NA TROPACH RYSIA ON LYNX TRAILS. Material z sesj i naukowej zorganizowanej w ramach XV Spotkan z Naturq i Sztukq UROCZYSKO UROCZYSKO 2010

Transkrypt

1 NA TROPACH RYSIA ON LYNX TRAILS Material z sesj i naukowej zorganizowanej w ramach XV Spotkan z Naturq i Sztukq UROCZYSKO Papers trom the scientinc session organised within the 15th Meetings with Art and Nature UROCZYSKO UROCZYSKO 2010 Suprasl r.

2 Henryk Okarma, Stanislaw Sniezko, Wojciech Smietana Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie WIELKOSC AREALÓW OSOBNICZYCH KARPACKICH RYSI Rys eurazjatycki (Lynx lynx) to najwiekszy kot drapiezny wystepujacy na terenie Europy, ale ciagle rozmieszczenie geograficzne tego gatunku jest obecnie obserwowane jedynie na terenie Skandynawii i Rosji. W centralnej, zachodniej i poludniowej czesci kontynentu jego rozmieszczenie jest rozdrobnione na male izolowane populacje. Karpaty daja schronienie najwiekszej populacji rysia w Europie i ta populacja jest kompletnie izolowana od ciaglej populacji w pólnocnej Europie (U. Breitenmoser i in., 2000). Rysie karpackie morfologicznie róznia sie od przedstawicieli nizinnej, pólnocnej populacji i dlatego sa opisywane jako podgatunek Lynx lynx carpathicus (A. StolIman, 1963). Niedawne badania genetyczne dowodza odmiennosci genetycznej i izolacji rysia karpackiego (Ch. Breitenmoser-Wiirsten i Obexer-Ruff, 2003). Dodatkowo, Karpaty jest to jedyny znany obszar, gdzie rysie sa aktywnymi i czestymi padlinozercami (nie publikowane dane autorów) oraz inne ciekawe zachowanie (obserwowane u innych duzych kotów), a mianowicie wciaganie i przetrzymywanie upolowanej ofiary na drzewie (J. Cerveny i H. Okarma, 2002). Biologia i ekologia rysi reintrodukowanych ze Slowacji byla intensywnie badana od wczesnych lat 70. XX wieku w Szwajcarii i Francji (H. Haller i Breintenmoser, 1986; V.Herrenschmidt i in., 1986). W pólnocnej czesci zasiegu tego gatunku podobne badania na rodzimej populacji byly przeprowadzone na terenie Puszczy Bialowieskiej w Polsce (K Schmidt i in., 1997) i w Skandynawii (J. D. C Linell i in., 2001). Rezultatem tych badan bylo zdobycie znacznej wiedzy na temat wymagan przestrzennych gatunku, relacji miedzyosobniczych i drapieznictwa rysi (U. Breitenmoser i H. Haller, 1993; U.Breitenmoser i in., 1993; H. Okarma i in., 1997; K Schmidt i in., 1997; J. D. C Linell i in., 2001; W Jedrzejewski i in., 2002). Pierwsze badania, o podobnym charakterze, nad rysiami w Karpatach rozpoczeto dopiero w 1994 r., w ramach projektu badawczego Komite-

3 42 Henryk Okarma, Stanislaw Sniezko, Wojciech Smietana tu Badan Naukowych uzyskanego przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie. Badania prowadzono w poludniowo-wschodniej czesci naszego kraju w Beskidzie Sadeckim, Gorcach i Bieszczadach. Rejon ten charakteryzuje sie znacznymi róznicami w wysokosci wzglednej, a najwyzsze wzniesienia osiagaja 1300 m n.p.m. Wieksza czesc tego rejonu porosnieta jest mieszanym lasem lisciasto-iglastym tworzonym przewaznie przez takie gatunki drzew; jak buk, swierk i jodla. Glównymi gatunkami dziko zyjacych zwierzat kopytnych sa jelen szlachetny, sarna oraz dzik. Z innych i=...:...:j - granica panstwa - areal osobn iczy samca M1- (1) okres od marca 1999 do lutego 2000 _ -lasy -areal osobniczy samca M1-(2) okres od marca 2000 do lutego 2001 Ryc. 1. Arealy doroslego samca rysia M1 w Beskidzie Sadeckim w latach

