II. MEWA ŚMIESZKA, KRZYśÓWKA I ŁYSKA, CZYLI PTAKI Z NASZEGO SĄSIEDZTWA. Małgorzata Wójcik, Cezary Wójcik INFORMACJE OGÓLNE: Dzięki ptakom bardzo dobrze poznano zjawisko synurbizacji, czyli osiedlania się róŝnych populacji w środowisku zurbanizowanym i nabycia przez nie specyficznych przystosowań do Ŝycia. Wiele z ptaków wodnych zasiedla polskie miasta, zarówno w sezonie lęgowym (zakładają gniazda i wyprowadzają lęgi), jak i po tym okresie decydując się na zimowanie. Tereny miejskie są sprzyjającym miejscem obserwacji ptaków wodnych ze względu na ich ograniczoną płochliwość oraz niewielkie niedogodności dla obserwatorów. Spośród najczęściej gniazdujących gatunków wymienić naleŝy: krzyŝówkę, łabędzia niemego i łyskę. Coraz częściej lęgną się teŝ gatunki, do niedawna nieobecne w miastach: mewa srebrzysta (głównie w nadmorskich miejscowościach), kokoszka, perkozek oraz mandarynka - hodowana jako ptak ozdobny, wskutek ucieczek z niewoli stopniowo tworząca u nas dziko Ŝyjące populacje. Śledząc przebieg zasiedlania obszarów miejskich na zachodzie Europy moŝna przypuszczać, Ŝe gniazdowanie nowych gatunków będzie stawało się coraz częstsze, np. wskutek ekspansji z zachodnioeuropejskich miast, czego przykładem są lęgi bernikli kanadyjskiej w Gdańsku. Dlaczego ptaki tak chętnie zasiedlają tereny zurbanizowane? Wpływa na to wiele czynników. Na pewno związane jest to z dostępnością pokarmu. Na terenie miast ptaki czują się bezpieczne. Ludzie na nie, nie polują, mniejsza jest presja drapieŝników. Wskutek tego zmniejsza się dystans ich ucieczki. Ptaki szukają na terenach zurbanizowanych, nowych miejsc do lęgów, gdyŝ wskutek rozwoju cywilizacji, coraz mniej pozostaje dla nich naturalnych siedlisk. Z drugiej strony obok pozytywnych elementów Ŝycia w mieście dla ptaków są teŝ negatywy: niebezpieczeństwo kolizji z róŝnymi pojazdami, czy elementami urbanistycznymi (linie energetyczne, słupy, wieŝe). Zimowanie w miastach. Spośród ptaków związanych z wodami najliczniej w polskich miastach zimują: krzyŝówka, łyska, łabędź niemy oraz oczywiście mewy: śmieszka, srebrzysta i pospolita. Przykładowo podczas niedawnej (styczeń 2007) ogólnopolskiej akcji liczenia ptaków wodnych zimujących w 200 polskich miejscowościach koordynowanych przez GBPW Kuling zaobserwowano ponad 64000 krzyŝówek, ponad 6000 łysek, ponad 1600 łabędzi niemych. W mniejszych ilościach zimują w miastach: czernice, nurogęsi, mewy siodłate i kokoszki wodne. Niekiedy w siedliskach zurbanizowanych na zimę zostają pojedyncze osobniki gatunków, które zwykle odlatują na południe np. cyranka, roŝeniec, czy świstun. Dlaczego ptaki wodne zostają na zimę? Zwykle jest to związane z niezamarzaniem wód (całkowitym lub opóźnionym). Nie bez znaczenia jest coraz częstsze sąsiedztwo naturalnych siedlisk z podmiejskimi terenami. Stąd teŝ w zimującej faunie miast pojawiają się stopniowo nowe gatunki. Oczywistą przyczyną jest teŝ obfitość poŝywienia i łatwy do niego dostęp, wskutek dokarmiania przez ludzi. Czasem ptaki (głównie mewy) znajdują poŝywienie same, korzystając z róŝnego rodzaju odpadków na składowiskach śmieci, w portach rybackich, przetwórniach rybnych. Dokarmiać, czy nie dokarmiać? Dokarmianie ptaków zimą to chyba najpowaŝniejsza przyczyna zmian w zachowaniach takich gatunków jak krzyŝówka i łabędź niemy. Wskutek tego u tych ptaków zanika instynkt wędrówki, co przynosi niekiedy negatywne skutki. Dawniej nasze łabędzie zimowały na zachodzie oraz na południu Europy. Z kolei większość populacji krzyŝówki zimowała na Bałtyku oraz na niezamarzających fragmentach naszych rzek i jezior. Dzisiaj pozostające zimą w miastach krzyŝówki i łabędzie, w bardzo mroźne dni przymarzają nierzadko do lodu. Są nieprzywykłe do reagowania przelotem w cieplejsze rejony w czasie spadków temperatur, jak to czyniły dawniej. Dokarmianie staje się z roku na rok coraz