92

Pañstwowa Wy sza Szko³a Zawodowa im. Witelona w Legnicy 1 ZESZYTY NAUKOWE nr 4 Legnica 2008

2 Recenzenci: prof. dr hab. Zbigniew Pulka, prof. Ludwig Schmahl, prof. W³adys³aw Walkowiak Komitet redakcyjny: dr Rafa³ Lipniewicz, Waldemar Gajaszek, Miros³aw Szczypiorski Korekta: Krystyna Gajaszek, Waldemar Gajaszek Wydawca: Pañstwowa Wy sza Szko³a Zawodowa im. Witelona w Legnicy ul. Sejmowa 5A, 59-220 Legnica tel. (076) 723 22 80 do 83 pwsz@pwsz.legnica.edu.pl www.pwsz.legnica.edu.pl Redakcja techniczna, sk³ad i diapozytywy: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Pañstwowej Wy szej Szko³y Zawodowej im. Witelona w Legnicy Wspólnota Akademicka ul. Sejmowa 5A, 59-220 Legnica tel. (076) 723 21 20, tel./fax (076) 723 29 04 www.wa.legnica.edu.pl Pañstwowa Wy sza Szko³a Zawodowa im. Witelona w Legnicy Wszystkie prawa zastrze one. adna czêœæ tej publikacji nie mo e byæ powielana ani rozpowszechniana za pomoc¹ urz¹dzeñ elektronicznych, mechanicznych, kopiuj¹cych, nagrywaj¹cych i innych bez uprzedniego wyra enia zgody przez wydawcê. ISSN 1896-8333

Helena Babiuch 3 Konstytucyjny charakter i zakres ochrony prawa dziecka do nauki 1. Wstêp Fundamentalne, niezbywalne prawa i wolnoœci cz³owieka przys³uguj¹ ka dej jednostce, gdy ich Ÿród³em jest przyrodzona godnoœæ istoty ludzkiej 1. Prawa cz³owieka w tym ujêciu s¹ prawami pierwotnymi w stosunku do pañstwa i nie zale ¹ ani od przynale noœci pañstwowej, ani od pozycji spo³ecznej, ani innych ró nic 2. Potwierdza ten fakt zasada niedyskryminacji, postulowana chocia by we francuskiej Deklaracji praw cz³owieka i obywatela z 1789 r., a wyra ona na forum miêdzynarodowym w Powszechnej deklaracji praw cz³owieka w 1948 r., zgodnie z któr¹ ludzie s¹ wolni i równi w swej godnoœci i w swych prawach bez wzglêdu na jakiekolwiek ró nice, w tym na wiek. Zasada ta zosta³a wielokrotnie powtórzona w licznych aktach prawa miêdzynarodowego i z regu³y skonkretyzowana w systemach prawnych wspó³czesnych demokratycznych pañstw 3. Niekiedy prawom cz³owieka nadaje siê szerszy sens i odnosi siê je nie tylko do praw naturalnych, niezmiennych, ale tak e do praw i wolnoœci powsta³ych wy³¹cznie z woli pañstwa, a wiêc maj¹cych postaæ praw obywatelskich 4. 1 Zob. K. Complak, O prawid³owe pojmowanie godnoœci osoby ludzkiej w porz¹dku RP [w:] B. Banaszak, A. Preisner (red.), Prawa i wolnoœci obywatelskie w Konstytucji RP, Warszawa 2002, s. 65 i nast.; P. Czarny, Konstytucyjne pojêcie godnoœci cz³owieka a rozumienie godnoœci w polskim jêzyku prawnym [w:] K. Complak (red.), Godnoœæ cz³owieka jako kategoria prawa, Wroc³aw 2001, s. 195 i nast.; R. Sobañski, Normatywnoœæ godnoœci cz³owieka [w:] Godnoœæ cz³owieka a prawa ekonomiczne i socjalne. Ksiêga Jubileuszowa wydana w piêtnast¹ rocznicê ustanowienia Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2003, s. 19 35; M. Piechowiak, Godnoœæ jako fundament powinnoœci prawa wobec cz³owieka [w:] P. Morciniec, S.L. Stadniczeñko (red.), Urzeczywistnianie praw cz³owieka w XXI wieku. Prawo i etyka, Opole 2004, s. 33 i nast. 2 B. Banaszak, Ogólne wiadomoœci o prawach cz³owieka [w:] B. Banaszak, A. Preisner (red.), op. cit., s. 35. 3 Po raz pierwszy pojêcie godnoœci pojawi³o siê w konstytucji Irlandii (1937 r. w treœci preambu³y), po drugiej wojnie œwiatowej w Niemczech (w 1946 r. w konstytucji Bawarii i w konstytucjach zachodnich landów, a w 1949 r. w ustawie zasadniczej RFN), nastêpnie w konstytucji W³och (1947 r.). W latach siedemdziesi¹tych powszechnie stosowano odniesienie do pojêcia ludzkiej godnoœci w konstytucjach pañstw europejskich. W polskim porz¹dku konstytucyjnym zasada godnoœci po raz pierwszy zosta³a sformu³owana w Konstytucji RP z 1997 r. w art. 30: Przyrodzona i niezbywalna godnoœæ cz³owieka stanowi Ÿród³o wolnoœci i praw cz³owieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowi¹zkiem w³adz publicznych ; szerzej: L. Garlicki, Komentarz do artyku³u 30 [w:] L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, Warszawa 2003, s. 4 5. 4 Z. Kêdzia, Bur uazyjna koncepcja praw cz³owieka, Wroc³aw 1980, s. 9.

4 Helena Babiuch W miarê rozwoju katalogu praw i wolnoœci jednostki prawo do nauki sta³o siê powszechnym prawem ka dego cz³owieka. Wspó³czeœnie w odniesieniu do dziecka prawo to przyjmuje z³o ony, wieloaspektowy charakter. St¹d powstaj¹ trudnoœci przy próbie ujêcia w mo liwie kompleksowy sposób poszczególnych elementarnych praw sk³adaj¹cych siê na ca³oœciowe prawo dziecka do nauki. Opracowanie niniejsze, z uwagi na okreœlone ramy, nie wyczerpuje przedmiotowej problematyki, lecz skupia siê na poszukiwaniu istoty i charakteru tego prawa, zakresu treœci i gwarancji prawnych jego realizacji. Ponadto ograniczenie badañ prawa do nauki jedynie do krêgu podmiotów, jakimi s¹ dzieci, dodatkowo wymaga odwo³ania siê do zagadnienia praw dziecka, które stanowi¹ niezbêdne odniesienie do dokonanych analiz i wniosków. 2. Pojêcie praw dziecka W doktrynie odnosz¹cej siê do prawnej ochrony dziecka dominuje pogl¹d, e prawa dziecka to uprawnienia wynikaj¹ce z obowi¹zuj¹cych w danym spo³eczeñstwie praw obywatelskich, które pozwalaj¹ na ustalenie statusu dziecka w pañstwie, w spo³eczeñstwie i w rodzinie. Jednoczeœnie podkreœla siê, e przez ustanowienie praw dziecko sta³o siê pe³noprawnym obywatelem, uzyska³o nie tylko podmiotowoœæ prawn¹, ale tak e prawne zabezpieczenie odpowiednich warunków do ycia, do prawid³owego wychowania i rozwoju 5. Termin prawa dziecka obejmuje tak e specyficzny katalog praw i wolnoœci, dziêki któremu ma³y cz³owiek zyskuje status ochronny, tworzony z jednej strony przez czêœciowe ograniczenie praw osób doros³ych (g³ównie rodziców) wzglêdem dziecka, a z drugiej przez jednoczesne na³o enie na doros³ych dodatkowych powinnoœci i obowi¹zków w celu zapewnienia dziecku odpowiednich warunków yciowych 6. Prawa te umo liwiaj¹ uprzywilejowane funkcjonowanie dziecka jako istoty s³abej, nieporadnej, niesamodzielnej i niedojrza³ej. Ustalony legislacyjnie zakres ochrony pozwala nie tylko na zastosowanie wobec dzieci ³agodniejszych konsekwencji w przypadku dzia³añ i zachowañ niezgodnych z obowi¹zuj¹cym prawem ni przewidzianych za te same czyny dla osób doros³ych, ale jednoczeœnie przyznaje im dodatkowe okreœlone uprawnienia, chroni¹ce przed nieodpowiedzialnymi i niew³aœciwymi zachowaniami czy decyzjami doros³ych 7. Zazwyczaj dziecko nie jest w stanie samodzielnie domagaæ siê respektowania swoich praw i zdane jest wy³¹cznie na dzia³anie uprawnionych do tego doros³ych, tak w p³aszczyÿnie prawa miêdzynarodowego, jak i krajowego. Roszczenia do odpowiednich organów i instytucji publicznych o realizacjê i ochronê praw dziecka mog¹ kierowaæ tylko rodzice (prawni opiekunowie) z uwagi na ca³kowity brak lub brak pe³nej zdolnoœci do czynnoœci prawnych osób poni ej 18. roku ycia. W zwi¹zku z tym niekiedy przyjmuje siê tezê, e dziecko w ogóle nie jest adresatem praw dziecka 8. Prawa dziecka nie dla wszystkich s¹ pojêciem z kategorii praw cz³owieka. Szczególnie osoby zajmuj¹ce siê psychologi¹ i pedagogik¹ maj¹ tendencjê do uto samiania praw z pod- 5 M. Balcerek, Miêdzynarodowa ochrona dziecka, Warszawa 1988, s. 18. 6 A. Lewin, Czy prawodawcy genewscy pomieszali obowi¹zki i prawa [w:] J. Biñczycka (red.), Prawa dziecka deklaracje i rzeczywistoœæ, Warszawa 1993, s. 64 65. 7 M. Balcerek, Miêdzynarodowa ochrona dziecka, s. 18 23. 8 T. Smyczyñski, Ochrona praw dziecka [w:] T. Smyczyñski (red.), Konwencja o prawach dziecka analiza i wyk³adnia, Poznañ 1999, s. 113.

