, " PLAN OCHRONY WILKA W WOJEWODZTWIE KROSNIENSKIM. Wojciech Smietana

Transkrypt

1 , " PLAN OCHRONY WILKA W WOJEWODZTWIE KROSNIENSKIM Wojciech Smietana Suche Rzeki 1995

2 Wprowadzenie Stosunek czlowieka do przyrody w ostatnich latach ulegal szybkim przobrazeniom. Znajduje to swój wyraz w akceptacji duzych drapiezników (w tym wilka- Canis lupus) jako naturalnych elementów dzikiej przyrody. Wydaje sie, ze czlowiek wspólczesny dojrzal do tego, by w koncu przestac traktowac drapiezniki jako swych konkurentów i zaakceptowac je jako naturalne elementy ekosystemów. Prowadzone na calym swiecie badania ekologiczne drapiezników i ich ofiar wskazuja, ze mozliwa jest ich harmonijna koegzystencja z czlowiekiem. Duzym drapieznikom poswieca sie kompleksowe prace badawcze opracowywuje strategie ochrony i programy odtwarzania populacji w miejscach, gdzie zostaly wytepione (np. Schroder i Promberger 1993, Paquet i Hackman 1995, ). Ochrona wilka znajduje swe uzasadnienie z nastepujacych powodów: l) ekologicznych- wilk jest naturalnym elementem przyrody pólkuli pólocnej Ziemi, przez tysiaclecia ewoluowal w koegzystencji z innymi jej elementami, w tym z gatunkami swych ofiar oraz z czlowiekiem. 2) filozoficznych- wilk, jak i inne elementy przyrody wraz z ich wielopoziomowa róznorodnoscia, ewolucja i powiazaniami ekologicznymi, stanowia dobro Czlowieka, Ziemi i Kosmosu. 3) spolecznych- wilk jako element dzikiej przyrody ma znaczenie emocjonale i estetyczne dla wspólczesnych ludzi. Przez wielu jest traktowany jako relikt pierwotnego srodowiska naturalnego czlowieka. Wilk we wspólczesnym, zdominowanym przez czlowieka swiecie musi byc obiektem specjalnej troski ze wzgledu na: - swoja nieduza liczebnosc wynikajaca z wielowiekowego tepienia oraz z zajmowania najwyzszego poziomu troficznego w naturalnych ekosystemach l

3 - duze wymagania przestrzenne. Terytorium watahy wilków w warunkach srodkowej Europy wynosi km2 (Okarma inf. ustna, Find'o inf. ustna, Smietana niepubl.). - drastyczne skurczenie sie i fragmentacje naturalnego siedliska wilków (duzych kompleksów lesnych) - zwiazana z fragmentacja siedliska koniecznosc migracji na duze odleglosci, przekraczania ciagów komunikacyjnych, obszarów o nasilonym klusownictwie i innych niebezpiecznych miejsc w poszukiwaniu siedlisk, które zaspokoja jego potrzeby biologiczne. Nadrzednym celem opracowanego Planu Ochrony Wilka w Województwie Krosnienskim jest zachowanie tego drapieznika w jego naturalnym srodowisku przyrody karpackiej w harmonijnej koegzystencji z czlowiekiem. Niniejsze opracowanie zawiera: ocene stanu populacji wilka na terenie województwa na tle ogólnokrajowym, analize rozmieszczenia wilków na terenie województwa oraz szacunkowa ocene liczebnosci, przeglad dotychczasowych wyników badan nad ekologia tego " gatunku w Bieszczadach, ocene wplywu wilków na populacje jelenia oraz efektywnosci kontroli wilków przez mysliwych i sluzby lowieckie, omówienie problemów zwiazanych z ochrona wilka, analize obszaru województwa krosnienskiego jako potencjalnego siedliska wilków i koncepcje utworzenia stref o zróznicowanym rezimie ochronnym populacji wilka. Opis terenu województwa krosnienskiego Województwo krosnienskie lezy w poludniowo-wschodniej Polsce i przylega do granicy panstwowej ze Slowacja na poludniu i Ukraina na wschodzie. Zajmuje powierzchnie 5,7 tys. km2 zamieszkala przez okolo 500 tys. mieszkanców. Ludnosc skupiona jest glównie w pólnocno-zachodniej czesci wojwództwa ( osób/ km2), obszary polozone na 2

4 wschodzie i poludniu sa stosunkowo malo zaludnione (5-50 osób/ km2). Województwo w calosci polozone jest w obrebie Karpat. Na jego terenie przebiega granica pomiedzy Karpatami Zachodnimi i Wschodnimi. Obszar wojwództwa polozony jest na wysokosci od 213 do 1346 m n.p.m.. Lasy pokrywaja 47,5% powierzchni (II miejsce w kraju). Na jego terenie polozone sa dobrze zachowane fragmenty karpackiej przyrody. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w systemie ochrony województwa. Ponad 49% powierzchni stanowia obszary chronionego krajobrazu, 27% objetych jest ochrona w formie parków krajobrazowych. Wreszcie na obszarze województwa znajduja sie dwa parki narodowe stanowiace 8% powierzchni. Polozony w poludniowo-wschodnim krancu województwa krosnienskiego Bieszczadzki Park Narodowy wraz ze swoim otoczeniem posiada miedzynarodowy statut Rezerwatu Biosfery. Lasy województwa krosnienskiego stanowia ostoje wszystkich duzych drapiezników europejskich (wilka, rysia- Lynx lynx i niedzwiedzia Ursus arctos). Wilk w Polsce - wystepowanie i tendencje w populacji Wilk jest stalym elementem fauny europejskiej, a w tym i polskiej. Najstarsze odnalezione szczatki kopalne wilka z terenu Polski, jak i calej Europy datuje sie na górny Plejstocen (100 tys. lat temu). Wiele szczatków kopalnych wilków pochodzi z Holocenu, glównie od Neolitu az po Wieki Srednie (Wolsan i in. 1992). W wyniku wzrastajacego zaludnienia Europy oraz nasilania sie tepienia wilka zasieg tego gatunku stopniowo sie kurczyl. Pod koniec XIX wieku wilk zostal wytepiony w Polsce na terenach na zachód od Wisly. Po nieznacznym wzroscie zasiegu populacji w ciagu I wojny swiatowej, wilk zostal praktycznie wyparty z terenów na zachód od Bugu, Narwi i Biebrzy. 3

5 J m~ mti 1l ~I.. ]~I~].~ /76/77 /78 /79 80/81/82/83/84/85/86/ /87/88/89/90/91 /92 /93 III Stan Id Odstrzal Rysunek l. Stan liczebny oraz odstrzal wilków w Polsce w latach (wg danych GUS 1994) W czasie drugiej wojny swiatowej nastapilo zwiekszenie arealu wystepowania wilka, drapieznik ten zasiedlil równiez kompleksy lesne na zachód od Wisly, gdzie nie spotykano go od okolo 70 lat (Wolsan i in. 1992). Na poczatku lat 50-tych liczebnosc wilków szacowano na 1000 osobników. Odnotowywano wtedy znaczne straty wsród zwierzat hodowlanych (Kowalski 1953). W 1955 roku uchwala Rady Ministrów rozpoczeto zorganizowana akcje tepienia wilków. W wyniku kilkunastoletniej eksterminacji tego gatunku, przy uzyciu wszelkich dostepnych srodków i metod unicestwiania tych zwierzat (trucie, zakladanie ~nyków, stosowanie pasci, niszczenie miotów, itp.) liczebnosc wilków oraz zasieg populacji szybko sie kurczyl tak, ze na poczatku lat siedemdziesiatych wielkosc populacji szacowano zaledwie na osobników (Suminski 1975, Wolsan i in. 1992). W 1975 roku drapieznik ten zostal uznany za zwierze lowne z okresem ochronnym trwajacym 4

