono. Pozycje oznakowanej rysicy okreslano w terenie za pomoca namiarów naziemnych na zasadzie triangulacji. Namiary telemetryczne prowadzono co najmniej raz w tygodniu, w okresie dnia i nocy. Podczas sezonu zimowego prowadzono równiez tropienia po sniegu majace na celu okreslenie liczby prowadzonych mlodych i odszukanie resztek zabitych ofiar. Odnalezione ofiary klasyfikowano jako mlodociane (do 12. miesiaca zycia) lub dorosle (powyzej 12. miesiaca zycia) samice i samce. Selektywnosc zabijania ofiar okreslono wykorzystujac wskaznik Ivleva D (Jacobs 1974). Wspólczynnik ten teoretycznie zmienia sie od + l (najsilniejsza selekcja), przez O (zabijanie proporcjonalne do czestosci wystepowania), do - l (calkowite unikanie). Dane dotyczace udzialu poszczególnych gatunków w zespole kopytnych zaczerpnieto z pracy Smietany (1998). WYNIKI I DYSKUSJA Areal osobniczy i ocena liczebnosci populacji Rysie sa zwierzetami terytorialnymi, co oznacza, ze poszczególne dorosle osobniki zajmuja indywidualne arealy osobnicze, przy czym samice konkuruja o przestrzen z samicami, a samce z samcami. Terytoria samic i samców nakladaja sie wzajemnie (Okarm a 2000). Sledzona radiotelemetrycznie samica w Bieszczadach zajmowala areal wynoszacy 87 km2 (wielkosc arealu okreslono na podstawie 52 pozycji) (ryc. 2).

150 MONOGRAFIE BIESZCZADZKIE 2000 (9) TerkaO To/sta 6 749 Polana O Granice arealów rysicy Granica BdPN 6 Szczyty Rzeki, potoki O Miejscowosci Glówne drogi. I', Roh 6 1255.. -,,'. """,,, Ryc. 2. Calkowity areal osobniczy zaopatrzonej w nadajnik radiowy rysicy w Bieszczadach w latach 1999-2000 oraz arealy zajmowane w maju-czerwcu 1999 roku (l) i 2000 roku (2). Fig. 2. Total home range of the radio-marked female Iynx in the Bieszczady Mountains in 1999 2000 and ranges occupied in May-June 1999 (1) and 2000 (2). W okresach od maja do czerwca 1999 oraz 2000 roku areal penetrowany przez sledzona rysice wynosil zaledwie 8 km2 co wiazalo sie z porodem i opieka nad nowo narodzonym potomstwem (ryc. 2). Samiec sledzony telemetrycznie w Beskidzie Sadeckim, penetrowal obszar okolo140 km2 (Sniezko i in. 2000). Arealy osobnicze rysi stwierdzone w Karpatach sa znacznie mniejsze niz te stwierdzone w innych czesciach Europy. Badania telemetryczne prowadzone w Puszczy Bialowieskiej wykazaly, ze wielkosc terytoriów samców wynosila 182-343 km2 (srednio 248 km2), natomiast samic 99-157 km2 (srednio 133 km2) (Schmidt i in. 1997). W Alpach i Jurze (Szwajcaria) arealy samic wynosza 98-337 km2 (srednio 216 km2), a samców 304-465 km2 (srednio 364 km2) (Breitenmoser i in. 1993). Badana w Bieszczadach samica w marcu 1999, roku kiedy zostala odlowiona, nie prowadzila zadnego potomstwa, natomiast w sezonie zimowym 1999/2000 prowadzilajednego mlodego, a w pazdzierniku 2000 roku obserwowano ja takze zjed-