większym zjawiskiem socjologicznym, oprócz osób prywatnych włączają się w nie samorządy i inne instytucje. Mimo apelów organizacji i placówek naukowych zajmujących się badaniem i ochroną ptaków, wydaje się, Ŝe trudno ten proceder zahamować. Jednak moŝna wpłynąć na właściwsze do niego podejście. Przede wszystkim nie naleŝy szkodzić ptakom podając im zły pokarm oraz robiąc to w niewłaściwy sposób. Jakie mogą być tego skutki? Najczęściej u łabędzi, takŝe u kaczek, są to choroby układu pokarmowego: kwasica lub inne, objawiające się biegunką. Dlatego głównym składnikiem zimowej diety naszych ptaków wodnych, nie moŝe być chleb, zwłaszcza nieświeŝy,
MEWA ŚMIESZKA, KRZYśÓWKA I ŁYSKA, CZYLI PTAKI Z NASZEGO SĄSIEDZTWA.2. nierzadko spleśniały. Łabędź niemy jest roślinoŝercą. Powinien dostawać w większości pokarm roślinny: płatki, gotowane bez soli, drobno pokrojone warzywa oraz ziarna zbóŝ. Podobnie krzyŝówki i łyski, choć gatunki te są bardziej plastyczne, jeśli chodzi o pokarm (zjadają chętnie drobne bezkręgowce). NiezaleŜnie od tego, pokarm powinien być właściwie podany: wykładany na brzegu, drobno pokrojony (Ŝeby ptaki nie musiały o niego walczyć, tracąc zbytecznie energię), w ilości gwarantującej na bieŝąco zjadanie. Powinien być podawany zwykle w okresach silnych spadków temperatur, gdyŝ wtedy ptaki go najbardziej potrzebują. POZIOM NAUCZANIA: szkoła podstawowa kl. IV-VI, gimnazjum. PRZEDMIOTY: przyroda, biologia. CZAS REALIZACJI:1-2 godziny lekcyjne. CELE OGÓLNE: Poznanie pospolitych gatunków ptaków wodnych Ŝyjących na terenach zurbanizowanych. Zapoznanie się z zasadami dokarmiania ptaków wodnych zimą. CELE SZCZEGÓŁOWE Z zakresu wiadomości uczeń potrafi: Wymienić ptaki wodne Ŝyjące w miastach, opisać okresy Ŝycia ptaka w cyklu rocznym, określić zasady właściwego dokarmiania ptaków wodnych. Z zakresu umiejętności uczeń potrafi: wskazać właściwe zasady dokarmiania ptaków, opisać zagroŝenia dla ptaków na terenach zurbanizowanych, dostrzegać zmiany zachodzących w środowisku przyrodniczym w najbliŝszym otoczeniu, określić zaleŝności między potrzebami ptaków a warunkami środowiska, prowadzić obserwacje terenowe. Z zakresu postaw uczeń potrafi: docenić róŝnorodność przyrody naszego kraju, rozwijać swoje zainteresowania przyrodnicze i ekologiczne, kształtować w sobie właściwy stosunek do organizmów Ŝywych, wyjaśnić zmiany w środowisku naturalnym związane z działalnością człowieka. METODY: pogadanka, gra dydaktyczna, praca z atlasem, FORMY PRACY: indywidualna, zbiorowa. ŚRODKI DYDAKTYCZNE: karta pracy, klucze i przewodniki do oznaczania ptaków, Internet PRZYGOTOWANIE DO LEKCJI: Foliogram nr 1 lub plansze edukacyjne z wizerunkami ptaków np. wydane przez LOP. Układanka obrazkowa wykonana na podstawie materiałów dla nauczyciela skopiować i pociąć wzdłuŝ przerywanych linii (szkoła podstawowa). DuŜe arkusze papieru i pisaki, foliogram nr 1 (gimnazjum). Lekcję moŝna przeprowadzić takŝe w pracowni komputerowej, zastępując foliogram prezentacją multimedialną przygotowana przez nauczyciela lub zdjęciami ptaków z internetu www.kuling.org.pl PRZEBIEG LEKCJI: Faza wprowadzająca 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, podanie tematu lekcji, jej celów. 2. Nauczyciel zadaje pytanie: Jakie ptaki wodne obserwowaliście w swojej miejscowości? Nazwy podawane przez uczniów N. wypisuje na tablicy, korygując i podając prawidłowe nazwy gatunkowe (szkoła podstawowa i gimnazjum). 3. Prezentacja pospolitych ptaków wodnych (plansze edukacyjne, foliogram nr 1, prezentacja multimedialna, Internet): łabędź niemy, krzyŝówka, łyska, mewa śmieszka, perkoz dwuczuby (szkoła podstawowa i gimnazjum). Faza realizacyjna: 1. Nauczyciel rozdaje karty pracy 1. Uczniowie przyporządkowują nazwę okresu w rocznym Ŝyciu ptaka (okres lęgowy, wędrówka wiosenna, wędrówka jesienna, zimowanie) do jego opisu - (szkoła podstawowa).