6 od l kwietnia do 31 lipca, który jednak nie obowiazywal na terenie województw krosnienskiego, przemyskiego i nowosadeckiego. Rysunek 2. Oficjalnie wykazywana liczebnosc wilków w poszczególnych województwach w 1994 roku. (Wg GUS 1994) Polem kropkowanym zaznaczono województwa, w których wilk pozostal gatunkiem lownym na mocy rozporzadzenie MOSZNiL z 1995 roku.. 5

7 Od tej pory wilki mogly byc zabijane tylko przez mysliwych przy uzyciu broni mysliwskiej, a liczba drapiezników tego gatunku mozliwa do pozyskana byla okreslana w oparciu o prowadzone inwentaryzaje. Od 1981 roku na terenie calego kraju obowiazuje okres ochronny. Dzieki powyzszym zmianon w latach siedemdziesiatych oraz osiemdziesiatych obserwowano wzrost liczebnosci wilków oraz wzrost zasiegu ich wystepowania (Okarma 1989, Wolsan i in. 1992). Najwyzsza liczebnosc wilków, bo az 952 sztuki, zanotowano w 1988 roku, równiez w sezonie lowieckim 1987/88 odstrzelono az 210 osobników, co stanowi najwieksze pozyskanie poczawszy od 1975 roku. Od tej pory obserwuje sie jednak spadek liczebnosci wilków, swiadczy o tym zarówno zmniejszanie sie oficjalnie wykazywanej liczebnosci, jak i liczba zabijanych przez mysliwych osobników (Rys. 1). Obecnie naj liczniej wilki wystepuja w Karpatach, gdzie w latach 80-tych zabito okolo 60% wszystkich pozyskanych przez mysliwych wilków w Polsce (wg danych MOSZNiL za Okarma 1992).. Wilki wystepujace w polskich Karpatach stanowia fragment stosunkowo licznej populacji karpackiej. Poza tym na terenie Polski przebiega obecnie zachodnia granica zwartego wystepowania populacji wilków z Niziny Wschodnioeuropejskiej. Wilki z tej populacji zasiedlaja kompleksy lesne Polski pólnocnowschodniej i wschodniej. W zachodniej Polsce izolowana, niewielka populacja zasiedla kompleksy lesne województwa pilskiego i gorzowskiego (wg danych GUS z 1994 roku bytowaly tam 22 osobniki) (Rys. 2). Od 1 kwietnia 1995 roku wilk zostal objety ochrona gatunkowa na terenie Polski z wyjatkiem województw krosnienskiego, przemyskiego i suwalskiego, gdzie drapieznik ten wystepuje w najwiekszym zageszczeniu. Na terenach tych wilk pozostal zwierzeciem lownym z okresem ochronnym trwajacym od 1 marca do 30 pazdziernika (rozporzadzenie MOSZNiL). Wojewoda przemyski oraz wojewoda suwalski zdecydowali jednak zawiesic 6

8 odstrzaly wilków na swoich terenach. Obecnie jedynym województwem, w którym odstrzal wilków jest dozwolony jest województwo krosnienskie. W latach na obszarze województwa krosnienskiego zabito ponad 40% wszystkich pozyskanych wilków w Polsce i okolo 70% wilków zabitych w polskich Karpatach (Okarma 1992) (Rys. 3). N~ Rysunek 3. Pozyskanie wilków w Polsce w latach (wg danych MOSZNiL za Okarma 1992) 7

9 Ankietyzacja dzierzawców karpackich obwodów lowieckich (Jamrozy 1994) wskazuje, ze w polskich Karpatach wilki w najwiekszym zageszczeniu zasiedlaja wyzsze partie Bieszczadów Zachodnich, obszar, który od 1993 roku posiada miedzynarodowy statut Rezerwatu Biosfery. Rozmieszczenie i liczebnosc wilków w województwie krosnienskim. Analiza odstrzalów wilków w latach W latach corocznie na terenach wykorzystywanych lowiecko wykazywano na dzien 31 marca od 156 do 277 wilków. Zakladajac 100% przyrost populacji planowano pozyskac kazdego roku od 119 do 255 wilków. Jednak odstrzaly wahaly sie ud 33 do 88 sztuk (srednio 50 osobników). N - pozyskano >50 _ - pozyskano """""'''1 "<,,~"",, - po zys kano l - 9 c=j - nie pozyskano Rysunek 4. Pozyskanie wilków w latach w poszczególnych obwodach lowieckich na terenie województwa krosnienskiego (dane UW w Krosnie). BPN- Bieszczadzki Park Narodowy (linia przerywana zaznaczono obecne granice Parku). 8

10 Analiza rozmieszczenia odstrzalów wskazuje, ze najwiecej wilków zostalo pozyskanych w najwyzszych partiach Bieszczadów, w otoczeniu Bieszczadzkiego Parku Narodowego (Rys. 4). Na terenie pieciu obwodów lowieckich (62, 63, 64, 65, 66) odstrzelono w omawianych tu latach w sumie 436 wilków, co stanowi ponad 50% wilków pozyskanych wówczas na terenie calego województwa. Obszar ten cechuje sie malym zaludnieniem, niedostepnoscia (slaba siec drogowa) oraz duza lesistoscia (okolo 80%). Teren ten lezy w obecnych granicach polskiej czesci Miedzynarodowego Rezerwatu Biosfery "Karpaty Wschodnie". Stosunkowo duzego odstrzalu wilków dokonano równiez na terenach bezposrednio przylegajacych do omawianego powyzej. Generalnie nalezy stwierdzic, ze obszar tzw. Bieszczadów Wysokich oraz bezposrednio do niego przylegajacy obszar Beskidu Niskiego oraz wschodnia czesc Przedgórza Bieszczadzkiego stanowi obszar zasiedlony przez rdzen populacji. Natomiast na obszarze zachodniej czesci Przedgórza Bieszczadzkiego i Pogórza Przemyskiego wilki. strzelane byly sporadycznie. Dwanascie sztuk zostalo odstrzelonych na terenie Dolów Jasielsko-Sanockich. Prowadzone w latach badania dynamiki liczebnosci watah wilków zasiedlajacych Bieszczadzki Park Narodowy i jego bezposrednie otoczenie wskazuja, ze oficjalne inwentaryzacje zawyzaja rzeczywisty stan tych drapiezników w zwiazku z faktem, ze te same watahy odnotowywane sa w sasiadujacych ze soba obwodach lowieckich. Podobne obserwacje poczyniono juz w latach siedemdziesiatych przy okazji tropien wilków w Dolinie Biebrzy (Trokowicz 1980). Smietana (niepubl.) okreslil, ze teren Bieszczadzkiego Parku Narodowego i jego otoczenia (razem 500 km2) penetruje piec watah wilków o sredniej liczebnosci 5,5 osobnika na poczatku i 3,8 osobnika na koncu zimy. W oparciu o proporcje odnotowywanych tropów wilków samotnych i watah stwierdzil, ze udzial osobników samotnych wynosi 3-6%, a terytorium jednej intensywnie tropionej watahyobejmowalo 9

11 obszar 91 km2 Na tej podstawie oszacowal, ze Bieszczady Wysokie (1250 km2 powierzchni ogólnej w tym 1000 km2 lesnej) zasiedlaly srednio 72 wilki na poczatku zimy i 50 na koncu (12 watah). Nalezy nadmienic, ze oszacowane zageszczenie wilków nalezy do najwiekszych jakie stwierdzeno. W Amerce Pólnocnej w rejonach, gdzie glówne pozywienie wilków stanowia jelenie z rodzaju Odocoileus wystepujace w zageszczeniu 5-6 osobników/ l km2, wilki osiagaja sredniozimowe zageszczenie okolo 40 osobników/ 1000 km2 (patrz FulIer 1989). Mozna zalozyc, ze w innych rejonach województwa krosnienskiego zageszczeme wilków jest podobne do tego, jakie stwierdzono w Bieszczadzkim Parku Narodowym i w jego otoczeniu. Wedlug aktualnych danych zaczerpnietych z planów hodowlanych areal zajmowany przez grupy wilków (pominieto obwody, w których wykazano tylko jednego wilka) wynosi 2150 km2 powierzchni lesnej (wlaczajac w to tereny obu parków narodowych)(rys. 5). _ - >1 osobnik ~ -10sobnik C=:J - nie wystepuje Rysunek 5. Wystepowanie wilków na terenie województwa krosnienskiego w 1995 roku. (Dane UW w Krosnie oraz Bieszczczadzkiego i Magurskiego PN) 10