MONOGRAFIE BIESZCZADZKIE 2000 (9) 151 nym mlodym. W obrebie arealu zajmowanego przez te samice spotykano równiez duze tropy pojedynczego rysia (prawdopodobnie samca), którego nie udalo sie odlowic. Tropienia po sniegu wykazaly jednak, ze areal tego osobnika wykraczal poza granice arealu sledzonej samicy. Na podstawie tych skromnych danych mozna pokusic sie o pierwsze szacunki zageszczenia i liczebnosci rysi w Bieszczadach. Zageszczenie doroslych rysi nalezy obecnie szacowac na okolo 1,9 osobników/l 00 km2, a wszystkich rysi (po wlaczeniu mlodych) na okolo 3,0 osobników/ 100 km2. Dla porównania w Puszczy Bialowieskiej zimowe zageszczenie rysi wynosi 2,8-5,2 osobników/loo km2 (Jedrzejewski i in. 1996). Liczebnosc calej bieszczadzkiej populacji rysi mozna wiec szacowac na okolo 60 osobników. Drapieznictwo W sumie odnaleziono i zbadano 20 ofiar rysi. Wsród nich znajdowalo sie 5 jeleni Cervus elaphus, 14 sarn Capreolus capreolus i 1 dzik Sus serafa. Porównanie struktury gatunkowej ofiar rysi ze struktura gatunkowa zespolu kopytnych wskazuje, ze najbardziej preferowana zdobycza rysi w Bieszczadach sa sarny (D=0,83) (ryc. 3). Dziki (D=-0,30), a zwlaszcza jelenie (D=-0,78) byly znacznie mniej podatne na drapieznictwo rysi. W obrebie swojego zasiegu geograficznego rys wspólwystepuje z wieloma gatunkami ssaków kopytnych. Badania prowadzone w róznych miejscach Palearktyki wskazuja, ze z zasiedlajacego dany obszar zespolu ssaków kopytnych najbardziej podatne na drapieznictwo rysi sa zwierzeta najmniejsze, a zwlaszcza sarny (Jedrzejewski i inni 1993). Wsród sarn zabitych przez rysie w Bieszczadach znajdowalo sie 6 doroslych samców, 3 dorosle samice, 2 osobniki mlodociane oraz 3 osobniki o nie okreslonej plci i wieku. Wszystkie zabite przez rysie jelenie byly cieletami, a zabity dzik byl doroslym samcem. Zebrane dane nie pozwalaja jednak w obecnej chwili na szczególowe okreslenie selektywnosci zabijania poszczególnych klas wiekowoplciowych sarn. Podobnie Okarma (1984) stwierdzil, ze wszystkie zbadane przez niego w Bieszczadach w latach 1981-1983 jelenie-ofiary rysi, byly cieletami. Autor ten wykazal równiez, ze wszystkie te ofiary byly w bardzo zlej kondycji fizycznej (niska zawartosc tluszczu w szpiku kosci udowej). Badania prowadzone w Puszczy Bialowieskiej wykazaly, ze cieleta stanowily 61% wszystkich zabitych przez rysie jeleni (Jedrzejewski i in. 1993). Wielu autorów wskazuje na bardzo istotny wplyw rysia na populacje ofiar (patrz Okarm a 2000). Breitenmoser i Haller (1987) w oparciu o badania telemetryczne wykazali, ze rysie zyjace w Alpach zabijaja rocznie 3-9% calej populacji sarn i kozic. W Puszczy Bialowieskiej wykazano, ze rysie zabijaja srednio 52-85% rocznego przyrostu sarn i 21--43% rocznego przyrostu jeleni (Okarma i inni 1997). Smietana (1998) wyliczyl, ze rysie sa przyczyna az 32% calkowitej smiertelnosci sarn (powyzej 4. miesiaca zycia) i zaledwie 5-6 % smiertelnosci dzików (powy-

152 MONOGRAFIE BIESZCZADZKIE 2000 (9) [%] 80 70 73 D -ZESPÓL KOPYTNYCH - OFIARY RYSI (N=20) 70 60 50 40 30 20 10 o JELEN D=-0,78 SARNA D=0,83 DZIK D=-0,30 Ryc. 3. Udzial jeleni, sam i dzików wsród kopytnych zabitych przez rysie w Bieszczadach w latach 1991-2000 oraz w zespole wolno zyjacych kopytnych wg Smietany (1998). (D - wskaznik selektywnosci Ivleva). Fig. 3. Percentage of red deer, rae deer and wild boars among ungulates killed by Iynxes in the Bieszczady Mountains in 1991-2000 and percentage of these species in the ungulate community after Smietana (1998). (D - Ivlev's selectivity index).