Konstytucyjny charakter i zakres ochrony prawa dziecka do nauki stawowymi potrzebami dziecka, których pañstwo nie jest w stanie zagwarantowaæ (np. prawo do ycia w szczêœliwej rodzinie czy prawo do wychowania w atmosferze mi³oœci) 9. Aby unikn¹æ takich nieporozumieñ, w literaturze przedmiotu akcentuje siê, e prawa dziecka powinny byæ ujmowane jako prawa cz³owieka, z zastrze eniem jednak, i niektóre z tych praw udostêpniane mog¹ byæ dzieciom stopniowo wraz z osi¹gniêciem prawnie okreœlonego wieku, w miarê dojrzewania i rozeznania swojej sytuacji 10. Jak wczeœniej zauwa ono, powszechne prawa cz³owieka i podstawowe wolnoœci przys³uguj¹ ka dej istocie ludzkiej, lecz nie ka dy ma jednakowe mo liwoœci korzystania z tych praw. Dlatego w celu wyrównywania szans dokonuje siê niezbêdnego uprzywilejowania pewnych kategorii osób, stanowi¹c w tym celu dodatkowe prawa cz³owieka b¹dÿ modyfikuj¹c powszechne prawa cz³owieka. Szczególnymi prawami objête zosta³y miêdzy innymi kobiety, osoby niepe³nosprawne fizycznie i umys³owo, osoby pozbawione wolnoœci, osoby nale ¹ce do mniejszoœci etnicznych, jêzykowych, religijnych. Dodatkowe prawa zosta³y te ustanowione dla dzieci, w zwi¹zku z tym przys³uguj¹ im wszelkie uniwersalne prawa cz³owieka i podstawowe wolnoœci oraz prawa szczególne zawarte w Konwencji o prawach dziecka 11. Przyjêta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. Konwencja o prawach dziecka 12 sta³a siê miêdzynarodowym wzorcem potrzeb oraz uprawnieñ dziecka. Zawiera najbardziej wspó³czesny i aktualny zbiór praw dziecka oraz modyfikuje pewne prawa uniwersalne w zale noœci od potrzeb i sytuacji dziecka. Prawa te uznaje siê za szczególnie donios³e, poniewa uwzglêdniaj¹ niedojrza³oœæ fizyczn¹ oraz umys³ow¹ dziecka 13. Konwencja o prawach dziecka na forum miêdzynarodowym jest podstawowym Ÿród³em konstruowania pojêcia prawa dziecka. Natomiast w krajowych systemach prawnych prawa dziecka zwykle wyra one s¹ w dokumentach najwy szej rangi. W aktach wewnêtrznych poszczególnych pañstw przyjmuje siê dwojaki sposób uregulowania praw dziecka: albo stanowione s¹ one w postaci Karty praw dziecka lub specjalnych ustaw (np. w Belgii, we Francji, w Anglii), albo wyznaczone zostaj¹ w konstytucji oraz przepisach szczegó³owych rangi ustaw i rozporz¹dzeñ 14. W Polsce prawa dziecka uwzglêdnione zosta³y w obowi¹zuj¹cej konstytucji w sposób ogólny. Treœæ art. 72 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej 15 (dalej: Konstytucja RP) wyra a zobowi¹zanie pañstwa polskiego do zapewnienia ochrony praw dziecka, w szczególnoœci ochrony przed przemoc¹, okrucieñstwem, wyzyskiem i demoralizacj¹. Dziecko pozbawione opieki rodziców ma prawo do opieki i pomocy w³adz publicznych oraz do wyra enia swego zdania w toku ustalania jego praw, które w miarê mo liwoœci powinno byæ uwzglêdnione. Na tej podstawie trudno jednoznacznie okreœliæ, co ustrojodawca rozumie pod pojêciem prawa dzieci. Usytuowanie art. 72 Konstytucji RP w katalogu praw socjalnych nale y odczytywaæ w zwi¹zku z art. 37 ustawy zasadniczej, stanowi¹cym, e podmiotem konstytu- 5 9 E. C z y, Prawa dziecka, Warszawa 2002, s. 5 7. 10 Ibidem, s. 8. 11 A. opatka, Konwencja praw dziecka w Polsce [w:] J. Biñczycka (red.), op. cit., s. 21 i nast. 12 Konwencja o prawach dziecka, Nowy Jork 20 listopada 1989 r., Dz. U. z 1991 r., Nr 120, poz. 526 z póÿn. zm. 13 Ibidem, s. 22. 14 M. Balcerek, Prawa dziecka, Warszawa 1986, s. 25. 15 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. Nr 78, poz. 483 z póÿn. zm.

6 Helena Babiuch cyjnie gwarantowanych wolnoœci i praw jest zasadniczo ka dy cz³owiek, który podlega w³adzy RP. Dziecko znajduj¹ce siê pod w³adz¹ RP korzysta wiêc z wolnoœci i praw zapewnionych w Konstytucji RP (art. 37 ust. 1) oraz praw dodatkowo zagwarantowanych tylko dziecku ze wzglêdu na jego szczególny status (np. art. 48 ust. 1, art. 53 ust. 3, art. 65 ust. 3, art. 70 ust. 1 i 3, art. 71) 16. Trzeba mieæ na uwadze jednoczeœnie, e niektóre przepisy ustawy zasadniczej mog¹ ustanawiaæ pewne cenzusy ograniczaj¹ce korzystanie przez dziecko z niektórych praw, co wydaje siê naturalne z uwagi na ich charakter (np. prawa wyborcze). Konstytucja RP nie definiuje pojêcia dziecka ani katalogu jego praw. Jedynie w art. 62 ust. 1 uzale nia nabycie czynnego prawa wyborczego od ukoñczenia przez osobê 18 lat oraz w art. 70 ust. 1 ogranicza obowi¹zek realizacji nauki do czasu ukoñczenia 18. roku ycia. Poœrednio wiêc wskazuje próg wieku, w którym dziecko koñczy okres niedojrza³oœci i uzyskuje status osoby doros³ej. Sytuacja prawna dzieci, czyli osób, które nie ukoñczy³y 18. roku ycia, mo e byæ jednak wewnêtrznie zró nicowana w zale noœci od etapu rozwoju dziecka, jego potrzeb i mo liwoœci (np. art. 65 ust. 3, stanowi¹cy o zakazie zatrudniania na sta³e dzieci poni ej 16. roku ycia, oraz art. 48 ust. 1 zd. 2, wprowadzaj¹cy wymóg uwzglêdniania stopnia dojrza³oœci dziecka) 17. Szczegó³owe rozwiniêcie konstytucyjnego zakresu praw dziecka zawieraj¹ polskie normy rangi ustawowej (np. prawa cywilnego, prawa rodzinnego i opiekuñczego, prawa pracy, prawa administracyjnego, prawa karnego), a tak e liczne przepisy wydawane przez odpowiednie resorty zajmuj¹ce siê okreœlonymi aspektami ycia dziecka (np. zdrowiem, pomoc¹ spo³eczn¹, oœwiat¹, kultur¹) 18. Wypada podkreœliæ, e polskie ustawodawstwo w zasadzie jest zgodne z miêdzynarodowym standardem w dziedzinie praw dziecka, bowiem Polska, bêd¹c stron¹ Konwencji o prawach dziecka, przyjê³a za wi¹ ¹ce postanowienia tego dokumentu, wobec czego nie mo e regulowaæ sytuacji dziecka, jego praw i wolnoœci mniej korzystnie ni czyni to sama konwencja 19. 3. Istota prawa do nauki Zagadnienie istoty prawa do nauki nurtuje zarówno teoretyków, jak i praktyków zajmuj¹cych siê ochron¹ praw cz³owieka, w tym ochron¹ praw dziecka. Zdaniem J. Oniszczuka, istota prawa do nauki jest zwi¹zana z naturaln¹ potrzeb¹ cz³owieka do zdobywania wiedzy, zaznajamiania siê z tym, co ju zosta³o poznane i odkryte przez ludzkoœæ, ale tak e do poszukiwania tego, co jest nowe, jeszcze nieznane, co wymaga wyjaœnienia. Autor zastrzega jednoczeœnie, e prawo cz³owieka do nauki obejmuje z regu³y tylko poznanie przez jednostkê tego, co jest ju znane ludzkoœci 20. Wydaje siê, e w tym sensie prawo cz³owieka do nauki ujête zosta³o jako prawo do kszta³cenia, nauczania. Natomiast wed³ug A. opatki prawa do nauki w adnym wypadku nie mo na zawê aæ tylko do procesu nauczania w szko³ach. Na potwierdzenie tej tezy autor przywo³uje interpretacjê 16 Por. P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 2000, s. 96. 17 Zob. szerzej L. Garlicki, Komentarz do artyku³u 72 [w:] L. Garlicki (red.), op. cit., s. 1 7. 18 M. Balcerek, Prawa dziecka, s. 29. 19 Por. art. 2 Pañstwa-Strony w granicach swojej jurysdykcji bêd¹ respektowa³y i gwarantowa³y prawa zawarte w niniejszej Konwencji. 20 J. Oniszczuk, Wolnoœci i prawa socjalne oraz orzecznictwo konstytucyjne, Warszawa 2005, s. 291.