MEWA ŚMIESZKA, KRZYśÓWKA I ŁYSKA, CZYLI PTAKI Z NASZEGO SĄSIEDZTWA.3. 2. Nauczyciel rozdaje karty pracy 1. Na podstawie tekstu źródłowego uczniowie wypełniają kartę pracy nr 1, charakteryzując poszczególne okresy zachodzące w ciągu roku Ŝycia krzyŝówki (gimnazjum). 3. Nauczyciel rozdaje układankę obrazkową. Uczniowie w grupach projektują siedlisko przyjazne dla ptaków wodnych - karta pracy 2. Pod kierunkiem nauczyciela omawiają przydatność poszczególnych elementów zaprojektowanego siedliska (szkoła podstawowa). 4. N. dzieli uczestników na cztero-, pięcioosobowe zespoły, rozdaje arkusze papieru. Uczniowie układają metaplan, N. stawia przed nimi problem: Dlaczego ptaki wodne coraz częściej zasiedlają miasta? (gimnazjum).uczniowie starają się rozwiązać problem przy pomocy pytań: Jak jest? Dlaczego nie jest tak, jak być powinno? Jak być powinno? Co robić? 5. Uczniowie prezentują efekty swojej pracy. Faza podsumowująca: 1. Burza mózgów: Nauczyciel zadaje pytanie: Czy naleŝy dokarmiać ptaki zimą 2. Nauczyciel wspólnie z uczniami ustala zasady właściwego dokarmiania ptaków wodnych (szkoła podstawowa i gimnazjum). 3. Praca domowa: Czy znasz miejsca w twojej okolicy, gdzie gniazdują i zimują pospolite ptaki wodne: krzyŝówka, łabędź niemy, łyska, perkoz dwuczuby. Podaj te miejsca. (szkoła podstawowa i gimnazjum). LITERATURA: Jakubiec Z. 1985. Ptaki wodne w miastach. KAW; Wrocław. Konieczny K., Guziak A., Szulc Guziak D., Konieczna A. 2004. Ptaki. Podręcznik dla nauczycieli. OTOP Gdańsk. Luniak M. 1998. Synurbizacja dostosowanie się zwierząt do urbanizacji. W: Barczak T., Indykiewicz P. (red.) Fauna miast. Wyd. ATR, Bydgoszcz: 13 19. Meissner W., Cofta T. 1998. Ptaki Bałtyku. Gatunki nurkujące. GBPW Kuling, Wydawnictwo Gdańskie. Meissner W., Cofta T. 1999. Ptaki Bałtyku. Łabędzie, gęsi i kaczki właściwe. GBPW Kuling, Wydawnictwo Gdańskie. Reichholf J., śyją wśród nas. Fauna i flora osiedli miejskich. Leksykon przyrodniczy, Świat KsiąŜki, Warszawa, 1999. Sokołowski J. 1972. Ptaki ziem polskich. PWN Warszawa. Sokołowski J. 1973. Kaczka krzyŝówka. Nasza Księgarnia. Warszawa. Strawiński S. 1971. O ptakach, ludziach i miastach. PWN Warszawa. MATERIAŁY DLA NAUCZYCIELA. KARTA PRACY 1. (Szkoła podstawowa) - pociąć wzdłuŝ przerywanych linii. Okres lęgowy Wędrówka wiosenna Wędrówka jesienna Zimowanie W czasie tym najwaŝniejsze jest znalezienie dobrego miejsca na gniazdo i zbudowanie go. W gnieździe składane są jaja z których po jakimś czasie wyklują się pisklęta. Znajda się one pod opieka jednego lub obojga rodziców, do momentu osiągnięcia samodzielności. Okres ten trwa krótko, jednak jest bardzo intensywny. Sygnałem do jego początku jest wydłuŝenie się dnia i podniesienie temperatury otoczenia. Okres ten to bardzo waŝny czas, kiedy ptak musi zregenerować siły po sezonie lęgowym. Bardzo waŝne jest wtedy właściwie odŝywianie się, gromadzenie zapasów tłuszczowych w ciele. Sygnałem do jego początku jest skracanie się dnia i spadek temperatury otoczenia. Jest to okres spoczynku, a jednocześnie czas przygotowań do przyszłego sezonu lęgowego. Bardzo waŝne jest wtedy szukanie odpowiednich Ŝerowisk zapewniających dostępność pokarmu. Nierzadko w czasie tym następuje dobór partnera.
MEWA ŚMIESZKA, KRZYśÓWKA I ŁYSKA, CZYLI PTAKI Z NASZEGO SĄSIEDZTWA.4. KARTA PRACY 1. (Gimnazjum) Obok poszczególnych okresów zachodzących w ciągu roku Ŝycia krzyŝówki, wpisz ich cechy charakterystyczne. Wykorzystaj tekst źródłowy. Zimowanie Wędrówka wiosenna Okres lęgowy Pierzenie letnie Wędrówka jesienna Tekst źródłowy: Zwykle wędrówka ta trwa krótko, jednak niekiedy moŝe ona przebiegać na znacznej odległości. Ptaki lecą parami, gdzie samiec podąŝa za samicą. Najczęściej samice wracają do kraju, gdzie przyszły na świat, samce mogą spędzać lato, co roku w innym miejscu ( ) KrzyŜówki budują gniazdo w pobliŝu wody na ziemi, w roślinności wodnej, a takŝe w innych ukrytych miejscach: dziuplach, wykrotach, skrzynkach lęgowych. Samica znosi 8-14 jaj, które wysiaduje przez okres około 28 dni. Pisklęta są zagniazdownikami, zdolność lotu uzyskują po około 7-8 tygodniach ( ) Samiec pod koniec wysiadywania opuszcza samicę. Wraz z upływem czasu traci swoją szatę godową, staje się podobny do samicy. Na początku lata krzyŝówki tracą większość piór, stają się nielotne i zaszywają się wtedy w niedostępnych miejscach, aby przetrwać ten okres. Kiedy ptaki wymienią na nowe swoje lotki stają się znowu zdolne do lotu. śerują wtedy intensywnie. W końcu sierpnia i we wrześniu zaczynają zmieniać szatę spoczynkową na godową, podejmują wędrówkę( ) Na przełomie października i listopada krzyŝówki zaczynają gromadzić się na rzekach, jeziorach oraz płytkich wodach Bałtyku. Potem przebywają na niezamarzniętych wodach, w tym bardzo chętnie w miastach, gdzie są dokarmiane przez ludzi. Podczas tego okresu krzyŝówki dobierają się w pary i mniej więcej do lutego znajdują partnera. na podstawie Ptaki ziem polskich i Kaczka krzyŝówka Jana Sokołowskiego
MEWA ŚMIESZKA, KRZYśÓWKA I ŁYSKA, CZYLI PTAKI Z NASZEGO SĄSIEDZTWA.5. KARTA PRACY 2.*Zaprojektuj zbiornik wodny w parku przyjazny dla ptaków wodnych, korzystając z elementów: GRZYBIEŃ BIAŁY PIASEK I świr KOSZ DLA KACZEK PAŁKA WODNA MOCZARKA KANADYJSKA RZĘSA DEREŃ (KRZEW) WIERZBA pociąć wzdłuŝ przerywanych linii FOLIOGRAM 1. POSPOLITE GATUNKI PTAKÓW WODNYCH. TRZCINA KNIEĆ BŁOTNA ŁYSKA PERKOZ DWUCZUBY KRZYśÓWKA ŚMIESZKA ŁABĘDŹ NIEMY KOKOSZKA