12 Liczebnosc wilków nalezy wiec szacowac srednio w ostatnich latach na okolo 155 V osobników na poczatku zimy oraz.l!lli na koncu. Ubytek 47 wilków dobrze zgadza sie suma sredniej liczby wilków strzelanych w ostatnich czterech latach na tym terenie (35 osobników) i oszacowanej liczby wilków padlych i sklusowanych (8 sztuk) (w przypadku Bieszczadów Wysokich odstrzal stanowi okolo 80% upadków wilków) wynoszaca 43 sztuki. Oficjalnie wykazywano w ostatnich czterech latach na dzien 31 marca osobników (obwody lowieckie oraz Bieszczadzki Park Narodowy). Podawano wiec ponad dwukrotnie wiecej wilków niz prawdopodobnie wystepuje. Plany odstrzalów zakladaly odstrzelenie wilków. Zakladano wiec de facto odstrzelic niemal wszystkie wystepujace tu wilki. Do tej pory czynnikiem limitujacym wykonanie planu byla jedynie ostroznosc wilków i trudno dostepny teren. Wilki swe trwanie w Bieszczadach i Beskidzie Niskim zawdzieczja tylko sobie i swemu naturalnemu siedlisku. Sklad pozywienia Stosunkowo dobrze poznany jest sklad pozywienia wilków oraz jego sezonowe zmiany (Smietana i Klimek 1992, Smietana niepubl.). Analiza 446 odchodów wskazuje, ze zasadniczym pozywieniem tych drapiezników sa dzikie zwierze ta kopytne, które stanowia 95% biomasy spozywanej. Jeleniowate w zaleznosci od pory roku stanowia od 65 do 99% biomasy konsumowanej przez wilki, a dziki od O do 17%. Pozostala czesc stanowi padlina wykladana przez mysliwych oraz owce, zajace i norniki. Udzial tego pozywienia waha sie od l % latem (glównie owce) do 10% zima (glównie padlina wykladana przez mysliwych) (Rys.6) 11

13 100 [%] III Jeleniowate II] Dzik III Przyn~ta I] Pozostale 20 WIOSNA LATO JESIEN ZIMA Rysunek 6. Sklad pozywienia wilka w Bieszczadach okreslony na podstawie analiz.y,-n-0 odchodów wyrazony jako biomasa spozyta w poszczególnych porach roku. (Smietana i Klimek 1992, Smietana niepubl.) Nalezy wiec stwierdzic, ze glówne pozywienie wilków w Bieszczadach stanowia dzikie zwierzeta kopytne. Wilki nie sa uzaleznione od pokarmu antropogenicznego. Udzial zwierzat domowych w diecie wilków jest znikomy i jak stwierdzono, stanowia go wylaczni~ owce. Analizy odchodów nie wskazuja, aby ataki na zwierzeta domowe stanowily obecnie istotny problem. Selekcja jeleni przez wilki Selekcje ofiar przez drapieznika nalezy rozpatrywac w sposób statystyczny poprzez porównanie parametrów osobników z próby ofiar i populacji wolnozyjacej. Do tej pory kilka 12

14 prac zostalo poswieconych problemowi selektywnosci zabijania jeleni przez wilki (Okarm a 1986, Okarm a 1991, Smietana 1990, Bobek, Perzanowski i Smietana 1992, Smietana niepubl.) Wyniki dotychczasowych badan byly rozbiezne, co do stosunku lan i byków wsród ofiar wilków. Okarma (1991) wskazywal, ze wilki czesciej zabijaja lanie, natomiast Bobek, Perzanowski i Smietana (1992), ze nieco czesciej, niz by to wynikalo ze stosunku plci w populacj wolnozyjacej, zabijane sa byki. Dopiero ostatnio prowadzone badania (Smietana niepubl.) wskazuja, ze o udziale byków i lan -ofiar wilków decyduje miejsce zbierania materialów. Grupy meskie i zenskie jeleni zajmuja bowiem rozlaczne arealy o duzych powierzchniach i w zaleznosci na jakim obszarze zbierano materia,l wsród ofiar dominowala jedna albo druga plec. W tej chwili trudno jeszcze jednoznacznie odpowiedziec na pytanie czy byki, czy lanie dominuja wsród ofiar wilków. Wydaje sie jednak, ze udzial ich wsród ofiar jest podobny, jak w populacji wolnozyjacej. Wszystkie prowadzone dotychczas badania wskazuja, ze najbardziej narazone na skuteczne ataki wilków sa mlodociane jelenie (cieleta), w okresie letnim stanowia one okolo 60% jeleni zabitych przez wilki. Jednak: ich udzial w biomasie spozywanej wynosi tylko 30% (Smietana niepubl.). Równiez w pozostalych sezonach cieleta sa wyraznie preferowane. Ich udzial wsród jeleni zabitych w ciagu zimy waha sie od 44% (Okarma 1991) do 33% (Bobek, Perzanowski i Smietana 1992). Aby zanalizowac selektywnosc zabijania lan i byków w poszczególnych klasach wiekowych posluzono sie wskaznikiem selektywnosci Ivleva (za Jedrzejewskim i in. 1993). Wskaznik ten wyliczono wg wzoru: D=(r-p)/(r+p-2rp), gdzie p- udzial danej klasy wiekowej w populacji, - udzial danej klasy wiekowej wsród ofiar wilków. D=l wskazuje 13

15 na maksymalna pozytywna selekcje, D=O na brak selekcji, D=-l na calkowicie nieskuteczne ataki drapieznika lub brak atak6w. Por6wnanie struktury wiekowej doroslych ~an zabitych przez wilki i odstrzelonych przez mysliwych (odstrzal lan jest praktycznie losowy) wskazuje, fe wilki wyraznie czesciej 30 [%] iii W(n=55) III 0(n=92) 2-3 0, , , , , ,53 14< 0,64 Wiek (lata) Wskaznik /vleva Rysunek 7. Udzial lan w poszczególnych klasach wiekowych w próbie odstrzelonej przez mysliwych i wsród ofiar wilków.,(na podstawie Bobek, Perzanowski i Smietana 1992 oraz Smietana niepubl.) W-ofiary wilków, O-osobniki pozyskane przez mysliwych. Nad slupkami podano liczbe osobników w danej klasie wiekowej. zabijaja osobniki stare (powyzej 6smego roku zycia) (Rys. 7). Wskaznik selektywnosci byl najnizszy dla lan pomiedzy 4 i 7 rokiem zycia i r6sl wraz z wiekiem osiagajac maksymalna wartosc dla lan powyzej 14 roku zycia. Udzial lan 2-3 oraz 8-9 letnich jest podobny wsród ofiar wilków i w prpbie odstrzelonej. Nalezy jednak brac pod uwage fakt, ze mysliwi raczej unikaja strzelania do mlodych lan. Udzial ich w populacji wolnozyjacej jest wiec prawdopodobnie nieco wiekszy, niz wskazuje na to struktura wiekowa lan odstrzelonych przez mysliwych, a tym samym prawdopodobnie selektywnosc jest negatywna. Sposród 14