Konstytucyjny charakter i zakres ochrony prawa dziecka do nauki pojêcia prawa do nauki przyjêt¹ przez UNESCO 21, zgodnie z któr¹ termin nauka obejmuje ca³y proces ycia spo³ecznego realizowany przy pomocy œrodków, którymi jednostki i grupy spo³eczne ucz¹ siê œwiadomie rozwijaæ dla siebie i dla dobra wspólnoty narodowej i miêdzynarodowej pe³niê swoich osobistych mo liwoœci, postaw i uzdolnieñ oraz wiedzy 22. W tym sensie prawo do nauki obejmuje najszerszy obszar, który najlepiej okreœliæ jako prawo do edukacji. Podobnie w opinii T. Jasudowicza prawo do nauki nie mo e byæ tylko prostym wyposa- eniem ucznia w jak najbogatsze quantum wiedzy, ale powinno pokazaæ ka demu cz³owiekowi drogê do pog³êbionego cz³owieczeñstwa, do wartoœciowego ycia w rodzinie, spo³eczeñstwie i ojczyÿnie, z jednoczesnym otwarciem w duchu zrozumienia, szacunku i przyjaÿni na œwiat. Jest to swego rodzaju idea³ edukacyjny, wyinterpretowany z dokumentów miêdzynarodowych, do którego osi¹gniêcia powinno siê d¹ yæ 23. Pogl¹d ten podziela C. Mik, wskazuj¹c, e istota prawa do nauki jest szczególnym wyrazem zasady rozwoju osobowoœci cz³owieka, poniewa zmierza do pe³nego rozwoju osobowoœci ludzkiej, wype³nienia treœci¹ godnoœci ludzkiej oraz do poszanowania praw cz³owieka, pluralizmu, podstawowych wolnoœci, sprawiedliwoœci i pokoju 24. Na podstawie wnikliwych badañ aktów normatywnych J. Mikosz konkluduje, e prawo do nauki gwarantowane przez w³adze publiczne obejmuje prawo do nauczania i prawo do kszta³cenia oraz funkcjonuj¹cy w tej dziedzinie system instytucji publicznych, jak i niepublicznych, które maj¹ s³u yæ realizacji prawa do nauki 25. Podobnie S.P. Mason i C.P. Cohen na tle rozwa añ istoty prawa do nauki ka dego cz³owieka dochodz¹ do wniosku, e edukacja dzieci zazwyczaj jest zawê ana do przekazywania wiedzy naukowej w ramach pewnego rodzaju formalnego systemu szkolnego 26. Autorzy zauwa aj¹, e najwa niejszy akt prawa miêdzynarodowego konstytuuj¹cy prawa dziecka, czyli Konwencja o prawach dziecka, co prawda nie formu³uje jednoznacznej definicji edukacji, jednak zawiera opisowe wskazanie, czym powinna byæ nauka dla dziecka 27. Zagadnienie istoty prawa dziecka do edukacji pojawi³o siê te w orzecznictwie organów strasburskich oraz polskiego s¹downictwa konstytucyjnego. Europejski Trybuna³ Praw Cz³owieka, rozpatruj¹c sprawê stosowania kar cielesnych w szko³ach publicznych w Szkocji, stwierdzi³, e edukacja dzieci jest ca³oœciowym procesem, w ramach którego w ka dym demokratycznym spo³eczeñstwie rodzice dok³adaj¹ wszelkich starañ, aby przekazaæ dzieciom swoje przekonania, kulturê i inne wartoœci 28. 7 21 Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oœwiaty, Nauki i Kultury (United Nations Educational Scientific and Cultural Organization UNESCO). 22 UNESCO Recomendation Concerning Education for International Understanding, Cooperation and Peace and Education Relating to Human Rights and Fundamental Freedoms (art. 1). Zob. A. o - patka, Dziecko jego prawa cz³owieka, Warszawa 2000. 23 T. Jasudowicz, Prawo do nauki [w:] B. Gronowska, T. Jasudowicz, M. Balcerzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Prawa cz³owieka i ich ochrona, Toruñ 2005, s. 381 382. 24 C. M i k, Zbiorowe prawa cz³owieka. Analiza krytyczna koncepcji, Toruñ 2002, s. 223. 25 J. Mikosz, Prawo do nauki [w:] R. W ieruszewski (red.), Prawa cz³owieka. Model prawny, Wroc³aw Kraków Warszawa 1991, s. 983. 26 Por. P. Mason, C.P. Cohen, Dzieci w prawie do edukacji [w:] S. H a r t, C. P. Cohen, M.F. Ericsson, M. Flekk/o j, Prawa dzieci w edukacji, prze³. S. Pikiel, Gdañsk 2006, s. 26. 27 Ibidem, s. 26. 28 Wyrok Europejskiego Trybuna³u Praw Cz³owieka w sprawie Campbell i Cosans v. Zjednoczone Królestwo z 25.02.1982 r., sprawa nr 7511/76, 7743/76. Zob. M. A. Nowicki, Europejski Trybuna³ Praw Cz³owieka. Orzecznictwo, t. II, Kraków 2002, s. 1431.

8 Helena Babiuch Z kolei polski Trybuna³ Konstytucyjny wyraÿnie podkreœli³, i : nie mo e ulegaæ w¹tpliwoœci, e prawo do nauki nale y do podstawowych praw jednostki we wspó³czesnym œwiecie. Prawo to musi byæ postrzegane zarówno w kategoriach dobra i wartoœci indywidualnej, jak i wa nego, podstawowego dobra spo³ecznego. Urzeczywistnienie prawa do nauki jest nie tyle jakimœ szczególnym przywilejem wspó³czesnego cz³owieka i stanowi nieodzowny warunek rozwoju spo³eczeñstw i jednoczeœnie pe³nego uczestnictwa jednostki w yciu spo³ecznym. Powszechne kszta³cenie sta³o siê najwa niejszym motorem rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego we wspó³czesnym œwiecie 29. Na tle zakreœlonej szeroko roli, jak¹ odgrywa prawo cz³owieka do nauki, Trybuna³ Konstytucyjny przyj¹³ w dalszej czêœci rozwa añ, e prawo to jest skorelowane z odpowiednimi powinnoœciami w³adz publicznych, stanowi w swej istocie gwarancjê dostêpnoœci i powszechnoœci, a nie nieodp³atnoœci kszta³cenia. Celem i istot¹ tego prawa jest przede wszystkim stworzenie jednostce realnych szans kszta³cenia na ró nych poziomach edukacyjnych, w tym tak e na poziomie wy szym 30. Warto w tym miejscu zauwa yæ, e Trybuna³ Konstytucyjny kilkakrotnie wypowiada³ siê o istocie konstytucyjnego prawa do nauki 31, podkreœlaj¹c dobitnie w wyroku z 2 lipca 2002 r. 32, i na gruncie polskiej konstytucji wadliwym jest uto samianie prawa do nauki z powszechnym i równym dostêpem do kszta³cenia oraz uprawnieniami do konkretnej pomocy materialnej 33. Uogólniaj¹c powo³ane twierdzenia dotycz¹ce istoty prawa do nauki, mo na przyj¹æ, e ogniskuj¹ siê one wokó³ generalnej tezy, wed³ug której podstawowym elementem rozpatrywanego prawa jest prawo do nauczania i kszta³cenia, adresowane w pierwszej kolejnoœci do dziecka, po³¹czone immanentnie z realizowaniem okreœlonego idea³u wychowawczego w ramach formalnego systemu instytucji oœwiatowych. Ten wstêpny etap edukacyjny stanowi niezbêdn¹ bazê do kontynuowania nauki warunkuj¹cej dalszy rozwój indywidualny i spo- ³eczny. 4. Nauka dziecka prawo czy obowi¹zek Donios³e znaczenie prawa dziecka do nauki znajduje potwierdzenie w obowi¹zuj¹cych przepisach prawa zarówno miêdzynarodowego 34, jak i krajowego. Podkreœla siê w nich nie 29 Wyrok Trybuna³u Konstytucyjnego z 8 listopada 2000 r., SK 18/99, OTK ZU 2000/7, poz. 258. 30 Ibidem. 31 Postanowienie Trybuna³u Konstytucyjnego z 30 listopada 1999 r., Ts 97/99, OTK ZU 2000/1, poz. 19; postanowienie Trybuna³u Konstytucyjnego z 16 lutego 2000 r., Ts 97/99, OTK ZU 2000/1, poz. 20. 32 Wyrok Trybuna³u Konstytucyjnego z 2 lipca 2002 r., U 7/2001, OTK ZU 2002/4A, poz. 48. 33 Ibidem. 34 Prawo dziecka do nauki postulowane w Deklaracji praw dziecka z 1959 r. zosta³o uznane w art. 26 Powszechnej deklaracji praw cz³owieka, a nastêpnie prawnie zagwarantowane w art. 13 i 14 Miêdzynarodowego paktu praw gospodarczych, socjalnych i kulturalnych i dostosowane do potrzeb dziecka w art. 28 i 29 Konwencji o prawach dziecka. W regionie europejskim prawo do nauki uregulowane zosta³o w art. 2 protoko³u nr 1 do Konwencji o ochronie praw cz³owieka i podstawowych wolnoœci oraz w art. 14 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej. Istotne uzupe³nienie zakresu ochrony tego prawa zawiera Konwencja o zwalczaniu dyskryminacji w dziedzinie oœwiaty. Nadmieniæ nale y, e pewne aspekty ochrony miêdzynarodowej prawa dziecka do nauki mog¹ wynikaæ z wielu dokumentów, które nieko-