4 Wielkosc arealów osobniczych karpackich rysi 43 duzych drapiezników wystepujacych tu poza rysiem, to wilk i niedzwiedz brunatny. Rejon ten jest malo zaludniony, a nieduze ludzkie populacje sa skoncentrowane wzdluz rzek i strumieni, siegajac czesto wyzszych partii gór (J. Staszkiewicz i Z. Witkowski, 1986; K Zarzycki i Z. Glowacinski, 1986). W latach prowadzono odlowy rysi przy wykorzystaniu specjalnych pulapek petlowych (K Schmidt i in., 1997), stawianych przy swiezo zabitej ofierze lub w trakcie zerowania rysia przy padlinie kopytnych. Zwierzeta byly usypiane i wyposazane w obroze telemetryczne z nadajnikiem radiowym, a nastepnie lokalizowane w róznych porach doby. Lacznie zaopatrzono w nadajniki radiowe piec doroslych rysi: trzy w Bieszczadach, jednego w Beskidzie Sadeckim i jednego w Gorcach (ten ostatni zostal najprawdopodobniej sklusowany zaledwie 10 dni od oznakowania nadajnikiem). Lokalizacje telemetryczne byly nanoszone na mape w skali 1:25 000, a do oszacowania wielkosci arealów zyciowych rysi wykorzystano metode minimum-convex-polygon (MCP) z wykorzystaniem100% lokalizacji. Calkowity areal zyciowy doroslego samca rysia (nazwanego MI), który byl sledzony w Beskidzie Sadeckim przez okres prawie 2 lat wynosil 164 km2 Areal tego osobnika pokrywal w calosci pasmo Radziejowej w Beskidzie Sadeckim oraz czesciowo sasiednie pasmo Pienin (ryc. 1.). W ciagu dwóch lat sledzenia telemetrycznego zaobserwowano wyrazne przesuniecie arealu u tego osobnika. Podczas pierwszego roku sledzenia samiec MI uzytkowal pólnocno-zachodnia czesc jego arealu zyciowego (138 km2), która bylo prawie cale pasmo Radziejowej. W drugim roku obserwacji osobnik ten funkcjonowal glównie w poludniowo-wschodniej czesci swegoarealu (104 km2), wlaczajac w to równiez Pieniny po slowackiej stronie granicy. Dzieki tropieniom po sniegu stwierdzono, ze w drugim roku badan pojawil sie w rejonie pasma Radziejowej inny dorosly samiec, co moglo byc przyczyna przesuniecia arealu zaobrozowanego samca. Areal samicy w Bieszczadach (nazwanej FI), obliczony na podstawie prawie 4 lat obserwacji telemetrycznych, wynosil 124 km2 Obejmowal on swym zasiegiem pasmo Otrytu i sasiadujacy z nim fragment doliny Sanu (ryc. 2.). W ciagu pierwszych trzech lat obserwacji tej samicy zauwazono stale zmniejszanie sie wielkosci wykorzystywanego przez nia arealu. Itak w okresie od marca 1999 do lutego 2000 r. areal osobniczy wynosil 79 km2, wokresie od marca 2000 do lutego 2001 r. zmniejszyl sie do 31 km2, aby spasc do tylko 28 km2 w okresie od marca 2001 do lutego 2002 r. W czwartym roku badan (marzec 2002-listopad 2002 r.), pomimo ze nie mozna juz bylo lokalizowac tej samicy przez nastepny pelny rok z powodu zaniku sygnalu

5 44 Henryk Okarma, Stanislaw Sniezko, Wojciech Smietana B-rzeki B-drogi B asfaltowe -granice panstwa _ -lasy areal osobniczy samicy marzec 1999-luty 2000 marzec luty 2001 marzec luty 2002 marzec 2002-listopad 2002 Ryc. 2. Calkowity areal osobniczy doroslej samicy F1 w Bieszczadach oraz jej arealy roczne z nadajnika radiowego, to udalo sie wykazac znaczne powiekszenie sie jej arealu do 41 km2 oraz wyrazne przesuniecie tego arealu na pólnoc. Mozna tylko przypuszczac, co moglo byc powodem zmiany duzej czesci arealu tej samicy. Jedna z mozliwosci bylo pojawienie sie samicy nazwanej F2 wewnatrz arealu samicy FI (obydwa te osobniki byly równoczesnie sle-