16 byków najczesciej zabijane sa osobniki w 2-4 roku zycia. Stosunkowo rzadko wilki zbijaja byki dojrzale (powyzej 5 roku zycia) (Rys. 8). Wyliczony wskaznik selektywnosci wskazuje, ze wilki najczesciej skutecznie atakuja osobniki 2-4 letnie, ~tóre sa najmlodszymi czlonkami I [0;ó] chmar meskich i zajmuja naj nizsza pozycje socjalna. II W(n=45) LI O(n=118) 1-0, , ,53 10< 0,26 Wiek (lata) Wskaznik /vleva Rysunek 8. Udzial byków w poszczególnych klasach wiekowych wsród osobników zaobserwowanych i wsród ofiar wilków. (Na podstawie Bobek, Perzanowski i Smietana 1992 oraz Smietana niepubl.) W-ofiary wilków, O-osobniki zaobserwowane. Nad slupkami podano liczbe osobników w danej klasie wiekowej. Poziom rezerw energetycznych (otluszczenie) jest powszechnie stosowanym wskaznikiem kondycji zwierzat kopytnych (Kistner i in. 1980). W zimniejszych strefach klimatycznych gromadzenie i zuzywanie rezerw tluszczowych nastepuje w cyklu rocznymodkladany w ciagu lata sluzy jako rezerwa energetyczna w okresie zimowym (Mitchell i in. 1976, Adamczewski i in. 1987). Standardowa ocena kondycji zwierzat zabitych przez drapiezniki opiera sie, z uwagi na znaczne wykorzystanie tkanek miekkich, na okresleniu zwartosci tluszczu w szpiku kostnym. Najczesciej uzywa sie w tym celu szpik kosci udowej, 15

17 gdyz tluszcz tu zgromadzony zuzywany jest w stosunku do innych kosci dlugich naj wczesniej w miare obnizania sie ogólnych rezerw tluszczowych ciala (Fuller i in. 1986). Jak wskazuja badania skladu ciala i zuzywania rezerw energetycznych u jeleniowatych, szpik kostny stanowi jedynie 2-3% rezerw tluszczowych (McCullogh i Ullrey 1983), a jego mobilizacja dokonuje sie dopiero, gdy zasadnicze rezerwy (tluszcz podskórny, krezkowy, okolonerkowy itd.) sa wykorzystane wokolo 95%. Do tego momentu zawartosc tluszczu w szpiku kostnym utrzymuje sie zwykle powyzej 80% (Adamczewski i in. 1987, Torbit i in. 1988). Tak wiec wysoki poziom tluszczu w szpiku kosnym nie wskazuje jednoznacznie na duze otluszczenie osobnika. Osobnik taki moze byc zarówno w doskonalej kondycji, przecietnej, jak i slabej- tuz na progu momentu, gdy zaczynaja byc wykorzystywane ostatnie rezerwy energetyczne ciala, w tym tluszcz szpiku kostnego. Pomimo tego ograniczenia niska zawartosc tluszczu w szpiku kostnym jednoznacznie wskazuje na znaczna utrate rezerw energetycznych i postepujace wycienczenie organizmu. Na ograniczone mozliwosci wykorzystywania szpiku kostnego jako wskaznika rezerw tluszczowych kopytnych wskazywal- Mech i Delgiudice (1985). W swietle powyzszych faktów niezrozumiale jest stwierdzenie Bobka w artykulach skierowanych glównie do mysliwych (1988 i 1995), ze wilki zabijaja jelenie zarówno w doskonalej, jak i slabej kondycji. Warto tu nadmienic, ze ten sam autor w artykule naukowym publikowanym w jezyku angielskim i skierowanym do naukowców (1992), jak wynika z tekstu, doskonale zdaje sobie sprawe z ograniczonych mozliwosci wykorzystania szpiku kostnego do oceny ogólnych rezerw energetycznych zwierzat i w konsekwencji o braku podstaw do wnoszenia twierdzenia o rzekomo doskonalej kondycji osobników, u których stwierdzono zawartosc tluszczu w szpiku kostnym powyzej 80%. 16

18 Dotychczasowe badania jednoznacznie wykazaly, ze najnizszy poziom rezerw tluszczowych ofiar wilków wystepuje u cielat i byków, a najwyzszy u lan. I tak Bobek, Perzanowski i Smietana (1992) podaja, ze zawartosc tluszczu w szpiku kostnym lan (n=24) wynosila 85,5%, byków (n=16) 58,2,5% i cielat (n=22) 76,0%. Nieco wyzsze wartosci srednie wykazuje Smietana (niepubl.) u lan (n=20) 89,6%, u byków (n=28) 76,8% i wsród cielat (n=20) 64,3%. Wiele cielat sposród ofiar wilków cechowalo sie obnizonym poziomem tluszczu wskazujacym na postepujace wycienczenie organizmu. Okarm a (1991) podaje, ze 30% cielat zabitych przez wilki w pierwszej polowie zimy i az 80% zabitych w drugiej polowie posiadalo obnizona zawartosc tluszczu w szpiku kostnym (ponizej 80%). Bobek, Perzanowski i Smietana (1992) wykazali, ze 36% cielat posiadalo naruszone rezerwy tluszczowe, a Smietana (niepubl.) wykazuje 55%. Równiez wsród byków zabitych przez wilki udzial osobników z naruszonymi rezerwami jest stosunkowo duzy. Bobek, Perzanowski i Smietana (1992) wykazuja, ze 67:0 byków posiadalo naruszone rezerwy tluszczowe, a Smietana (niepubl) wykazuje 64%. Poza tym u czesci jeleni zabitych przez wilki stwierdzono rany postrzalowe (3 byki), narosla kostne (l lania), ropniaki (l byk i l lania), uszkodzenia czaszki (1 byk) (Smietana 1990, Smietana niepubl.). Biorac pod uwage zwykle znaczne wykorzystanie tusz zabitych przez wilki jeleni mozna sie spodziewac, ze udzial osobników ze schorzeniami lub uszkodzeniami ciala jest w rzeczywistosci znacznie wiekszy. Reasumujac ofiarami wilków najczesciej padaja cieleta, w okresie zimowym znajdujace sie w zlej kondycji, lanie powyzej ósmego roku zycia oraz mlode 2-4 letnie byki czesto znajdujace sie w slabej kondycji. Wynika z tego, ze praktycznie wilki nie zabijaja osobników tworzacych trzon reprodukcyjny populacji, a mianowicie lan pomiedzy 2 i 8 rokiem zycia oraz byków pomiedzy 5 i 10 rokiem zycia. Dzieki prowadzonej przez wilki 17

19 selekcji nalezy sie raczej spodziewac, ze roczny przyrost populacji jeleni sie wzmaga. Wskazywac na to moze na przyklad bardzo wysoka plodnosc lan w Bieszczadach wynoszaca 97% (procent ciezarnych lan do wszystkich lan w populacji) (Bobek i in 1992). Wplyw wilków na liczebnosc jeleni W przypadku braku drapiezników (wlaczajac w to równiez czlowieka-mysliwego) populacje duzych roslinozerców wzrastaja az do momentu, gdy populacja zaczyna byc regulowana przez zalezna od zageszczenia konkurencje o pozywienie (np. Skogland 1985). Z powodu nasilajacej sie konkurencji zarówno ilosc pobieranego pozywienia, a przede wszystkim jego jakosc znacznie'spada, a wydatki energetyczne na jego poszukiwanie rosna Pogarszajaca sie kondycja fizyczna zwierzat przyczynia sie do obnizenia plodnosci, niskiej przezywalnosci mlodych i wysokiej smiertelnosci osobników doroslych (np. Skogland 1985). Zaleznosc pomiedzy przyrostem populacji a jej zageszczeniem ma ksztalt kopulasty (Caughley 1977 za Seipem 1991) (Rys.8). Przy niskich zageszczeniach, aczkolwiek konkurencja jest znikoma, a wskaznik przyrostu na osobnika jest wysoki, calkowity przyrost roczny populacji jest maly, gdyz niewielka jest rozmnazajaca sie populacja. Maksymalny roczny przyrost wystepuje przy posrednim zageszczeniu, gdy wskaznik przyrostu na osobnika jest jeszcze dosyc wysoki, populacja rozmnazajaca sie jest dosyc liczna, a konkurencja niezbyt ostra. Przy wysokim zageszczeniu przyrost roczny populacji maleje (pomimo tego, ze populacja jest bardzo liczna) w zwiazku z ostra konkurencja wewnatrzpopulacyjna. Gdy zageszczenie populacji osiagnie pojemnosc wyzywieniowa, roczny przyrost spada do zera, a populacja stabilizuje sie. Populacje jelenia nie podlegajace eksploatcji (przez drapiezniki lub mysliwych) moze osiagac zageszczenie do 34 osobnik6w na l km2 (Michell i Crisp 1981). 18