Konstytucyjny charakter i zakres ochrony prawa dziecka do nauki tyle prawo do nauki, ile obowi¹zek nauki, któremu maj¹ poddaæ siê wszystkie dzieci. Ma to miejsce w odniesieniu do nauczania na poziomie podstawowym, przy czym w zasadniczym akcie prawa miêdzynarodowego, jakim dla dziecka jest Konwencja o prawach dziecka, nie znajdujemy adnych, chocia by ramowo okreœlonych wymagañ co do wieku, w którym dziecko ma rozpocz¹æ i zakoñczyæ ten obowi¹zkowy etap kszta³cenia, ani te nie okreœla siê czasu trwania nauki podstawowej. Konwencja pozostawia w tym przypadku pe³n¹ swobodê prawodawcy krajowemu. Tezê o wzajemnej zale noœci prawa i obowi¹zku edukacji dziecka potwierdza O. Rudak, który uznaje prawo do nauki za nierozerwalnie zwi¹zane z obowi¹zkiem nauki i obowi¹zkiem szkolnym. Przy czym obowi¹zek nauki ma polegaæ na zdobywaniu wiedzy i umiejêtnoœci. Towarzyszy mu zaœ obowi¹zek szkolny, który polega na koniecznoœci uzyskania wykszta³cenia na poziomie szko³y gimnazjalnej. W konkluzji stwierdza, e utar³o siê przekonanie, i prawo do nauki w rzeczywistoœci oznacza obowi¹zek nauki 35. W tym ujêciu obowi¹zek nauki nabiera nadrzêdnego znaczenia. Zdaniem A. opatki, prawo do nauki przys³uguje w pierwszej kolejnoœci dziecku. Natomiast gwarancj¹ realizacji tego prawa ma byæ zobowi¹zanie pañstwa do zapewnienia nauczania podstawowego w systemie obowi¹zkowym i bezp³atnym dla wszystkich. W tym celu pañstwo powinno te podejmowaæ dzia³ania maj¹ce zapewniæ regularne uczêszczanie dzieci do szkó³ 36. Inaczej mówi¹c, bezp³atne i obowi¹zkowe kszta³cenie dziecka na okreœlonym poziomie stanowi g³ówn¹ gwarancjê realizacji prawa do nauki i stawia przed pañstwem wymagania dotycz¹ce zapewnienia odpowiedniego systemu szkó³ i w³aœciwie realizowanego procesu nauczania i wychowania. Zdecydowanie krytyczn¹ opiniê o unormowaniu prawa dziecka do nauki wyra a K. Blusz w kontekœcie Konwencji o prawach dziecka, twierdz¹c, e zamiast prawa do nauki rozumianego jako prawo do uczenia siê autorzy Konwencji stworzyli obowi¹zek bycia edukowanym 37. Ponadto zauwa a, e prawo dziecka do nauki jest (oprócz prawa do ycia) najbardziej fundamentalnym prawem ka dego cz³owieka i w zwi¹zku z tym powinno byæ traktowane jako wolnoœæ uczenia siê, która jest dla ka dej osoby czêœci¹ jej wolnoœci myœli, bardziej nawet podstawow¹ ni jej wolnoœæ s³owa 38. Istotne jest, e przyznaj¹c dziecku prawo do nauki, nie mo na penalizowaæ dzia³añ rodziców, którzy przejêli odpowiedzialnoœæ za edukacjê dziecka na siebie, ani te nie mo na anga owaæ policji, aby zmusi³a dziecko do uczêszczania do szko³y 39. 9 niecznie bezpoœrednio i wyraÿnie dotycz¹ nauki dziecka, lecz chroni¹ pewien obszar praw cz³owieka wp³ywaj¹cy równie na mo liwoœæ realizacji prawa do kszta³cenia. O ile istnieje mo liwoœæ zastosowania do potrzeb i mo liwoœci dziecka postanowieñ zawartych w takich dokumentach, bêd¹ one stanowi³y uzupe³nienie ochrony prawa dziecka do nauki. Rolê tak¹ mo na przypisaæ niektórym konwencjom przyjêtym g³ównie w systemie ONZ lub w innych specjalistycznych systemach ochronnych, takich jak Miêdzynarodowa Organizacja ds. Oœwiaty, Nauki i Kultury (UNESCO), Miêdzynarodowa Organizacja Pracy (ILO), Miêdzynarodowa Organizacja na Rzecz Pomocy Dzieciom (UNICEF), Miêdzynarodowy Komitet Czerwonego Krzy a (ICRM). 35 O. Rudak, Prawo do nauki [w:] B. Banaszak, Prawa i wolnoœci obywatelskie w Konstytucji RP, Warszawa 2002, s. 499. 36 Por. A. opatka, Dziecko jego prawa, s. 100. 37 K. Blusz, Ideologie edukacji a prawa dziecka [w:] J. Biñczycka (red.), op. cit., s. 78. 38 Ibidem. 39 J. H o l t, Escape from Childhood. The Needs and Rights of The Children, New York 1974, s. 191.

10 Helena Babiuch Prawo do nauki sytuowane jest z regu³y wœród praw socjalnych i kulturalnych, ale w opinii T. Jasudowicza w odniesieniu do europejskiej Konwencji o ochronie praw cz³owieka i podstawowych wolnoœci 40 (dalej: EKPCz) prawo to zosta³o wyraÿnie umiejscowione w grupie praw osobistych. Autor podkreœla jednak, i skoro nauczanie podstawowe ma byæ realizowane w formie obowi¹zkowej, to prawo do nauki jest jednoczeœnie obowi¹zkiem nauki. St¹d zupe³nie wyj¹tkowo, w kontekœcie tego prawa wystêpuje akcent tak e na obowi¹zek 41. Z kolei A. Redelbach wnioskuje, e prawo do edukacji na poziomie podstawowym nie pozbawia pañstwa mo liwoœci ukonstytuowania obowi¹zku uzyskania wykszta³cenia na tym poziomie. Tak ujmowane prawo do nauki dotyczy przede wszystkim nauczania na poziomie podstawowym i w tej mierze obowi¹zki pañstwa s¹ wiêksze, gdy z³e wykszta³cenie lub jego brak ma negatywne skutki dla rozwoju osobowoœci cz³owieka 42. Pogl¹d ten ma swoje oparcie w orzecznictwie Europejskiego Trybuna³u Praw Cz³owieka, który podniós³ ten aspekt, rozpatruj¹c belgijsk¹ sprawê jêzykow¹. Trybuna³ wskaza³, e wszelkie zaniedbania w zakresie edukacji na poziomie podstawowym musz¹ byæ uznane za sprzeczne nie tylko ze zdaniem pierwszym art. 2 protoko³u nr 1 EKPCz, ale te z duchem i celami ca³ej tej konwencji 43. Wiêkszoœæ wspó³czesnych pañstw demokratycznych w swoich konstytucjach ustanawia obowi¹zek szkolny, ale z regu³y tylko na poziomie szko³y podstawowej, ³¹cz¹c go jednoczeœnie z prawem do nauki. Jako przyk³ad mo na wymieniæ ustawy zasadnicze Grecji (art.16 ust. 3), W³och (art. 34 ust. 2), Portugalii (art. 74 ust. 3a), Hiszpanii (art. 27 ust. 4), Austrii (art.14), Danii (art. 76), Irlandii (art. 42 ust. 3), Szwajcarii (art. 27 ust. 2), Wêgier (art. 70/F ust. 2), Polski (art. 70). Gdy obowi¹zek szkolny nie jest wyraÿnie ustanowiony w przepisach konstytucji, niekiedy mo na go wyinterpretowaæ z treœci jej postanowieñ. Sytuacja taka wystêpuje na przyk³ad w Niemczech. Natomiast jeœli obowi¹zek szkolny nie wynika z norm konstytucji, wówczas nak³adany jest w ustawach zwyk³ych. Niezale nie jednak od Ÿród³a powstania obowi¹zek nauki staje siê jednym z powszechnie wystêpuj¹cych obowi¹zków jednostki 44. Z przytoczonych pogl¹dów wynika œcis³a zale noœæ realizacji prawa dziecka do nauki z realizacj¹ obowi¹zku nauki. W praktyce oznacza z regu³y nakaz systematycznego uczêszczania do szko³y na odpowiednim poziomie (zazwyczaj tylko podstawowym) lub uczêszczania do szko³y przez oznaczony okres. Prawo do nauki, maj¹ce faktycznie postaæ przymusu nauki, staje siê przez to powszechnym obowi¹zkiem ka dego dziecka. Tak rozumiany obowi¹zek edukacyjny ma s³u yæ nie tylko i nie tyle samej jednostce, ile spo³eczeñstwu i pañstwu, a to w celu wykonania jego funkcji socjalnych i wychowawczych 45. Analiza systemów szkolnych pañstw pozostaj¹cych w europejskim krêgu kulturowym wskazuje, e w praktyce najczêœciej dla dziecka obowi¹zek nauki rozpoczyna siê od oko³o 6. roku ycia i zazwyczaj nie trwa d³u ej ni do ukoñczenia 15 16. roku ycia 46. W tej grupie wiekowej 40 Konwencja o ochronie praw cz³owieka i podstawowych wolnoœci, Rzym 4 listopada 1950 r., Dz. U. z 1993 r., Nr 61, poz. 284 z póÿn. zm. 41 T. Jasudowicz, Administracja wobec praw cz³owieka, Toruñ 1997, s. 66. 42 A. Redelbach, Natura praw cz³owieka. Strasburskie standardy ich ochrony, Toruñ 2001, s. 278. 43 Wyrok Europejskiego Trybuna³u Praw Cz³owieka w Belgijskiej sprawie jêzykowej z 23.07.1968 r., A 6 5, http://www.echr.coe.int. 44 B. Banaszak, Podstawowe obowi¹zki prawne jednostki, Wroc³aw 1997, s. 91. 45 Ibidem. 46 Przymus kszta³cenia w przyk³adowo wybranych pañstwach europejskich obejmuje dzieci w wieku: 1) 4 15 lat: Luksemburg; 2) 5 16 lat: Holandia (16 17 lat obowi¹zek w niepe³nym wymiarze czasu), Malta, Zjednoczone Królestwo (Anglia/Walia i Szkocja); 3) 5 18 lat: Wêgry; 4) 6 15 lat: Austria, Belgia