6 Wielkosc arealów osobniczych karpackich rysi 45 dzone przez okres dziewieciu miesiecy, poczawszy od marca 2002 r.). Takie wyjasnienie jest dosc prawdopodobne, zwazywszy na bardzo silna tendencje panujaca u doroslych samic rysia, iz ich arealy osobnicze sa calkowicie rozlaczne (K Schmidt, 1998). Rozlacznosc arealów; czyli wykluczenie konkurencji ze strony innych doroslych samic, stwarza samicom lepsze warunki do wykarmienia i wychowania potomstwa. - areal osobniczy F1 _ -lasy - - areal osobniczy M2 _ _ -areal osobniczy F2 _uu_ - areal F1' (marzec-listopad 2002) Ryc. 3. Arealy osobnicze trzech doroslych rysi (samice Fl i F2, samiec M2) w Bieszczadach w latach

7 46 Henryk Okarma, Stanislaw Sniezko, Wojciech Smietana Areal zyciowy samicy F2 w Bieszczadach wyniósl 190 km2 w ciagu ponad 2 lat prowadzonych namiarów telemetrycznych. Areal tego osobnika pokrywal praktycznie cale pasmo Poloniny Wetlinskiej (ryc. 3.). W czasie okresu badan nie zaobserwowano zadnego przestrzennego przesuniecia arealu. W trakcie badan udalo sie odlowic w Bieszczadach i zaopatrzyc w nadajnik telemetryczny jednego doroslego samca, którego nazwano M2. Areal zyciowy tego samca wyniósl 199 km2, po 2 latach sledzenia. Areal tego osobnika pokrywal dwa pasma górskie w Bieszczadach: Polonine Wetlinska i Otryt. Nie zaobserwowano u tego samca zadnego przesuniecia arealu, zarówno miedzy poszczególnymi latami badan, jak i miedzy sezonami w ciagu jednego roku. Niestety, w trakcie trwania badan nie udalo sie opisac wzorca organizacji przestrzennej populacji rysia w Karpatach, poniewaz jednoczesnie sledzone byly tylko trzy dorosle osobniki (FI, F2 i M2) i to przez stosunkowo krótki okres: dziewiec miesiecy (marzec-listopad 2002 r.). Tym niemniej, dane dotyczace wielkosci arealów i zaleznosci samce-samice byly podobne do doniesien z innych badan. Przede wszystkim potwierdzono, ze arealy doroslych samic, sledzonych jednoczesnie, pokrywaly sie w bardzo niewielkim stopniu, a dorosle samce dazyly do tego, aby w ramach wlasnego arealu zawierac areal przynajmniej jednej samicy (U Breitenmoser i in., 1993; K Schmidt i in., 1997; J. D. C Linell i in., 2001). Badania w polskich Karpatach, odmiennie niz inne dotychczasowe publikacje z innych czesci Europy i nizinnej populacji rysia w Polsce, nie wykazaly, aby arealy samic byly znacznie mniejsze od arealów samców (U Breitenmoser i in., 1993; K Schmidt i in., 1997; J. D. C Linell i in., 2001). Wielkosci arealów osobniczych dwóch doroslych samców nie róznily sie statystycznie od wielkosci arealów osobniczych dwóch doroslych samic. Kolejnym, bardzo interesujacym wynikiem badan bylo stwierdzenie, ze arealy samców w polskich Karpatach wydaja sie byc znacznie mniejsze (164 i 199 km2) niz opisane w innych tego typu badaniach. Srednie roczne arealy samców osiagaly tam wielkosci w granicach km2 w polskiej populacji nizinnej w Puszczy Bialowieskiej (K Schmidt i in., 1997), w granicach km2 w Alpach szwajcarskich oraz w granicach km2 w górach Jura (D.Breitenmoser i in., 1993). W Skandynawii obserwowane arealy byly kilka razy wieksze niz arealy notowane gdziekolwiek indziej, osiagajac wielkosc w granicach km2 dla samców (J. D. C Linnell i in., 2001). Wielkosci arealów osobniczych dwóch samic w Karpatach (odpowiednio 124 i 190 km2) plasuja sie dobrze w wielkosci arealów obserwowanych gdzie