20 POTENCJALNY PRZYROST ROCZNY ZAG ESZCZENIE K Rysunek 9. Przyrost roczny populacji ofiary przy braku drapiezników. (Model w oparciu o Caughley'a 1977 za Seipem 1991) Aj LICZBA ZABijANYCH OFIAR I NADRAPIE7NIKANAROK LICZBA OFIAR ZABITYCH PRZEZ C) I DRAPIE7NIKI NA ROK ZAGESZCZENIE OFIAR B) I ZAGESZCZENIE DRAPIE1NIKA ZAGESZCZENIE OFIAR ZAGESZCZENIE OFIAR Rysunek 10. Ogólne zaleznosci pomiedzy zageszczeniem ofiar, drapiezników i presji drapiezniczej. A - reakcja funkcjonalna. Funkcja opisujaca wplyw zageszczenia ofiary na liczbe zabijanych ofiar przypadajaca na jednego drapieznika. B- reakcja liczebno5~ciowa. Funcja opisujaca zaleznosc zageszczenia drapieznika od zageszczenia ofiary. C- funkcja opisujaca zaleznosc pomiedzy zageszczeniem ofiar a calkowita liczba zabijanych ofiar przez drapiezniki.( model w oparciu o Hollinga 1959 za Collierem i in i Seipem 1991) 19

21 W przypadku obecnosci drapieznika takiego jak wilk (lub np. czlowiek-mysliwy) zageszczenie populacji kopytnych jest zwykle utrzymywane ponizej ekologicznej pojemnosci wyzywieniowej. Liczba zabijanych rocznie ofiar przez populacje drapieznika zalezy od liczebnosci tej populacji oraz liczby ofiar zabitych przypadajacych na jednego drapieznika (w przypadku wilka nalezaloby mówic raczej o liczbie ofiar zabitych przypadajacej na watahe). Ogólnie, liczba drapiezników oraz liczba zabijanych ofiar na drapieznika zmienia sie jako funkcja zalezna od zageszczenia ofiar. Liczba ofiar zabitych przypadajaca na drapieznika (watahe) poczatkowo wzrasta wraz ze wzrostem zageszczenia, jako ze czesciej dochodzi do spotkania ofiara-drapieznik. Przy dalszym wzroscie zageszczenia ofiar liczba zabijanych osobników przypadajaca na drapieznika osiaga stala maksymalna wartosc w zwiazku z nasyceniem drapiezników (Rys. 10 A). Przy srednim i wysokim zageszczeniu ofiar stopien konsumpcji ich cial przez drapiezniki moze byc stosunkowo niski. Liczebnosc drapiezników poczatkowo podaza za wzrostem zageszczenia ofiar (Rys. 10 B). Przy wysokim zageszczeniu ofiar liczebnosc drapieznika moze ustabilizowac sie na pewnym poziomie, gdy inne czynniki zaczna ograniczac wzrost zageszczenia jego populacji. Czynniki socjalne (terytorializm) ograniczaja wzrost zageszczenia wilków srednio do okolo l osobnika! 26 km2 (Packard i Mech 1980). Rysunek IOC obrazuje zaleznosc liczby ofiar zabijanych przez drapiezniki od zageszczenia ofiar. Wplyw drapiezników na liczebnosc ofiar zalezy od wielkosci ubytków przez niego spowodowanych w porównaniu do potencjalnego rocznego przyrostu populacji ofiar w przypadku braku drapieznika. Gdy liczba usuwanych przez drapieznika ofiar przewyzsza potencjalny roczny przyrost, zageszczenie populacji ofiary spada. Gdy liczba usuwanych przez drapieznika ofiar jest mniejsza niz potencjalny roczny przyrost, zageszczenie ofiar wzrasta. Zageszczenie populacji ofiar stabilizuje sie, gdy ubytki spowodowane przez 20

22 drapieznika równaja sie potencjalnemu rocznemu przyrostowi. Na polozenie punktu równowagi w ukladzie drapieznik-ofiara decydujacy wplyw maja warunki troficzne populacji ofiar. Baza zerowa roslinozerców wplywa na pojemnosc ekologiczna danego siedliska oraz na potencjalny przyrost roczny. Na rysunku 11 A i B przedstawiono schematycznie zaleznosc pomiedzy zageszczeniem ofiar a potencjalnym rocznym przyrostem POTENCJALNY PRll'ROST ROCZNY OFIARY ~I UCZBA OFIAR ZABLlANYCH PRZEZ DRAPIEZNIKI/ ROK l~ POTENCJAlNY ROemY A) B) PRZYROSfOFIAR ijl) LICZBA ZABijANYCH OFIAR PRZEZ DRAPIE1NIKI NA ROK (d) d ZAGESZCZENIE OFIAR K ZAGESZCZENIE OFIAR K Rysunek 11. Wplyw róznej ekologicmej pojemnosci wyzywieniowej populacji ofiary na polozenie punktu równowagi drapieznik- ofiara (przyciecie funkcji p i d). A - srodowisko bagate. Duza pojemnosc ekologicma. Wysoki potencjalny przyrost rocmy populacji ofiary. B- srodowisko ubogie. Mala pojemnosc ekologicma. Niski potencjalny przyrost roczny populacji ofiary. ( model w oparciu o May'a 1977 za Uchmanskim 1992 oraz o Seipa 1991) i liczba ofiar usuwanych przez drapieznika. W przypadku bogatego siedliska (duza pojemnosc ekologiczna K), w którym roslinozerca cechuje sie wysokim potencjalnym 21

23 przyrostem rocznym punkt r6wnowagi ofiara-drapieznik wystepuje przy stosunkowo wysokim zageszczeniu lecz ponizej ekologicznej pojemnosci wyzywieniowej siedliska (Rys. 11 A). W przypadku ubogiego srodowiska (mala ekolgiczna pojemnosc wyzywieniowa K), w kt6rym roslinozerca cechuje sie stosunkowo niskim potencjalnym przyrostem, punkt r6wnowagi ofiara-:-drapieznik wystepuje przy niskim zageszczeniu ofiary (Rys. l l B). Z tej pobieznej jakosciowej analizy wysuwaja sie nastepujacy wniosek: pozyskanie jeleni mozna zwiekszac bez kontroli wilk6w poprzez wzbogacanie siedliska oraz utrzymywanie zageszczenia jeleni na srednim poziomie. ~ Ocena efektywnosci odstrzalu wilków przez mysliwych, jako sposobu na ogranic~ie ubytków wsród jeleni. Podstawowym argumentem wnoszonym za odstrzalem wilk6w przez mysliwych i sluzby lowieckie sa "szkody" czynione przez tego drapeznika wsr6d duzych zwierzat lownych (jelen, sarna, dzik). RDLP w Krosnie wykazuje, ze ubytki od wilk6w wynosza okolo jeleni, 100 dzik6w i 150 sarn rocznie. W rzeczywistosci liczby te sa nieco wyzsze, gdyz nie wszystkie ubytki sa rejestrowane. R6wniez zageszczenie dzikich kopytnych jest okolo dwukrotnie wyzsze niz oficjalne dane na to wskazuja. Badania prowadzone w latach 1970-tych wykazaly, ze zageszczenie kopytnych oceniane tradycyjnymi sposobam i okolo dwukrotnie zaniza ich stan liczebny (Pucek i in. 1975). Prowadzone obecnie badania w Bieszczadzkim Parku Narodowym i jego otoczeniu wskazuja, ze zageszczenie jeleni na koniec zimy wynosi okolo 4,5 osobnika! l km2 powierzchni lesnej (Smietana niepubl.), a oficjalnie wykazywane jest 2,2 osobniki! krn2 (dane obwod6w lowieckich 62, 63, 65 i Bieszczadzkiego PN). Jednoczesnie na tym obszarze notuje sie powazne szkody spowodowane przez zwierzyne plowa w gospodarce lesnej. Najwieksze szkody wystepuja na 22