Konstytucyjny charakter i zakres ochrony prawa dziecka do nauki dziecko jest zarówno podmiotem prawa do nauki, jak i podmiotem obowi¹zku nauki. Na gruncie polskiego porz¹dku prawnego ka de dziecko w wieku od 6. do 18. roku ycia realizuje prawo do nauki w po³¹czeniu z obowi¹zkiem nauki, który podniesiony zosta³ do rangi obowi¹zku konstytucyjnego. Konstytucja RP w art. 70 ust. 1 deleguje na ustawodawcê okreœlenie sposobu wykonywania obowi¹zku szkolnego. Obecnie dzieci realizuj¹ obowi¹zek nauki w trzech zakresach: jako obowi¹zek rocznego przygotowania przedszkolnego, obowi¹zek szkolny i obowi¹zek nauki. Wykonanie tych obowi¹zków jest zagwarantowane przymusem pañstwowym 47. W œwietle obowi¹zuj¹cych regulacji dziecko jest jednoczeœnie podmiotem uprawnionym do korzystania z prawa do nauki i podmiotem zobowi¹zanym do realizacji obowi¹zku nauki, przy czym prawo do nauki rozci¹ga siê na wszystkie dzieci oraz na osoby doros³e, natomiast obowi¹zek nauki realizuj¹ zwykle tylko dzieci i tylko w normatywnie oznaczonym przedziale wiekowym lub czasowym, odpowiednim do warunków, mo liwoœci i preferencji poszczególnych pañstw 48. 11 5. Konstytucyjny charakter i zakres treœci prawa dziecka do nauki Prawo do nauki zosta³o uregulowane w rozdziale II Konstytucji RP poœród grupy praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych. Ze wzglêdu na umiejscowienie tego prawa w art. 70 Konstytucji RP (po prawach ekonomicznych i socjalnych) zwykle jest ujmowane jako prawo kulturalne 49, choæ nie zawsze jednoznacznie i zdecydowanie, gdy jak twierdz¹ niektórzy konstytucjonaliœci, nie mo na nie dostrzegaæ w nim pewnych aspektów praw ekonomicznych 50. W literaturze przedmiotu spotkaæ mo na równie pogl¹d, e art. 70 Konstytucji RP wyra aj¹cy prawo do nauki zawiera bogat¹ treœæ normatywn¹ i jest w konstytucji unormowane szerzej i dok³adniej ni inne prawa o charakterze socjalnym 51. Ró nice interpretacyjne co do miejsca prawa do nauki poœród praw cz³owieka œwiadcz¹ o skomplikowanej naturze tego prawa. Konstytucyjnie wyznaczony zakres treœci prawa do nauki, zdaniem L. Garlickiego, obejmuje nastêpuj¹ce komponenty tego prawa: unormowane prawo do nauki (ust. 1 zd. 1), podstawowe gwarancje realizacji prawa do nauki (ust. 1 zd. 2 3, ust. 2, ust. 3 zd. 1 2, ust. 4), elementy (15 18 lat obowi¹zek w niepe³nym wymiarze czasu), Cypr, Czechy, Grecja, Irlandia, Liechtenstein, Portugalia, S³owacja, S³owenia, W³ochy; 5) 6 16 lat: Francja, Hiszpania, Litwa, Norwegia, Niemcy (16 19 lat obowi¹zek w niepe³nym wymiarze czasu); 6) 7 16 lat: Dania, Estonia, Finlandia, otwa, Polska (16 18 lat obowi¹zek nauki), Szwecja, Bu³garia, Rumunia. Zob. M. Maziñska, Polityka edukacyjna Unii Europejskiej, Warszawa 2004, s. 27 28. Szerzej: EURIDYCE sieæ informacji o edukacji w Europie, http://www.euridyce.org. 47 Art. 14 20 ustawy z 7 wrzeœnia 1991 r. o systemie oœwiaty, tekst jednolity Dz. U. z 2004 r., Nr 256, poz. 2572 z póÿn. zm. 48 Por. L. Garlicki, Komentarz do artyku³u 70 [w:] L. Garlicki (red.), op. cit., s. 3 4. 49 M. Drejs, Prawo do nauki [w:] T. Jasudowicz (red.), Polska wobec europejskich standardów praw cz³owieka, Toruñ 2001, s. 89. 50 Np. M. Jab³oñski, S. Jarosz- ukowska, Prawo konstytucyjne w formie pytañ i odpowiedzi, Wroc³aw 2003, s. 227. Autorzy zauwa aj¹, e konstytucyjne prawo do nauki jest przede wszystkim uprawnieniem o charakterze kulturalnym, choæ z drugiej strony mo na zauwa yæ towarzysz¹ce mu aspekty ekonomiczne. 51 L. Garlicki, Komentarz do artyku³u 70, s. 3.

12 Helena Babiuch struktury systemu szkolnego (ust. 2, 3, 5), wolnoœæ rodziców wyboru szko³y dla dziecka (ust. 3 zd. 1) oraz wolnoœæ zak³adania szkó³ (ust. 3 zd. 2 3), autonomiê szkó³ wy szych 52. Tak ujêta konstytucyjna formu³a prawa do nauki pozostaje w œcis³ej korelacji z innymi zasadami i normami zawartymi w Konstytucji RP, a zw³aszcza z prawem rodziców do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego oraz religijnego zgodnie z w³asnymi przekonaniami (art. 53 ust. 3), dopuszczalnoœci¹ nauczania religii w szkole (art. 53 ust. 4), neutralnoœci¹ w³adzy publicznej w sprawach przekonañ religijnych, œwiatopogl¹dowych i filozoficznych (art. 25 ust. 2), a tak e z wolnoœci¹ nauczania i badañ naukowych (art. 73). Rozpatruj¹c prawo do nauki z punktu widzenia dziecka, nale a³oby ponadto powi¹zaæ ochronê tego prawa z innymi normami i zasadami konstytucyjnymi, istotnymi w procesie edukacji szkolnej, w szczególnoœci z ogólnym odniesieniem do ochrony praw dziecka (art. 72), z prawem do uwzglêdnienia stopnia dojrza³oœci dziecka w procesie wychowania (art. 48), wolnoœci sumienia i wyznania oraz przekonañ dziecka (art. 48), wolnoœci wyra ania swoich pogl¹dów (art. 54), zasad¹ poszanowania godnoœci istoty ludzkiej (art. 30), równoœci i niedyskryminacji (art. 32), w tym niedyskryminacji ze wzglêdu na p³eæ (art. 33). Podmiotem uprawnionym do realizacji prawa do nauki sensu stricto wyra onym w art. 70 ust. 1 zd. 1 jest ka dy, co w odniesieniu do kszta³cenia siê oznacza ka dego cz³owieka, czyli w znaczeniu prawnym wy³¹cznie osobê fizyczn¹ znajduj¹c¹ siê na terytorium Polski, niezale - nie od obywatelstwa. Zdanie drugie art. 70 ust. 1 wyraÿnie wyodrêbnia dwie kategorie podmiotów prawa do nauki dzieci i osoby doros³e. W odniesieniu do dzieci prawo do nauki ³¹czy siê z obowi¹zkiem nauki i w tym kontekœcie spotyka siê w doktrynie pogl¹d, e dla dziecka nauka jest w rzeczywistoœci konstytucyjnym obowi¹zkiem kszta³cenia 53 na³o onym na wszystkie niepe³noletnie osoby, wykonywanym pod nadzorem rodziców oraz odpowiednich w³adz publicznych. Mo na zgodziæ siê z tym pogl¹dem, poniewa w Konstytucji RP obowi¹zkowi nauki zosta³ nadany szeroki zakres czasowy, a do ukoñczenia przez dziecko 18. roku ycia 54. Natomiast z prawa do nauki, w sensie dysponowania tym prawem, korzystaj¹ w pe³ni osoby doros³e podejmuj¹ce wybór co do formy, sposobu i zakresu kontynuowania nauki b¹dÿ zaprzestania kszta³cenia czasowo lub trwale 55. Tak wiêc prawo do nauki wobec dziecka przybiera charakter powszechnego obowi¹zku kszta³cenia siê, a dopiero wobec doros³ych jest czystym prawem. Inaczej mo na powiedzieæ, e konstytucyjny obowi¹zek nauki ma znaczenie prymarne dla realizacji prawa dziecka do nauki i jednoczeœnie stanowi podstawow¹ gwarancjê zapewnienia wszystkim dzieciom dostêpu do kszta³cenia, co ustrojodawca wyraÿnie podkreœli³, sytuuj¹c ten obowi¹zek bezpoœrednio po uznaniu prawa ka dego do nauki (art. 70 ust. 1 zd. 2). Do szczegó³owego okreœlenia sposobu wykonywania obowi¹zku szkolnego Konstytucja RP upowa ni³a ustawodawcê zwyk³ego. 52 Ibidem. 53 Por. B. Banaszak, Podstawowe obowi¹zki, s. 91; idem, Prawa i wolnoœci obywatelskie, s. 91. 54 Jak zauwa a J. Boæ, obowi¹zek spe³nienia konstytucyjnego wymogu nauki mo e popadaæ w kolizjê z konstytucyjnym prawem podejmowania sta³ej pracy zarobkowej przez dzieci, które ukoñczy³y 16 lat (art. 65 ust. 3 zd. 1). Mo na jedynie dodaæ, e w pañstwach, w których obowi¹zek szkolny przyjmuje ni szy pu³ap wiekowy, z formalnego punktu widzenia problem wyboru przez dziecko miêdzy kontynuowaniem nieobowi¹zkowej nauki a podjêciem pracy zarobkowej nie istnieje. Zob. J. B o æ (red.), Konstytucje Rzeczypospolitej oraz komentarz do Konstytucji RP z 1997 r., Wroc³aw 1998, s. 130. 55 Por. L. Garlicki, Komentarz do artyku³u 70, s. 4.