MONOGRAFIE BIESZCZADZKIE 2000 (9) 153 zej 6. miesiaca zycia) i 2-3% calkowitej smiertelnosci jeleni (powyzej 4. miesiaca zycia) w Bieszczadach. Poniewaz ofiary rysi sa stosunkowo trudne do zlokalizowania wartosci te jednak moga byc wyzsze. W Bieszczadach nie stwierdza sie obecnie ataków rysi na zwierzeta domowe. PROPONOWANE DZIALANIA OCHRONNE Zageszczenie rysi w Bieszczadach jest stosunkowo niskie (3,0 osobniki/loo km2) co nalezy wiazac z niskim na tym terenie zageszczeniem sarn - srednio 1,2 osobnika/km2 (Smietana i Wajda 1997). Nalezy równiez zwrócic uwage na fakt, ze Bieszczady stanowia niemal polowe arealu bytowania rysi w Karpatach polskich. Male zaludnienie terenu i duza lesistosc sprawiaja, ze Bieszczady stanowia doskonaly teren dla utrzymania zywotnej populacji rysia, a nawet moga stanowic zródlo emigrantów zasiedlajacych spontanicznie inne tereny, moga byc tez miejscem pozyskiwania osobników do reintrodukcji. Podstawowa kwestia warunkujaca skuteczna ochrone tego drapieznika jest zabezpieczenie bazy pokarmowej. Najwazniejszym gatunkiem zdobyczy dla rysia w Bieszczadach jest sarna. Pozyskanie lowieckie sarny na tym obszarze nie ma praktycznie znaczenia ekonomicznego, podobnie jak i szkody czynione przez ten gatunek w odnowieniach lasu i w rolnictwie nie odgrywaja istotnej roli. Dlatego postulujemy calkowite wstrzymanie odstrzalów samy w Bieszczadach. Racjonalna ochrona rysi wymaga posiadania przez decydentów wiarygodnego rozeznania aktualnego arealu wystepowania i trendu liczebnosci tych drapiezników. Informacje takie powinny byc uzyskiwane corocznie w oparciu o jednolita procedure. Konieczna jest wiec inwentaryzacja rysi przez kola lowieckie i nadlesnictwa. Prawidlowo prowadzona inwentaryzacja zapewni porównywalnosc zbieranych danych w poszczególnych latach. Konieczne jest jednak uswiadomienie sobie, ze rysie zajmuja rozlegle terytoria. Dlatego oficjalne inwentaryzacje w danej jednostce powinny byc korygowane w oparciu o obserwacje prowadzone w sasiednich nadlesnictwach czy kolach lowieckich. Dane te powinny byc przekazywane do Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody i tam gromadzone. Konieczne jest równiez kontynuowanie rozpoczetych badan z wykorzystaniem techniki radiotelemetrycznej w celu dokladniejszego okreslenia podstawowych parametrów demograficznych oraz wymagan przestrzennych i pokarmowych tego drapieznika w Bieszczadach.

154 MONOGRAFIE BIESZCZADZKIE 2000 (9) Literatura Bieniek M., Suminski P., Wolsan M. 1992. Rys Lynx (=Feliks) lynx Linne, 1758. W: Polska czerwona ksiega zwierzat (red. Z. Glowacinski). PWRiL, Warszawa, str. 81-83. Bieniek M., M. Wolsan, H. Okarma.1998. Historical biogeography ofthe lynx in Poland. Acta zoologica cracoviensis 41 (1): 143-167. Breitenmoser D., H. Haller. 1987. Zur Nahrungs6kologie des Luchses Lynx lynx in den schweizerischen Nordalpen. Z. Saugetierkunde 52: 168-19l. Breitenmoser D., P. Kaczensky, M. Dotterer, Ch. Breitenmoser- Wursten, S. Capt, F. Bemhart, M. Liberek. 1993. Spathial organization and recruitment oflynx Lynx lynx in a reintroduced population in the Swiss Jura Mountains. Joumal of Zoology (London) 231: 449--464. Jacobs J. 1974. Quantitative measurements of food selection; a modification of the forage ratio and Ivlev's selectivity index. Oecologia 14: 413-417. Jedrzejewski w., K. Schmidt, L. Milkowski, B. Jedrzejewska, H. Okarma. 1993. Foraging by lynx and its role in ungulate mortality: the local (Bialowieza Forest) and the Palearctic viewpoints. Acta Theriologica 39: 385--403. Jedrzejewski W., B. Jedrzejewska, H. Okarma, K. Schmidt, A.N. Bunevich, L. Milkowski. 1996. Population dynamics (1869-1994), demography and home ranges ofthe lynx in Bialowieza Primeval Forest (Poland and Belarus). Ecography 19: 122-138. Okarma H. 1984. The physical condition of red deer falling prey to the wolf and lynx and harvested in the Carpathian Mountains. Acta Theriologica 29: 283-290. Okarma H., W. Jedrzejewski, K. Schmidt, R. Kowalczyk, B. Jedrzejewska. 1997. Predation of Eurasian lynx on roe deer and red de er in Bialowieza Primeval Forest, Poland. Acta Theriologica 42: 203-224. Okarma H. 2000. Rys. Oficyna Wydawnicza "Nasz Swiat". Warszawa: 1-80. Schmidt K., W. Jedrzejewski, H. Okarma. 1997. Spatial organization and social relations in the Eurasian lynx population in Bialowieza Primeval Forest, Poland. Acta Theriologica 42: 289-312. Smietana W. 1998. Drapieznictwo wilków jako czynnik smiertelnosci w zespole kopytnych na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego i w jego otoczeniu. Instytut Ochrony Przyrody PAN. Rozprawa doktorska. Kraków-Suche Rzeki: l-57. Smietana w., J. Wajda. 1997. Wolfnumber changes in Bieszczady National Park, Poland. Acta Theriologica 42: 241-252. Sniezko S., H. Okarma i W. Smietana. 2000. Sposób wykorzystania przestrzeni przez rysie w Karpatach. [W: Bioróznorodnosc i ochrona ssaków w Polsce. Streszczenia referatów i posterów. VIII Ogólnopolska Konferencja Teriologiczna, Lublin]: 115.

MONOGRAFIE BIESZCZADZKIE 2000 (9) 155 Summary Since the Bieszczady National Park was set up in 1973, the Iynx Lynx lynx has be en protected within its area but still hunted outside the Park. In 1995, the Iynx was declared a protected species all over the Bieszczady Mountains. In March 1999, a female Iynx was live-trapped and radio-marked in the Bieszczady National Park. This individual occupied 87 km2 territory but during the breeding periods in May-June 1999 and 2000 it used only 8 km2 In winter 1999/2000 and in autumn 2000, the Iynx with one kitten ware observed. Within the territory used by the radio-collared Iynx, tracks of a non-instrumented large lynx (probably male) were also traced. The Iynx density is estimated at about 3/100 km2 or 1,9/100 km2 if only adults included. The estimated number of Iynxes living in the Bieszczady Mountains (1600 km2 offorest area occupied by the species) amounts to about 60 individuals. Twenty carcasses of ungulates killed by Iynxes were found: 14 roe de er Caprealus caprealus, 5 red deer Cervus elaphus and l wild boar Sus serafa. The roe deer was the most preferred prey. Red deer and wild boars were killed less often than expected. Among red deer, only calves were killed. The contribution of Iynx predation to the total mortality amounts to 32% for roe deer and only 5-6% for wild boars and 2-3% for red deer. Low density ofthe Iynx in the Bieszczady Mountains is related to low density ofroe deer (1.2/100 km2) which is the main prey species. We propose to defer harvesting of roe deer in the Bieszczady, an unimportant species from the economic point ofview species. In order to determine precisely the population parameters, space and food needs of the Iynx in the area, it is necessary to continue already started radio-tracking studies.