24 terenie nadlesnictw Baligród, Lutowiska, Stuposiany, Wetlina, Komancza, Cisna i Rymanów (RDLP w Krosnie, niepubl.). Zarazem na tych terenach najwiecej strzela sie wilków. Odstrzaly wilków w Bieszczadach prowadza glównie do zmniejszenia liczebnosci watah (Smietana niepubl.). Hayes i in. (1991) wykazal, ze zmniejszenie o polowe liczebnosci wilków zmniejsza zaledwie o 25% liczbe zabijanych ofiar przez tego drapieznika. W Bieszczadach odstrzal wilków wynosil okolo 30% stanu z poczatku sezonu polowan (Smietana niepubl.). Poprzez odstrzal mysliwi zmniejszali prawdopodobnie liczbe zabijanych przez wilki jeleni zaledwie o 7% (0% na poczatku i 15% na koncu zimy). Zjawisko to tlumaczy sie w ten sposób, ze wilk jest zwierzeciem polujacym w grupach i w przypadu zmniejszenia sie grupy nastepuje mniejsza konsumpcja ciala ofiary, a pozostale resztki zjadane sa szybko przez padlinozerne kruki. W ten sposób wilki sa zmuszone do podjecia nastepnego polowania. Nawet likwidacja calej watahy wików nie przyczynia sie w znaczacy sposób do zmniejszenia liczby zabijanych ofiar, gdyz na obszarach o stosunkowo wysokim zageszczeniu wilków, wolny obszar szybko jest zajmowany przez nowoutworzona pan;, która stanowi jadro nowej watahy (Potvin i in. 1992). Sukces polowan pary wilków niewiele odbiega od sukcesu polowan watah, konsumpcja zabitego zwierzecia jest jednak znacznie mniejsza (Hayes i in. 1991, Thurber i Peterson 1993). Reasumujac kontrola wilków w rejonach, które stanowia zwarty obszar ich wystepowania nie przynosi prawdopodobnie zadnych praktycznych efektów w postaci zwiekszonego pozyskania jeleni. W przypadku województwa krosnienskiego a w szczególnosci obszaru Bieszczadów, Przedgórza Bieszczadzkiego oraz Beskidu Niskiego, gdzie wystepuja w bardzo duzym zageszczeniu jelenie, a co za tym idzie powstaja istotne szkody przez nie powodowane w gospodarce lesnej, kontrolowanie wilków jest tym bardziej niezrozumiale. Prowadzone w Bieszczadach badania wskazuja, ze poprzez odstrzal 23

25 elimninowany jest caly przyrost, a wiec wszystkie lub niemal wszystkie osobniki, które potencjalnie moglyby emigrowac i zasiedlac inne, wolne do tej pory tereny. Oficjalnie wykazywana liczebnosc jeleni dla Polski jednoznacznie wskazuje, ze inysliwi nie panuja nad populacja jelenia, która systematycznie wzrasta. Wg GUS (1994) w ciagu ostatnich dziesieciu lat stan jeleni wzrósl z 74 do 97 tysiecy pomimo, ze pozyskanie zwiekszono z 39 do 57 tysiecy. Z drugiej strony prowadzony intensywny odstrzal wilków limituje wzrost liczebnosci tego gatunku i uniemozliwia zwiekszanie arealu jego wystepowania w ostatnich dziesieciu latach. Obecnosc wilków w ekosystemach lesnych nie stanowi zagrozenia dla gospodarki lowieckiej. W Bieszczadach wilki usuwaja okolo 30% przyrostu jeleni, pozostaly przyrost aktualnie usuwany jest przez mysliwych. Okreslono równiez, ze roczne pozyskanie jeleni przez mysliwych wynoszace 0,6-0,7 jelenia! km2 pow. lesnej powinno utrzymywac populacje na stalym poziomie (Smietana niepub1.). Poprzez selekcje prowadzona przez wilki na pewno poprawia sie ogólna kondycja populacji ofiar. Wskazuje na to nie tylko porównywanie pewnych parametrów ofiar i osobników wolnozyjacych, lecz równiez jakosc jeleni i dzików strzelanych przez mysliwych w róznych rejonach Polski, gdzie wystepuja te drapiezniki i gdzie ich brak (Fruzinski 1992, Dziegielewski 1970). Ocena szkód w inwentarzu domowym Jak juz wspomniano szczatki owiec odnajdywane sa sporadycznie w odchodach wilków (Smietana i Klimek 1992, Smietana niepub1.). Sposród 266 odchodów wilków odnalezionych wiosna, latem i jesienia w Bieszczadach jedynie piec zawieralo szczatki owiec (2%). Owca stanowi okolo 1% biomasy spozywanej przez wilki od wiosny do jesieni. 24

26 Liczaca okolo 60 wilków populacja zasiedlajaca Bieszczady (1250 km2), gdzie zbierano L-I'~ odchody, zjada okolo 20 owiec. ~ zabijanych osobników jest jednak z pewnoscia nieco wyzsza, bowiem ze wzgledu na interwencje ludzi nie wszystkie owce zostaja zjedzone. W celu oceny szkód wyrzadzanych przez wilki w inwentarzu domowym zwrócono sie do gmin województwa krosnienskiego, na terenie których bytuja wilki z zapytaniem dotyczacym wielkosci szkód czynionych przez te drapiezniki. Poza tym skontaktowano sie z nadlesnictwami na calym obszarze wystepowania wilków oraz przeprowadzono dodatkowe wywiady z lokalna ludnoscia. W oparciu o te informacje ustalono, ze w biezacym roku wilki zabily 20 owiec, l koze i 2 zrebaki konia huculskiego. Rzeczywiste szkody od wilków moga byc nieco wieksze, gdyz ze wzgledu na niewyplacanie odszkodowan przez nadlesnictwa, czy kola lowieckie, pojedyncze straty nie sa zglaszane przez poszkodowanych. Biorac pod uwage powyzsze informacje, dotychczasowe badania skladu diety wilka i wczesniejsze wywiady z hodowcami w otoczeniu Bieszczadzkiego Parku Narodowego (Smietana niepubl.) mozna szacowac, ze maksymalnie w skali calego województwa wilki zabijaja do 50 sztuk zwierzat ( gospodarskich (glównie owiec). Rzeczywista ocena tych strat mozna byc uzyskana dopiero, gdy szkody beda zglaszane w zwiazku z wyplacaniem odszkodowan. Problemy zwiazane z ochrona wilka Podstawowym problemem zwiazanym nie tylko z ochrona, ale w ogóle z obecnoscia wilków sa przypadki atakowania zwierzat domowych. Rozmiary problemu zwiazane sa z takimi czynnikan1i jak: liczebnosc wilków, zageszczenie naturalnych ofiar i ich podatnosc na drapieznictwo wilków, zageszczenie oraz sposób wypasu zwierzat gospodarskich oraz topografia terenu (Fritts i in. 1992). Migrujace wilki, aczkolwiek najczesciej zasiedlaja tereny duzych kompleksów lesnych, to sporadycznie moga zasiedlac niewielkie kompleksy lesne 25