Konstytucyjny charakter i zakres ochrony prawa dziecka do nauki Rozpatruj¹c prawo i jednoczeœnie obowi¹zek nauki dziecka, nie mo na pomin¹æ szczególnej roli, która przypada rodzicom (opiekunom prawnym), gdy to oni ponosz¹ g³ówn¹ odpowiedzialnoœæ za wychowanie i ukierunkowanie kszta³cenia dzieci zgodnie z w³asnymi przekonaniami (art. 48 w zwi¹zku z art. 53 ust. 3). W tym celu Konstytucja RP przyznaje rodzicom wolnoœæ w wyborze dla swych dzieci szkó³ innych ni publiczne (art. 70 ust. 3). Konstytucyjne prawo wyboru szko³y dla dziecka i jednoczeœnie odpowiedzialnoœæ za ukierunkowanie kszta³cenia dziecka do 18. roku ycia implikuje z jednej strony dodatkowe obowi¹zki dla rodziców, a z drugiej uprawnia ich do wyst¹pienia w imieniu dziecka z roszczeniem na wypadek niezapewnienia przez w³adze publiczne prawnie zagwarantowanych warunków do realizacji prawa i obowi¹zku nauki. Prawo do nauki wyra one w formie prawa podmiotowego (art. 70 ust. 1) 56 daje podstawê do wyst¹pienia z konkretnym roszczeniem indywidualnym, pomimo e z regu³y roszczenie takie wynika z tzw. praw klasycznych 57 i nie ma na ogó³ zastosowania do praw o charakterze socjalnym 58. 13 6. Konstytucyjne gwarancje realizacji prawa dziecka do nauki Realizacja przez dziecko zarówno prawa, jak i obowi¹zku nauki wymaga wielu dzia³añ pozytywnych podejmowanych ze strony w³adz publicznych prowadz¹cych do zapewnienia rzeczywistej mo liwoœci kszta³cenia siê. Zdaniem B. Banaszaka, realizacja obowi¹zków prawnych jednostki wymaga istnienia odpowiednich gwarancji z³o onych z mechanizmów i œrodków prawnych (instytucjonalnych) i pozaprawnych, które umo liwi¹ wype³nianie tych obowi¹zków w zmieniaj¹cej siê rzeczywistoœci. Jak s³usznie zauwa a autor, klasyfikacja gwarancji obowi¹zków prawnych jednostki koresponduje z typologi¹ gwarancji praw i wolnoœci jednostki, wyró niaj¹c¹ gwarancje formalne i materialne. Przy czym pod pojêciem gwarancji prawnych (instytucjonalnych) nale y rozumieæ ca³okszta³t œrodków prawnych i œrodków o charakterze instytucjonalnym, które pañstwo stworzy³o i stosuje dla zapewnienia realizacji obowi¹zków prawnych przez jednostkê, a pod pojêciem gwarancji pozaprawnych ogó³ 56 Ibidem. 57 Pojêcie praw klasycznych zwi¹zane jest z wyró nieniem trzech generacji praw cz³owieka i mieœci siê w pierwszej, któr¹ tworz¹ prawa obywatelskie i polityczne. Do drugiej generacji praw cz³owieka nale ¹ prawa gospodarcze, socjalne i kulturalne. Kolejna, trzecia obejmuje kolektywne prawa solidarnoœciowe. Koncepcjê takiej klasyfikacji praw cz³owieka wprowadzi³ pod koniec lat 70. Karel Vasak. Szerzej: M. Nowak, Trzy generacje praw cz³owieka, ich znaczenie w œwietle przes³anek ideowych i historycznych oraz w œwietle ich genezy [w:] B. Banaszak (red.), Prawa cz³owieka. Geneza, koncepcje, ochrona, Wroc³aw 1993, s. 105 i nast. 58 Prawa socjalne (tak jak ekonomiczne i kulturalne) charakteryzuj¹ siê tym, e konkretyzuj¹ce je przepisy szczegó³owe wyraÿnie wyznaczaj¹ zakres ich realizacji. Przepisy te ustalaj¹ zakres zobowi¹zañ pañstwa wobec obywateli na rzecz realizacji tych praw. Zdaniem B. Zawadzkiej, s¹ to prawa szczególnego rodzaju: nie chroni¹ obywatela przed pañstwem, lecz przeciwnie wymagaj¹ jego okreœlonych pozytywnych dzia³añ (Prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne, Warszawa 1996, s. 7). Inaczej mówi¹c, s¹ to prawa partycypacji, które pozostaj¹ w ramach okreœlonej formu³y sprawiedliwoœci i s¹ przez pañstwo zapewniane, ale nie gwarantowane, przy czym zapewnienie polega na tym, e Ÿród³em dobra chronionego jest zapewniaj¹cy, a Ÿród³o dobra zagwarantowanego jest niezale ne od woli gwarantuj¹cego. Tak: G. Leiblolz, Structurprobleme der modernen Demokratie, Karlsruhe 1967, s. 180, za: Z. Kêdzia, op. cit., s. 215.