8 Wielkosc arealów osobniczych karpackich rysi 47 indziej. Na przyklad w Puszczy Bialowieskiej bylo to km 2 (K Schmidt i in., 1997), w Alpach km2, w górach Jura na obszarze Szwajcarii km2 (U. Breitenmoser i in., 1993), a az km2 w Skandynawii (J. D. C Linnell i in., 2001). Wstepne dane z radiotelemetrii dwóch samic rysia w Rumunii opisywaly wielkosc arealu na 42 i 129 km2 (B. Promberger Fiirpass i in., 2002). Urodzenie mlodych ma ogromny wplyw na wzorzec uzytkowania arealu osobniczego przez samice rysia (K Schmidt, 1998). Wiekszosc czasu samice spedzaja w tym okresie przy gniezdzie, opiekujac sie mlodymi. Niemniej, moga one kilkakrotnie zmieniac lokalizacje miejsca, w którym znajduja sie mlode. Pod koniec lipca kazdego roku samice wraz z podrosnietymi kocietami zaczynaja uzytkowac coraz wiekszy areal, który osiaga swoje maksimum pod koniec zimy (K Schmidt, 1998). Wzorzec wykorzystania przestrzeni przez bieszczadzkie samice FI i F2 byl podobny do tego, który stwierdzono u samic w Puszczy Bialowieskiej (K Schmidt i in., 1997; K Schmidt, 1998). I tak, samica FI, która byla sledzona w ciagu czterech sezonów rozrodczych, uzytkowala bardzo male arealy (ryc. 4.) w ciagu trzech pierwszych miesiecy po urodzeniu mlodych (od maja do lipca). Wielkosci arealów w tym okresie wynosily: 13 km2 w 1999 r., 5 km2 w 2000 r. i 4 km2 w 2001 r. Poczawszy od sierpnia kazdego roku az do konca kwietnia nastepnego roku, samica FI stopniowo rozszerzala swój areal obejmujac, odpowiednio, 79 km2, 38 km2 i 27 km2 W 2002 r. nie bylo mozliwe okreslenie wielkosci arealu tej samicy w okresie od maja do lipca, co spowodowane bylo nieregularnym juz dzialaniem nadajnika. Pomimo to udalo sie stwierdzic, ze FI urodzila mlode w tym sezonie, gdyz znaleziono jej gniazdo wraz z kocietami. Dodatkowa cenna informacja bylo to, ze samica FI rodzila mlode w róznych miejscach swego arealu podczas czterech sezonów rozrodczych (ryc. 4.). Samica F2 byla sledzona w ciagu dwóch sezonów rozrodczych i pokazala nieco inny wzorzec uzytkowania przestrzeni. W 2002 r. jej areal od maja do lipca byl stosunkowo duzy i wynosil 39 km2, by w koncu kwietnia 2003 r. osiagnac 153 km2 Przypuszczamy, ze samica ta stracila swoje mlode stosunkowo wczesnie po urodzeniu w 2002 r. Wnioskowanie takie wyplywa z faktu, iz na poczatku maja 2002 r. udalo sie znalezc gniazdo tej samicy z dwoma kocietami. Natomiast podczas pierwszych tropien po sniegu tej samicy w listopadzie i grudniu 2002 r. nie stwierdzono, aby samica ta prowadzila mlode. W 2003 r. sposób uzytkowania przestrzeni przez F2 byl juz typowy dla samicy prowadzacej mlode. Jej areal od maja do lipca wynosil jedynie 18 km2, by pod koniec sezonu zimowego wzrosnac do 117 km2

9 48 Henryk Okarma, Stanislaw Sniezko, Wojciech Smietana C=-=l - granice panstwa 1 - areal w okresie maj-lipiec 1999 _ -lasy areal osobniczy samicy F1 2 - areal w okresie maj-lipiec areal w okresie maj-lipiec 2001 Ryc. 4. Areal calkowity doroslej samicy Fl w Bieszczadach oraz jej arealy w ciagu pierwszych trzech miesiecy po urodzeniu mlodych w poszczególnych sezonach rozrodczych Sledzone przez nas samice rysia wykorzystywaly najczesciej na gniazda doskonale ukryte miejsca, np. pod wykrotami starych poteznych drzew lub wsród ich zwalowisk porosnietych wysoka i gesta roslinnoscia zielna Byly to miejsca trudno dostepne, z pewnoscia rzadko odwiedzane nie tylko przez czlowieka, ale równiez inne wieksze zwierzeta.

10 Wielkosc arealów osobniczych karpackich rysi 49 Rezultaty badan przeprowadzonych w polskich Karpatach w latach sugeruja, ze populacja górska rysia funkcjonuje w nieco inny sposób niz nizinna populacja tego gatunku. Zastanawiajace sa przede wszystkim mniejsze wymagania przestrzenne samców rysia w populacji karpackiej, niz to stwierdzono w innych miejscach w Europie. Otwarte pozostaje pytanie: co jest przyczyna tych zaobserwowanych róznic? Czy jest to specyficzna cecha lokalnej populacji spowodowana nieco innymi relacjami miedzy samicami i samcami, czy struktura gatunkowa populacji ofiar (dominuje jelen, a nie sarna), czy zageszczenie potencjalnych ofiar? Mozliwych pytan jest jeszcze wiecej, ale odpowiedzi moga udzielic dopiero kolejne badania, juz na duzo wieksza skale i z wykorzystaniem telemetrii satelitarnej. LITERATURA Breitenmoser u., Breitenmoser- Wiirsten Ch., Okarma H., Kaphegyi T., Kaphegyi-Wallmann u., Miiller U.M., Action plan Jor the conservation oj the Eurasian lynx (Lynx lynx) in Europe. Council ofeurope Publishing, "Nature and Environment", 2000 (112), s Breitenmoser u., Haller H., Patterns oj predation by reintroduced European lynx in the Swiss Alps, "Joumal of Wildlife Management", 1993 (57), s.13s-144. Breitenmoser u., Kaczensky P., D6tterer M., Breitenmoser- Wiirsten Ch., Capt S., Bernhart F., Liberek M., Spatial organization and recruitment oj lynx (Lynx lynx) in a reintroduced population in the Swiss Jura Mountains, "Joumal of Zoology", London 1993 (231), s Cerveny J., Okarma H., Caching prey in trees by Eurasian lynx, "Acta Theriologica", 2002 (47), s Haller H., Breitenmoser u., Zur Raumorganisation der in den Schweizer Alpen wiederangesiedelten Population des Luchses (Lynx lynx), "Z. Saugetierkunde", 1986 (51), s Herrenschmidt V, L ~gerf., Terrier G.: Mode d'occupation spatiale des lynx (Felis lynx L) introduits dans le MassiJ Vosgien premiers resultats, "Gibier Faune Sauvage" 1986 (3), s Jedrzejewski W, Jedrzejewska B., Schmidt K, Okarma H., Kowalczyk R, Ecology oj the lynx (Lynx lynx) in Bialowieza Primeval Forest,,Wiadomosci Ekologiczne", 1999,45(1), s

11 50 Henryk Okarma, Stanislaw Sniezko, Wojciech Smietana Jedrzejewski W, Schmidt K, Okanna H., Kowalczyk R, Movement pattem and home range use by the Eurasian lynx in Bialowieza Primeval Forest (Poland), "Annales Zoologici Fennici", 2002 (39), s Linnell J. D. e, Andersen R, Kvam T., Andren H., Liberg 0., Odden J., Moa P. F., Home range size and choice of management strategy for lynx in Scandinavia, "Environmental Management", 2001 (27), s Litenik L, Literakova M., Klimes J., Observations on feeding order in a group of Eurasian lynx, "Acta Theriologica", 2000 (45), s Molinari-Jobin A., Molinari P., Breitenmoser- Wiirsten Ch., WiilfM., Stanisa e, Fasel M., Stahl P., VandeI J.-M., Rotelli L, Kaczensky P., Huber T., Adamic M., Koren L, Breitenmoser u., The Pan-Alpine conservation strategy for the lynx, Council of Europe Publishing, "Nature and Environment", 2003 (130), s Okanna H., Jedrzejewski W, Schmidt K, Kowalczyk R, Sniezko S., Predation of Eurasian lynx on roe deer and red deer in Bialowieza Primeval Forest, Poland, "Acta Theriologica", 1997 (42), s Promberger-Fiirpass B., Siirth P., Predoiu G., Lynx, w: Carpathian large camivore project annual report 2001,2002, s Schmidt K,Matemal behaviour and juvenile dispersal in the Eurasian lynx, "Acta Theriologica", 1998 (43), s Schmidt K, Jedrzejewski W, Okanna H., Spatial organization and social relations in the Eurasian lynx population in Bialowieza Primeval Forest, Poland, "Acta Theriologica", 1997 (42), s Staszkiewicz J., Witkowski Z., Ziemia Sadecka, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986, s [In Polish] StolIman A., Prispevok k poznaniu rysa ostrovida, Lynx lynx (L) v Ceskoslovenskych Karpatoch, Zoologicke listy - Folia Zoologica, 1963, 12(4), s [In Czech] Sunde P., Kvam T., Moa P., Neglrd A., Overskaug K,Space use by Eurasian lynxes Lynx lynx in central Norway, "Acta Theriologica", 2000 (45), s Zarzycki K, Glowacinski Z., Bieszczady, 1986, s [In Polish] Wiedza Powszechna, Warszawa