27 otoczone intensywnie wykorzystywanymi terenami rolniczymi lub nawet tereny rolnicze. Z Hiszpani znane sa przypadki osiedlania sie wilków na rozleglych polach pszenicy lub sloneczników na obszarach o zaludnieniu siegajacym 200 osób/ km2,gdzie wilki odzywiaja sie odpadkami na smietnikach, cialami martwych zwierzat hodowlanych i poluja na drobne ssaki (Vila i in. 1993). Objete calkowita ochron~ wilki moga w dosyc szybkim tempie kolonizowac nowe obszary. Srednia wielkosc miotu wynosi 5-6 szczeniat. Osiadla wataha wilków moze dawac potomstwo kazdego roku, a dorastajace wilki rozprzestrzeniaja sie (Mech 1981). Migrujace wilki poszukuja partnera oraz niezajetego przez inne wilki obszaru, który jest w stanie zaspokoic ich potrzeby biologiczne. Wilki wychowane w duzych kompleksach lesnych prawdopodobnie niechetnie osiedlaja sie w odmiennych warunkach srodowiskowych. Jednak te, które zajma tereny stanowiace mozaike pól uprawnych i lasów moga dac kolejne pokolenie, które przywyknie do bytowania w srodowisku jeszcze bardziej przeksztalconym przez czlowieka. Przyklady takie mozna znalezc. Wspominano juz o wilkach zasiedlajacych pola uprawne w Hiszpani. Istnieje niebezpieczenstwo, ze osobniki osiadle na terenach rolniczych beda atakowac zwierzeta domowe. Obejmujac wilka calkowita ochrona poczatkowo takich problemów prawdopodobnie nie bedzie, jednak w dluzszej perspektywie czasu mozliwe, ze sie pojawia. Analiza odstrzalów na terenie województwa krosnienskiego z ostatnich dwudziestu lat wskazuje, ze od czasu do czasu wilki byly strzelane na terenach niemal wylesionych, na obszarze Dolów lasielsko- Sanockich. Poniewaz na terenie województwa bytuje dosyc liczna populacja wilków, beda sie one z pewnoscia pojawiac na tym terenie i w przyszlosci. Osobiscie jestem zdania, ze wilki powinny wystepowac wszedzie tam, gdzie wystepuje ich naturalne siedlisko (duze kompleksy lesne) i ich naturalne ofiary. Poniewaz nawet duze kompleksy lesne granicza z terenami, na których prowadzi sie hodowle zwierzat gospodarskich, wilki na tych obszarach 26

28 moga i faktycznie atakuja od czasu do czasu zwierzeta hodowlane. W takich przypadkach mozna prowadzic dzialanie skierowane tylko i wylacznie do tych osobników, które te szkody czynia. Wymagaloby to jednak powolania specjalnej sluzby, co pociaga za soba pewne koszty. Eliminacja wilków czyniacych szkody wsród zwierzat gospodarskich musiala by byc wykonywana glównie w okresie letnim, czyli w obrebie obecnego okresu ochronnego. Inna mozliwoscia jest kontrolowanie wilków poprzez odstrzaly prowadzone w okresie polowan przez mysliwych. Jest to rozwiazanie naj tansze, ale nie wiadomo w jakim stopniu skutecznie zmniejsza powstawanie szkód. W wyniku takiej kontroli padac beda zarówno wilki czyniace szkody, jak i osobniki które nigdy zwierzat domowych nie atakowaly. Podsumowujac wydaje sie, ze najlepszym rozwiazaniem problemu ochrony wilk6w i minimalizacji konfliktu z lokalna ludnoscia jest identyfikacja stref, w kt6rych wilki podlegac beda r6znemu rezimowi ochronnemu- od calkowitej ochrony do calkowitego niedupuszczania wilk6w do osiedlania sie. Analiza obszaru województwa krosnienskiego jako potencjalnego obszaru wystepowania wilków. Identyfikacja stref o róznym rezimie ochronnym wilków oraz zasady odstrzalu wilków w poszczególnych strefach. Obecnie na terenie województwa krosnienskiego wilki zasiedlaja zwarte kompleksy lesne na poludniu i wschodzie obszaru. Teren ten charkteryzyja sie duza lesistoscia, malym zaludnieniem oraz nieznacznym wykorzystaniem rolniczym, kt6ry zostal dodatkowo poglebiony obecna recesja gospodarcza. Biorac pod uwage wystepowanie naturalnego siedliska wilków (duzych kompleksów lesnych), zageszczenie naturalnych ofiar tych 27

29 drapiezników tzn. jeleni, dzików i sarn oraz zageszczenie zwierzat hodowlanych (krów, koni i owiec) (patrz dodatek) wyrózniono trzy strefy (Rys. 12). _-strccaa - strefa B l-strefa C Rysunek 12. Rovnieszczenie proponowanych stref o róznym rezimie ochronnym wilk/jw. Objasnienia w tekscie. BPN- Bieszczadzki Park Narodowy, MPN- Magurski Purk Narodowy, MRB (Miedzynarodowy Rezerwat Biosfery) Karpaty Wschodnie (czesc polsku). 28

30 1) Strefa A o najlepiej zachowanym naturalnym siedlisku wilków. Jest to obszar o duzym zalesieniu (70%) i slabo wykorzystywany dla celów hodowlanych. Biomasa dzikich kopytnych waha sie od 100 do 350 kg na km2, a zageszczenie jeleni odl do 2,1 osobnika na km2 Zageszczenie zwierzat gospodarskich waha sie od 3 do 20 sztuk na km2, w tym zageszczenie owiec waha sie od l do 3 sztuk na km2 W obrebie tej strefy znajduja sie nadlesnictwa, w których notuje sie najwieksze szkody spowodowane przez zwierzyna plowa w gospodarce lesnej (wg RDLP w Krosnie) W obrebie tej strefy polozone sa dwa parki narodowe. Na obszarze tym znajduje sie równiez polska czesc Miedzynarodowego Rezerwatu Biosfery "Karpaty Wschodnie", obszaru o wybitnych walorach przyrodniczych. Polowania na wilki powinny zostac tu bezterminowo zawieszone. W strefie tej wilki wystepuja obecnie w stosunkowo duzym zageszczeniu i ich liczba po zaprzestaniu odstrzalu nie powinna zasadniczo wzrosnac. Równiez liczba ataków na zwierzeta gospodarskie prawdopodobnie nie bedzie wieksza niz obecnie. Szkody powstale w inwentarzu domowym powinny byc rekompensowane. Nieletalne formy ograniczania szkód powinny byc propagowane (odpowiednie wykorzystanie psów pasterskich, ogrodzen elektrycznych, "odstraszaczy"). W przypadku powtarzajacych sie i istotnych lokalnie szkód selektywny odstrzal (odlów) osobników wyrzadzajacych szkody powinien byc dokonywany, lub ewentualnie lokalne polowania moga byc dopuszczone za zezwoleniem wojewody. Zarówno populacja wilków jak i ich naturalnych ofiar powinna byc przedmiotem obserwacji i badan monitoringowych. Strefa A obejmuje nastepujace obwody lowieckie: 8, 9, 31, 32, 34, 35, 37, 40,41,46,51,52, 53,54,55,57,58,60,61,62,63,64,65,66,67. 2) Strefa B- potencjalnie konfliktowa. Charakteryzuje sie duzym udzialem lasów (50%), ale jednoczesnie jest terenem umiarkowanie intensywnie wykorzystywanym rolniczo. Biomasa dzikich kopytnych waha sie tu od 60 do 350 kg na km2, a zageszczenie jeleni od 0,2 29