14 Helena Babiuch czynników i œrodków warunkuj¹cych w danym spo³eczeñstwie realizacjê obowi¹zków prawnych jednostki (np. kultura polityczna, œwiadomoœæ prawna) 59. Treœæ art. 70 Konstytucji RP nak³ada na w³adze publiczne obowi¹zek zapewnienia szeregu gwarancji o charakterze instytucjonalno-materialnym. Pierwszoplanow¹ rol¹ pañstwa jest zapewnienie dziecku dostêpu do odpowiednio zorganizowanego i funkcjonuj¹cego systemu szkó³ publicznych oraz stworzenie warunków do zak³adania i prowadzenia szkó³ niepublicznych zak³adanych przez inne podmioty. Wolnoœæ zak³adania szkó³ powinna byæ realizowana na szczeblu szkó³ podstawowych, ponadpodstawowych i wy szych oraz w odniesieniu do zak³adów wychowawczych. Mo na st¹d wnioskowaæ, e Konstytucja RP usankcjonowa³a minimalne zalecenia tak e co do kszta³tu ustroju systemu oœwiaty polskiej. Tak sformu³owane przepisy konstytuuj¹ s³u ebn¹ wobec prawa dziecka do nauki zasadê dwusektorowego systemu szkolnego 60, umo liwiaj¹cego rodzicom dokonanie wyboru odpowiadaj¹cej im szko- ³y dla swojego dziecka, oraz zasadê hierarchicznie zbudowanego, co najmniej trójszczeblowego, poziomu kszta³cenia, zapewniaj¹cego mo liwoœæ kontynuowania nauki na coraz bardziej zawansowanym etapie. Konstytucja RP wymaga od w³adz publicznych zagwarantowania bezp³atnoœci nauki we wszystkich szko³ach publicznych (z wyj¹tkiem dopuszczenia odp³atnoœci za niektóre us³ugi edukacyjne jedynie w szko³ach wy szych). Zasada bezp³atnoœci nauki w szko³ach publicznych ma prowadziæ do realizacji zasady powszechnego i równego dostêpu obywateli do wykszta³cenia. W tym miejscu nasuwaj¹ siê w¹tpliwoœci co do przyjêcia tej zasady w odniesieniu do dzieci (zw³aszcza podlegaj¹cych obowi¹zkowi nauki) maj¹cych obywatelstwo polskie, skutkiem czego cudzoziemcy podlegaæ mog¹ mniej korzystnym rozwi¹zaniom 61. Z zasady powszechnoœci kszta³cenia wynika obowi¹zek w³adz publicznych zapewnienia dzieciom realizuj¹cym obowi¹zek szkolny nauki w bezp³atnej szkole publicznej, co nie koliduje z mo liwoœci¹ wyboru przez rodziców niepublicznej szko³y dla swojego dziecka. Natomiast zasada równoœci dostêpu do wykszta³cenia jest szczegó³ow¹ manifestacj¹ ogólnej zasady równoœci, co powoduje, e ka dy musi mieæ jednakow¹ szansê podjêcia nauki w szkole ka dego szczebla i ka dego typu, a to oznacza zakaz wszelkiego prawnego ró nicowania o dyskryminacyjnym charakterze 62. W opinii Trybuna³u Konstytucyjnego zasada równoœci obywateli wyra ona w art. 32 Konstytucji RP polega na tym, e wszystkie podmioty prawa (adresaci norm prawnych) charakteryzuj¹ce siê dan¹ cech¹ istotn¹ (relewantn¹) w równym stopniu maj¹ byæ traktowane równo 63. Nale y zauwa yæ, e konstytucyjna zasada równoœci nie ma charakteru absolutnego, a wiêc dopuszczalne s¹ dzia³ania maj¹ce na celu usprawiedliwione uprzywilejowanie prowadz¹ce do wyrównania szans grup osób w jakiœ sposób defaworyzowanych. W odniesieniu do edukacji dzieci zasada równoœci wyra a siê zw³aszcza w równym dostêpie do wykszta³cenia, co zobowi¹zuje w³adze publiczne do eliminowania nie tylko prawnych ró nic, lecz te do usuwania istniej¹cych faktycznych nierównoœci 64. W postanowieniu Trybuna³u 59 Zob. szerzej: B. Banaszak, Podstawowe obowi¹zki, s. 56 57. 60 L. Garlicki, Komentarz do artyku³u 70, s. 5. 61 Ibidem. 62 Ibidem, s. 7. 63 Wyrok Trybuna³u Konstytucyjnego z 16 grudnia 1997 r., K. 8/97, OTK ZU 1997/5 6, poz. 70. 64 W kontekœcie wyrównywania dostêpu do wykszta³cenia pojawia siê problem granic dzia³añ wyrównawczych podejmowanych przez w³adze publiczne. Zob. L. Garlicki, Komentarz do artyku- ³u 70, s. 7.

Konstytucyjny charakter i zakres ochrony prawa dziecka do nauki Konstytucyjnego z 16 lutego 2000 r. wyraÿnie stwierdzono, e wynikaj¹ca z art. 70 ust. 1 Konstytucji RP gwarancja równego dostêpu do wykszta³cenia wyra a z jednej strony zakaz ustanawiania takich regulacji, które ogranicza³yby mo liwoœæ korzystania z tego wykszta³cenia przez okreœlone grupy osób, z drugiej strony obliguje pañstwo do usuwania faktycznych barier i ograniczeñ w korzystaniu z systemu edukacji publicznej. Jak wynika z dalszej czêœci tego przepisu, ów obowi¹zek konkretyzuje siê w nakazie tworzenia i wspierania systemów indywidualnej pomocy finansowej i organizacyjnej dla studentów i uczniów 65. W kontekœcie tego stwierdzenia zapewnienie równego dostêpu do wykszta³cenia jest traktowane w kategoriach obowi¹zku w³adz publicznych 66. Zdaniem L. Garlickiego, Konstytucja RP wyraÿnie odnios³a siê do czterech kwestii w zakresie pomocy œwiadczonej uczniom (i studentom), a mianowicie: 1) wskaza³a dwojaki charakter pomocy finansowy w formie œwiadczeñ pieniê nych i organizacyjny w formie rzeczowej (np. podrêczników, posi³ków, burs, akademików); 2) przyjê³a indywidualny charakter pomocy, co przes¹dza o skierowaniu œwiadczeñ do uczniów, a nie do instytucji; 3) przes¹dzi- ³a o pomocy dla obywateli, a wiêc dozwoli³a na odmienne traktowanie cudzoziemców w tym zakresie; 4) zaadresowa³a pomoc do uczniów i studentów, co oznacza, e pomoc taka musi byæ odnoszona do wszystkich szczebli kszta³cenia oraz dotyczyæ uczniów zarówno szkó³ publicznych, jak i niepublicznych 67. Zobowi¹zanie w³adz publicznych do udzielenia pomocy uczniom implikuje koniecznoœæ zabezpieczenia odpowiednich œrodków finansowych w bud ecie pañstwa, co oznacza, e wielkoœæ i zakres tej pomocy bywaj¹ najczêœciej zale ne od aktualnej sytuacji gospodarczej kraju. Obowi¹zek okreœlenia szczegó³owego zakresu i warunków pomocy Konstytucja RP delegowa³a na ustawodawcê (art. 70 ust. 4). Poszczególne komponenty prawa dziecka do nauki, wyznaczone minimalnymi gwarancjami, maj¹ umo liwiæ pe³n¹ realizacjê tego prawa na okreœlonych konstytucyjnie zasadach. W³adze publiczne s¹ zobowi¹zane zapewniæ dzieciom: powszechny i równy dostêp do bezp³atnych szkó³ publicznych (art. 70 ust. 2), dostêp do co najmniej trójszczeblowego systemu edukacji (art. 70 ust. 3), mo liwoœæ wyboru realizacji nauki w szko³ach niepublicznych (art. 70 ust. 3 zd. 2), realizacjê obowi¹zku nauki (art. 70 ust. 1), mo liwoœæ uzyskania od w³adz publicznych pomocy finansowej i organizacyjnej dla uczniów i studentów (art. 70 ust. 4), poszanowanie praw rodziców w procesie kszta³cenia dziecka (art. 70 ust. 3). Istotê konstytucyjnych gwarancji prawa do nauki trafnie uj¹³ Trybuna³ Konstytucyjny w wyroku z 8 listopada 2000 r., podkreœlaj¹c, e istnieje œcis³y, nierozerwalny zwi¹zek pomiêdzy poszczególnymi gwarancjami konstytucyjnymi sk³adaj¹cymi siê na prawo do nauki. Oznacza to, e zgodnie z postulatami prawid³owej wyk³adni, zak³adaj¹cymi spójnoœæ i niesprzecznoœæ regulacji nale y d¹ yæ do poszukiwania takiego sensu postanowieñ konstytucyjnych wyra aj¹cych prawo do nauki, który pozwoli na wzajemne (niesprzeczne) uzgodnienie poszczególnych gwarancji ustanowionych w art. 70. Jeœli wiêc istota rozwi¹zañ konstytucyjnych w art. 70 sprowadza siê do najszerszego w sensie podmiotowym zagwarantowania prawa do nauki, to wszystkie inne postanowienia tego artyku³u musz¹ byæ interpretowane w sposób, który w mo liwie najpe³niejszym zakresie urzeczywistniaæ bêdzie tê gwarancjê konstytucyjn¹. Wszystkie dalsze ustêpy art. 70 okreœlaj¹ w konsekwencji na- 15 65 Postanowienie Trybuna³u Konstytucyjnego z 16 lutego 2000 r., Ts. 97/99, OTK ZU 2000/1, poz. 20. 66 Zob. L. Garlicki, Komentarz do artyku³u 70, s. 7. 67 Ibidem, s. 7 8.

16 Helena Babiuch rzêdzia zapewniaj¹ce realizacjê prawa do nauki. W tym sensie s¹ one wtórne, instrumentalne w stosunku do podstawowej zasady wyra onej w zdaniu pierwszym ustêpu 1 art. 70 68. Konstytucyjne prawo dziecka do nauki ma wyj¹tkowo z³o ony charakter. Po pierwsze, prawo dziecka do nauki na gruncie polskiej konstytucji jest nieod³¹cznie zwi¹zane z obowi¹zkiem nauki a do okresu, gdy dziecko osi¹gnie pe³noletnioœæ, i w rzeczywistoœci jest konstytucyjnym obowi¹zkiem (od prawnie okreœlonego wieku) na³o onym nie tylko na dziecko maj¹ce obywatelstwo polskie, ale na ka de dziecko znajduj¹ce siê na terytorium polskim. Po drugie, prawo do nauki umieszczone zosta³o w Konstytucji RP poœród praw socjalnych i kulturalnych 69, ale jest traktowane jako samoistne prawo podmiotowe, czyli zbli one w swym charakterze do praw cz³owieka pierwszej generacji 70. Ponadto prawo do nauki jest nie tylko podmiotowym prawem jednostki, lecz jednoczeœnie stanowi donios³¹ wartoœæ spo³eczn¹. Przyjêta koncepcja wyraÿnie rzutuje na ujmowanie istoty prawa dziecka do nauki. Z jednej strony zapewnia dziecku rozwój jego osobowoœci ujmowanej w kategoriach dobra i wartoœci indywidualnej, z drugiej zaœ jest gwarantem rozwoju spo³ecznego. W procesie edukacji dzieci ucz¹ siê œwiadomie rozwijaæ dla siebie i dla dobra wspólnoty narodowej i miêdzynarodowej pe³niê swoich osobistych mo liwoœci, postaw i uzdolnieñ oraz wiedzy 71. W aspekcie tego twierdzenia nale y zauwa yæ, e w obowi¹zuj¹cej Konstytucji RP prawo do nauki uregulowane zosta³o doœæ obszernie, lecz g³ównie akcentuje siê zagadnienia rozbudowanych gwarancji realizacji tego prawa. Wydaje siê, e w polskiej konstytucji zabrak³o chocia by ogólnego nawi¹zania do wartoœci uniwersalnych, jakie realizowane powinny byæ w procesie edukacji dziecka, które stanowi¹ o istocie prawa do nauki oraz ugruntowuj¹ niezmienny cel kszta³cenia jednostek, a jednoczeœnie zapobiegaj¹ ewentualnemu koniunkturalnemu przypisywaniu edukacji dziecka tylko doraÿnych celów. Cele edukacji dziecka stanowi¹ podstawê ca³ego procesu kszta³cenia, wokó³ nich koncentruj¹ siê programy nauczania realizowane w szko³ach, a ich szczególn¹ wagê zauwa yli eksperci Komitetu Praw Dziecka 72. Pozostawienie tak wa nej kwestii jedynie w gestii ustawodawcy zwyk³ego jest niewystarczaj¹cym zabezpieczeniem samej istoty prawa do nauki. 68 Wyrok Trybuna³u Konstytucyjnego z 8 listopada 2000 r., SK 18/99, OTK ZU 2000/7, poz. 258. 69 Por. L. Garlicki, Komentarz do artyku³u 70, s. 5; por. A. Grama³a, Prawa socjalne w projektach konstytucji III RP [w:] Prawa cz³owieka, Humanistyczne Zeszyty Naukowe nr 7, rec. M. Grzybowski, Katowice 2000, s. 117 i nast. 70 Prawo do nauki wyra one w formie prawa podmiotowego (art. 70 ust. 1 Konstytucji RP) daje podstawê do wyst¹pienia z konkretnym roszczeniem indywidualnym, pomimo e z regu³y roszczenie takie wynika z tzw. praw klasycznych i nie ma na ogó³ zastosowania do praw o charakterze socjalnym. Tak: L. Garlicki, Komentarz do artyku³u 70, s. 4. Polemizuje z tym stanowiskiem J. Trzciñski, dowodz¹c, e podzia³ na prawa osobiste i socjalne oraz przypisanie pierwszym charakteru norm podmiotowych, a drugim charakteru norm programowych nie ma uzasadnienia w konstytucji. Zob. J. Trzciñs k i, Zakres podmiotowy i podstawa skargi konstytucyjnej [w:] J. Trzciñski (red.), Skarga konstytucyjna, Warszawa 2000, s. 63. 71 UNESCO Recomendation Concerning Education for International Understanding, Cooperation and Peace and Education Relating to Human Rights and Fundamental Freedoms (art. 1), http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/77.htm. 72 Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 13: The right to education (art. 13), HRI/GEN/1/Rev.7, 12 May 2004, http://www.ohchr.org/english/bodies/crc/comments.htm.

Konstytucyjny charakter i zakres ochrony prawa dziecka do nauki 17 Ze wzglêdu na szczególnie donios³¹ rolê, jak¹ odgrywa prawo do nauki, edukacja dziecka powinna znajdowaæ siê w centrum zainteresowania zarówno rodziców (czy innych osób odpowiedzialnych za dziecko), jak i odpowiednich w³adz publicznych. Przy czym, podejmuj¹c ró norodne dzia³ania maj¹ce na celu zapewnienie dziecku pe³nej realizacji prawa do nauki, nie nale y gubiæ z pola widzenia, e podstaw¹ wszystkich praw dziecka jest jego dobro, rozumiane jako nakaz podejmowania wszelkich dzia³añ maj¹cych na celu jak najlepsz¹ ochronê interesu dziecka 73, w tym jego edukacji. SUMMARY The character and scope of constitutional protection of the children's right to education The issues of children's right to education are the subject of numerous analyses and research conducted most frequently in the scope of such sciences as psychology, pedagogy or sociology. Much attention is paid to the directions of development of children's education in the sphere of state educational policy. In the field of the constitutional law, human rights sensu largo are often discussed, while elaborations concerning exclusively the right to education and that narrowed to the category of subjects of this law being children, appear incidentally. Therefore, the author, joining in the current discussion on the problems of children's education, focuses her attention on definition of the nature and character of the children's right to education and the legal guarantees of its realization, adopted in the Polish constitution. Assuming the emphasis on children as subject of the right to education, the author presents in the necessary scope the idea of children's rights. Literatura Balcerek M., Miêdzynarodowa ochrona dziecka, Warszawa 1988. Balcerek M., Prawa dziecka, Warszawa 1986. Banaszak B., Ogólne wiadomoœci o prawach cz³owieka [w:] B. Banaszak, A. Preisn e r (red.), Prawa i wolnoœci obywatelskie w Konstytucji RP, Warszawa 2002. Banaszak B., Podstawowe obowi¹zki prawne jednostki, Wroc³aw 1997. B l u s z K., Ideologie edukacji a prawa dziecka [w:] J. Biñczycka (red.), Prawa dziecka deklaracje i rzeczywistoœæ, Warszawa 1993. B o æ J. (red.), Konstytucje Rzeczypospolitej oraz komentarz do Konstytucji RP z 1997 r., Wroc³aw 1998. Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 13: The right to education (art. 13), HRI/GEN/1/Rev.7, 12 May 2004. 73 Por. W. Stojanowska, W³adza rodzicielska pozama³ eñskiego i rozwiedzionego ojca. Studium socjologiczno-prawne, Warszawa 2000, s. 32.

18 Complak K., O prawid³owe pojmowanie godnoœci osoby ludzkiej w porz¹dku RP [w:] B. Banaszak, A. Preisner (red.), Prawa i wolnoœci obywatelskie w Konstytucji RP, Warszawa 2002. Czarny P., Konstytucyjne pojêcie godnoœci cz³owieka a rozumienie godnoœci w polskim jêzyku prawnym [w:] K. Complak (red.), Godnoœæ cz³owieka jako kategoria prawa, Wroc³aw 2001. C z y E., Prawa dziecka, Warszawa 2002. Helena Babiuch Drejs M., Prawo do nauki [w:] T. Jasudowicz (red.), Polska wobec europejskich standardów praw cz³owieka, Toruñ 2001. Garlicki L., Komentarz do artyku³u 30 [w:] L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, Warszawa 2003. Garlicki L., Komentarz do artyku³u 72 [w:]:] L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, Warszawa 2003. Grama³a A., Prawa socjalne w projektach konstytucji III RP [w:] Prawa cz³owieka, Humanistyczne Zeszyty Naukowe nr 7, rec. M. Grzybowski, Katowice 2000. Holt J., Escape from Childhood. The Needs and Rights of The Children, New York 1974. Jab³oñski M., Jarosz- ukowska S., Prawo konstytucyjne w formie pytañ i odpowiedzi, Wroc³aw 2003. Jasudowicz T., Administracja wobec praw cz³owieka, Toruñ 1997. Jasudowicz T., Prawo do nauki [w:] B. Gronowska, T. Jasudowicz, M. Balcer z a k, M. Lubiszewski, R. M izerski, Prawa cz³owieka i ich ochrona, Toruñ 2005. Kêdzia Z., Bur uazyjna koncepcja praw cz³owieka, Wroc³aw 1980. Lewin A., Czy prawodawcy genewscy pomieszali obowi¹zki i prawa [w:] J. Biñczycka (red.), Prawa dziecka deklaracje i rzeczywistoœæ, Warszawa 1993. Leiblolz G., Structurprobleme der modernen Demokratie, Karlsruhe 1967. opatka A., Dziecko jego prawa cz³owieka, Warszawa 2000. opatka A., Konwencja praw dziecka w Polsce [w:] J. Biñczycka (red.), Prawa dziecka deklaracje i rzeczywistoœæ, Warszawa 1993. Mason P., Cohen C.P., Dzieci w prawie do edukacji [w:] S. H a r t, C. P. Cohen, M.F. Erickson, M. Flekk/o j, Prawa dzieci w edukacji, prze³. S. Pikiel, Gdañsk 2006. Maziñska M., Polityka edukacyjna Unii Europejskiej, Warszawa 2004. Mik C., Zbiorowe prawa cz³owieka. Analiza krytyczna koncepcji, Toruñ 2002. Mikosz J., Prawo do nauki [w:] R. Wieruszewski (red.), Prawa cz³owieka. Model prawny, Wroc³aw Kraków Warszawa 1991. Nowak M., Trzy generacje praw cz³owieka, ich znaczenie w œwietle przes³anek ideowych i historycznych oraz w œwietle ich genezy [w:] B. Banaszak (red.), Prawa cz³owieka. Geneza, koncepcje, ochrona, Wroc³aw 1993. Nowicki M.A., Europejski Trybuna³ Praw Cz³owieka. Orzecznictwo, t. II, Kraków 2002. Oniszczuk J., Wolnoœci i prawa socjalne oraz orzecznictwo konstytucyjne, Warszawa 2005. Piechowiak M., Godnoœæ jako fundament powinnoœci prawa wobec cz³owieka [w:] P. Morciniec, S.L. Stadniczeñko (red.), Urzeczywistnianie praw cz³owieka w XXI