SZTUKA ASYRYJSKA I STAROŻYTNEGO EGIPTU ASYRIA Asyria to starożytne państwo semickie w północnej Mezopotamii, powstałe w początkach II tysiąclecia p.n.e. W czasach swej świetności sięgało od Morza Kaspijskiego po Nil i od gór Taurus po Zatokę Perską, a więc zajmowało obszar dzisiejszego Iraku, Syrii, Jordanii, Libanu, większą część terenów Palestyny, część południowej Turcji i północnego Egiptu. Do 612 r. p.n.e. Asyria była potęgą na Bliskim Wschodzie, toczyła nieustanne wojny najpierw, by zdobywać nowe obszary, później, by bronić swojego imperium. SZTUKA ASYRYJSKA Ponieważ sztuka asyryjska powstawała w potężnym i budzącym grozę imperium, które prowadziło ciągłe walki, służyła określonemu celowi ukazywała i sławiła militarną potęgę Asyrii i jej władców. Miała więc charakter publiczny, a nawet można powiedzieć propagandowy, pokazywała bowiem waleczne czyny królów i ich wojsk. Kształtowała się pod wpływem sztuki południowej Mezopotamii (sztuki Sumeru, Akadu i Babilonii) oraz kultury ludów podbitych i ościennych. Sztuka asyryjska mimo że miała oficjalny charakter i można w niej odnaleźć wiele zapożyczeń osiągnęła wysoki poziom artystyczny i wywarła znaczący wpływ na późniejszy rozwój sztuki Bliskiego Wschodu, a przez nią również i na sztukę grecką. ARCHITEKTURA Cechą charakterystyczną architektury asyryjskiej było stosowanie (oprócz powszechnie używanej gliny) kamienia w formie ortostatów, czyli czworobocznych płyt zwykle pokrytych reliefami*, zdobiących i wzmacniających cokoły** budowli. Miasta były budowane w miejscach z natury obronnych i otaczane murami oraz fosami. W centralnym punkcie miasta umieszczano otoczoną odrębnym murem cytadelę, wewnątrz której znajdowały się kompleks pałacowy i okręgi świątynne. Każdy z wielkich królów asyryjskich, by dać wyraz swojej potęgi, rozbudowywał istniejące pałace lub budował nowe. Tak powstały słynne zespoły pałacowe: Aszurnasirapli II w Kalchu, Sargona II w Durszarrukin, Senacheryba i Asurbanipala w Niniwie. Jane Sweeney/Lonely Planet Images/Agencja BEW Mury i brama starożytnego miasta Niniwa, trzeciej stolicy Asyrii, dzisiaj Mosul, Irak * Relief płaskorzeźba. ** Cokół najniższa, nadziemna część budowli wysunięta lub wsunięta uskokowo w stosunku do górnych partii muru.
Israel images/alamy/agencja BEW Forteca Qalaf Nimrud, Irak LAMASSU Pałace budowane przez Asyryjczyków składały się z licznych pomieszczeń różnej wielkości, zgrupowanych wokół wewnętrznych dziedzińców. Wejść do pałaców strzegły rzeźby skrzydlatych byków lub lwów z ludzkimi głowami, zwane lamassu, które zgodnie z wierzeniami odpędzały złe duchy. Były to potężne, masywne posągi wykonane z dbałością o detale (muskulatura i żyły nóg, loki, pióra skrzydeł), stanowiące imponujący przykład rzeźby architektonicznej. The Bridgeman Art Library/Agencja BEW Lamassu, rzeźba z czasów Asurbanipala II, Nimrud, Irak
ZIGGURATY Charakterystyczne dla sztuki starożytnej Mezopotamii, a także Asyrii były zigguraty budynkitarasowe z przylegającymi bądź położonymi w niedużym oddaleniu świątyniami (tzw. dolnymi), zbudowane z cegły na planie prostokąta lub kwadratu. Poszczególne kondygnacje, których było od 2 do 7, zwężały się ku górze, a na szczyt prowadziły rampy lub klatki schodowe. Akadyjskie słowo zikkurat oznacza wieżę sakralną, świątynię, ale funkcje zigguratów nie są do końca znane. Na szczycie niektórych zigguratów mieściły się tzw. górne świątynie będące siedzibą bóstwa lub miejscem rytuałów. Zigguraty służyły też zapewne jako obserwatoria astronomiczne. The Bridgeman Art Library/Agencja BEW Północno-wschodnia fasada zigguratu w Ur STAROŻYTNY EGIPT Starożytna cywilizacja o wysokim stopniu rozwoju, która rozwinęła się w dolnym biegu i ujściu Nilu. Istniała od IV tysiąclecia p.n.e do podboju arabskiego w VII w. n.e. SZTUKA STAROŻYTNEGO EGIPTU Sztuka starożytnego Egiptu wyrosła z prehistorycznych kultur istniejących na obszarze państwa egipskiego. Pozostając głównie na usługach władcy i religii, pełniła przede wszystkim, podobnie jak sztuka asyryjska, funkcję propagandową utrwalania ustalonego porządku społecznego. Okresy w dziejach sztuki egipskiej: przeddynastyczny, wczesnodynastyczny, Stare Państwo, Średnie Państwo, Nowe Państwo, epoka późna, okres ptolemejski i rzymski, sztuka koptyjska. W każdym z tych okresów można zauważyć pewne dominujące cechy, ale co ciekawe charakterystyczne dla sztuki starożytnego Egiptu, mimo że powstawała przez ponad 4,5 tysiąca lat, jest nieprzerwana ciągłość, jednolitość i trwałość artystycznych form. Już w okresie wczesnodynastycznym zaczął się kształtować, utrwalony następnie w czasie Starego Państwa, tzw. egipski kanon w sztuce, czyli zbiór zasad kompozycji i proporcji w monumentalnej architekturze i sztukach plastycznych. Zgodnie z nim należało inaczej przedstawiać postaci w zależności od przynależności klasowej. Władców ukazywano jako osoby młode, o najwyższym wzroście, w sztywnej pozie, siedzących lub kroczących, urzędników w sposób realistyczny, w mniejszej skali, a lud przy pracy. Sztuka starożytnego Egiptu wywarła bardzo duży wpływ na sztukę krajów położonych w basenie Morza Śródziemnego.
MASTABY Mastaba to najstarszy typ monumentalnego grobowca początkowo królewskiego, a w późniejszym okresie także egipskich dostojników. Ma kształt nisko ściętego ostrosłupa osadzonego na planie prostokąta. Składa się z części nadziemnej, zbudowanej z suszonej cegły lub kamienia, połączonej pionowym szybem z podziemną komorą grobową, która stanowiła miejsce właściwego pochówku. W części nadziemnej grobowca znajdowały się kaplice, a w niszy kamiennej tzw. ślepe wrota, czyli płyta z wyobrażeniem drzwi, nad którymi mieścił się wizerunek zmarłego. Sakkara, wnętrze mastaby Mereruki Aisa/Agencja BEW PIRAMIDY Piramida to monumentalny grobowiec królewski mający kształt ostrosłupa o kwadratowej podstawie. Typowa piramida ma boki ustawione zgodnie ze stronami świata, a wejście do niej znajduje się od północy. Wewnątrz piramidy są rampa wejściowa oraz korytarze prowadzące do komory grobowej, gdzie jest umieszczony sarkofag. Piramidy budowano początkowo z bloków kamiennych, a następnie z suszonej cegły, pokrywanej okładziną z kamienia. Giza, piramida Chefrena Bildarchiv Steffen/Hans-Joachim Rech/Agencja BEW
Najsłynniejszą i największą piramidą jest piramida Cheopsa w Gizie, zaliczana do siedmiu cudów świata. Została wybudowana na przełomie XXVII i XXVI w. p.n.e. jako centralny punkt kompleksu grobowego króla Cheopsa. Liczy ok. 146 m wysokości, a długość boku kwadratowej podstawy wynosi ok. 230 m. Bildarchiv Steffen/Hans-Joachim Rech/Agencja BEW Giza, piramida Cheopsa (Egipt) EGIPSKIE ŚWIĄTYNIE Egipskie świątynie to monumentalne budowle sakralne. Początkowo budowano je z nietrwałego materiału poza terenem osiedli, a następnie w obrębie miast. W typowej świątyni znajdowała się aleja procesyjna z szeregami sfinksów po obu stronach, która prowadziła do głównego wejścia usytuowanego między dwoma pylonami*. Przed pylonami zazwyczaj stały gigantyczne posągi króla, a za nimi znajdował się czworoboczny dziedziniec, na którym odbywały się publiczne ceremonie religijne. Za dziedzińcem mieściła się sala hipostylowa (kolumnowa), a jeszcze dalej sala stołu ofiarnego oraz poprzedzająca sanktuarium z posągiem kultowym sala pojawień, w której w czasie świąt ukazywała się barka kultowa (przenośna łódź ozdobiona na rufie i dziobie wizerunkami bóstwa). Do świątyni przylegały budynki gospodarcze i administracyjne, ogrody oraz święte jezioro, a cały kompleks był otoczony murem. Julian Love/Agencja BEW Świątynia Izydy na wyspie File * Pylon jedna z dwóch masywnych budowli kamiennych mających kształt ściętej piramidy, stawianych obok bramy wiodącej do świątyni lub pałacu.
The Bridgeman Art Library/Agencja BEW Karnak, aleja sfinksów Agencja BEW Edfu, świątynia Horusa
The Bridgeman Art Library/Agencja BEW Fragment świątyni w Karnaku, posąg Ramzesa II Innym rodzajem świątyń były świątynie wykute w skale, na przykład ta w Abu Simbel. John Borthwick/Agencja BEW BIBLIOGRAFIA H. Honour, J. Fleming, Historia sztuki świata, Warszawa 2002. Encyklopedia internetowa PWN. Epoki i kierunki w kulturze. Sztuka, literatura, muzyka, teatr i film, Warszawa 2008.