31 do 2,1 osobnika km2 Zageszczenie zwierzat gospodarskich waha sie od 24 do 48 sztuk na km2, w tym zageszczenie owiec od 3 do 9 sztuk na km2 Wilki pozostawione tu samoregulacji moga (aczkolwiek nie musza) stanowic problem. Wilk moze tu byc obiektem polowan. Proponuje sie okres polowan od 1 grudnia do 31 stycznia. Dopuszalny tylko indywidualny sposób polowania z podchodu i z zasiadki przy padlinie dzikiego kopytnego lub w przy padlinie zabitego przez te drapiezniki zwierzecia domowego w miejscu jego zabicia. (Nie powinno sie necic padlina zwierzat domowych gdyz moze miec to wplyw na pózniejsze atakowanie tych zwierzat przez wilki) Odstrzal nie powinien przekroczyc 30 % wczesnozimowego stanu wilków. [Fuller (1989) w oparciu o analize dynamiki liczebnosci 9 populacji wilka okreslil, ze smiertelnosc spowodowana przez czlowieka (pozyskanie) do okolo 30% wczesnozimowego stanu populacji nie powoduje zalamania populacjl]. Wielkosc pozyskania mozna wyliczyc w oparciu o nastepujacy wzór: p = 0,3; X O, gdzie P- planowane pozyskanie wilków w sztukach, N- liczba wilków, które penetruja obszar danego obwodu na poczatku zimy, T-srednia powierzchnia lesna W obrebie calkowitego obszaru penetrowanego przez wilki (czasowo nalezaloby przyjac 80 km2, w najblizszej przyszlosci; po przeprowadzeniu dalszych badan, w tym z wykorzystaniem temetrii, zakladana srednia wielkosc terytorium powinna zostac zweryfikowana), 0- powierzchnia lesna danego obwodu penetrowana przez wilki w km2 W przypadku nasilania sie szkód w inwentarzu domowym wydluzenie terminu oraz inne sposoby polowan moga zostac dopuszczone na podstawie zezwolenia wojewody. Trzeba podkreslic, ze odstrzal wilków w tej strefie ma jedynie za cel minimalizacje powstawania szkód w inwentarzu domowym. Efektywnosc kontroli wilków jako metody ograniczania szkód w inwentarzu domowym powinna byc przedmiotem badan. W przyszlosci wilk na tym terenie moze zostac objety ochrona z dopuszczeniem odstrzalu selektywnego osobników 30

32 atakujacych zwierzata domowe. Podobnie jak w strefie A nieletalne formy ograniczania powstawania szkód powodownych przez wilki wsród zwierzat gosp()darskich powinny byc propagowane. Strefa B obejmuje nastepujace obwody lowieckie: 5, 14, 24,25, 28, 33, 36, 42,43,44,45,47,48,49,50,56,59. 3) Strefa C nie stanowi pozadanego miejsca osiedlania sie wilków. Sa to tereny generalnie wylesione (15%), silnie zurbanizowane i intensywnie wykorzystywane rolniczo. Biomasa dzikich kopytnych waha sie od 6 do 100 kg na km2, zageszczenie jeleni wynosi od O do 0,3 osobnika na km2 Zageszczenie zwierzat gospodarskich waha sie od 20 do 67 sztuk na km2, w tym zageszczenie owiec waha sie od l do 9 sztuk na km2 Wilki nie powinny sie tu osiedlac. Usuwanie wilków musi byc zgodne z zasadmi humanitarnymi i etyka lowiecka. Wilk moze byc obiektem polowan w okresie od 1 listopada do 28 lutego. Podobnie jak w strefie B necenie padlina zwierzat domowych lub ich wnetrznosciami nie powinno byc dopuszczane. Tylko w przypadku calkowitego braku szkód w inwentarzu domowym wilki moga byc tu tolerowane. Podjecie decyzj: w tej sprawie mozna pozostawic dzierzawcom obwodów lowieckich. W przyszlosci odstrzal moze zostac zastapiony odlowem i translokacja. Strefa C obejmuje nastepujace obwody lowieckie: l, 2, 3, 4, 6, 7, 10, 11, 12, 13,15,16,17,18,19,20,21,22,23,26,27,29,30. 31

33 Prace cytowane Adamczewski J.Z., c.c. Gates, R.J. Hudson Fat distrit:mtion and indeces of carcass composition of mature female caribou and ca1ves (Rangifer tarandus groen1andicus) on an arctic island with limited winter resources. Can. J. Zool. 65: Bobek B Duze drapiezniki legenda i rzeczywistosc. Kalendarz mysliwski: PWRiL. Warszawa. Bobek R, K. Perzanowski, W. Smietana The influence of snow cover on wolf (Canis 1upus) and red deer (Cervus e1aphus) re1ationships in Bieszczady Mountains. [W: Global trends in wildlife management. Swiat Press. Kraków-Warszawa. 1992] Bobek R, D. Merta, K. Plodzien Polityka, uczeni, wilki. Lowiec Polski 6: 8-9 Collier B.D, G.W. Cox, A.W. Johnson, P.C. Miller Ekologia dynamiczna. PWRiL. Warszawa Warszawa. Dziegie1ewski S Je1e.n- monografia przyrodniczo- lowiecka. PWRiL. Fruzinski B Dzik. Cedrus. Warszawa. Fritts S.H., W.J. Paul, L.D. Mech, D.P. Scott Trends and management of wo1f-livestock conf1icts in Minnesota. U.S. Fish and Wildlife Service, Resource Publication 181. Fuller T., P. Coy, W. Peterson Marrow fat re1ationship among leg bones of white-tailed deer. Wildl. Soc. Bull. 14: Fuller T _Popu1ation dynamics of wo1ves in north-central Minnesota. Wildl. monogr. 105: 1-41 GUS Ochrona srodowiska Warszawa 32

34 Hayes R.D., AM. Baer, D.G. Larsen Population dynamics and prey relationships of an recovering wolf population in southern Yukon. Yukon Fish and Wildli1'e Branch Final Report. TR-91-1: 1-67 Jedrzejewski W., K. Schmidt, L. Milkowski, B. Jedrzejewska, H. Okarma Foraging by Iynx and its role in ungulate mortality: the local (Bialowieza Forest) and the Palaearctic viewpoints. Acta therioi. 38: Kistner T.P., C.E. Trainer. N.A Hartmann a field technique for evaluating physical condition of deer. WildI. Soc. BulI. 8: Kowalski Z Oglaszamy alarm wilczy. Lowiec Polski. I: 4-5 McCullogh D.R., D.E'. Ullrey Praximate mineral and grass energy composition of white-tailed deer. J. WildI. Manage. 47: Mech L.D The wolf. The ecology and behavior of an endengered species. U niversity of Minnesota Press. Minneapolis: Mech L.D., G.D. Delgiudice Limitations of the marrow-fat technique as an indicator of body condition. WildI. Soc. BulI. 13: Mitchell B., D. McCowan, LA Nicholson Annual cyc le s of body weight and condition in Scottich red deer. J. ZooI. Lond., 180: Mitchell B.D., J.M. Crisp Some properties of red deer (cervus elaphus) at exceptionaly high population density in Scotland. J. ZooI. Lond. 171: Okarm a H The phisical condition of red deer falling prey to the wolf and lynx and harvested in the Carpathian Mountains. Acta therioi. 29: Okarma H Distribution and number 01' wolves in Poland. Acta theriol. 34:

35 Okarm a H Marrow fat content, sex and age of red deer killed by wolves in winter in the Carpathian Mountains. Holarctic Ecol. 14: Paquet P., A Hackman Large carnivore conservation in the Rocky Mountains. WWF: l-52 Potvin F., H. Jolicoeur, L. Breton, R Lemieux Evaluation of an experimental wolf reduction and its impact on deer in Papineau-Labelle Reserve, Quebec. Can. J. Zoo!. 70: Pucek Z., B. Bobek, L. Labudzki, L. Milkowski, K. Morow, A Tomek Estimates of density and number of ungulates. Pol. Ecol. Studies l: Schroder W., C. Promberger Wolf conservation strtegy for Europe. [W: W olves in Europe. Status and perspectives. Munich Wildlife Society]: 2-7 Seip D.R Predation and caribou populations. Rangifer 7:46-52 Skogland T The effects of density-dependent resource limitation on the demography of wild reindeer. Journal of Animal Ecology 54: Suminski P The wolf in Poland. Proc. I Working Meeting of Wolf Specialisl and of the I lnt. Conference on the Conservation of the Wolf. Stockholm, September IUCN. Morges, Switzerland: Smietana W Selekcja populacji jeleni przez wilki na terenie Bieszczadów. Praca magisterska. Uniwersytet Jagiellonski: 1-28 Smietana W., A Klimek Wolf diet in the Bieszczady Mounthains, Poland. Acta theriol. 38: Torbit S.c., L.H. Carpenter, RM. Bartmann, AW. Alldredge, G.c. White Calibration of carcass fat indices in wintering mule deer. J. Wildl. Manage. 52: