Polityka społeczna podstawowe cele, funkcje i zasady Polityka Gospodarcza i Społeczna Semestr zimowy dr Agnieszka Chłoń-Domińczak prof. Marek Góra
Plan wykładu Polityka społeczna definicje Sfery działania polityki społecznej Uwarunkowania polityki społecznej Funkcje polityki społecznej Efektywna polityka społeczna Zasady prowadzenia polityki społecznej Cele i wyzwania polityki społecznej w kontekście Europejskiego Modelu Społecznego Wyzwania dla polityki społecznej w Polsce
Definicja polityki społecznej Polityka społeczna to sfera działalności państwa, innych ciał publicznych i sił społecznych, która zajmuje się kształtowaniem warunków życia ludności oraz stosunków międzyludzkich. (A. Rajkiewicz)
Definicje w polityce społecznej: dobrobyt społeczny Polityka społeczna oznacza politykę rządów ( ) która ma bezpośredni wpływ na dobrobyt obywateli poprzez dostarczanie im usług lub dochodu (Thomas Marshall) Dobrobyt społeczny to stan wysokiego zaspokojenia potrzeb ludności: głównie bytowych (materialnych) ale i związanych ze zdrowiem, wykształceniem, czasem wolnym, miejscem zamieszkania.
Definicje polityki społecznej: rozwiązywanie kwestii społecznej Wiedza o kwestiach społecznych, ich przyczynach i konsekwencjach oraz sposobach rozwiązywania jest rdzeniem nauki o polityce społecznej (Jan Danecki) Kwestia społeczna to poważny, budzący niepokój problem społeczny, który nie może zostać samodzielnie rozwiązany przez ludzi i wymaga szerokich działań wielu podmiotów (np. kwestia społeczna bezrobocia, biedy, mieszkaniowa)
Definicje w polityce społecznej: postęp społeczny Celem polityki społecznej jest postęp społeczny (Jan Danecki) Postęp społeczny to przechodzenie (np. w odniesieniu do warunków i jakości życia) od stanów gorszych do lepszych - bardziej pożądanych ze względu na jakieś kryterium.
Cztery ogólne sfery działania polityki społecznej Praca Warunki bytu Ład społeczny Kultura
Polityka społeczna to bardzo różnorodna działalność W takich sferach, jak: rynek pracy i zatrudnienie, pomoc rodzinie, opieka zdrowotna, edukacja, mieszkalnictwo i innych Prowadzona przez takie podmioty, jak: władze centralne (ustawodawczą i wykonawczą: rząd i właściwe ministerstwa) samorządy lokalne (gminne, powiatowe, wojewódzkie) organizacje pozarządowe i inne Realizowana poprzez takie działania, jak: stanowienie aktów prawnych (np. ustawy), udzielanie świadczeń (np. zasiłki), dostarczanie usług (np. szkolenia aktywizujące bezrobotnych) rozwój wiedzy i narzędzi dla polityki społecznej inne
Historyczne źródła polityki społecznej Starożytne Ateny, Rzym: pomoc materialna dla najbiedniejszych dla utrzymywania spokoju społecznego Średniowiecze: dobroczynność jako cnota chrześcijańska Początki kapitalizmu Anglia 1601 r.: Prawo Ubogich: początek podziałów na zasługujących i niezasługujących na pomoc XIX w. kwestia robotnicza powstawanie związków zawodowych i ich działalność dla poprawy warunków pracy Prusy lata 80 XIX w., Otto von Bismarck początek państwowej polityki społecznej: obowiązkowe ubezpieczenia: chorobowe, od wypadków przy pracy, od starości i inwalidztwa.
Polityka społeczna to działalność praktyczna i dyscyplina naukowa Polityka społeczna działalność praktyczna Polityka społeczna nauka działalność państwa, innych ciał publicznych i sił społecznych, która zajmuje się kształtowaniem warunków życia ludności oraz stosunków międzyludzkich) Odpowiada na pytania: jak kształtować warunki życia? Jakie są potrzeby/cele/ ograniczenia tej działalności? Jest nauką praktyczną Jest interdyscyplinarna
Uwarunkowania prowadzenia polityki społecznej Sytuacja demograficzna Sytuacja gospodarcza Sytuacja społeczna 11
2007 2009 2011 2013 2015 2017 2019 2021 2023 2025 2027 2029 2031 2033 2035 2007=100 Zmiany demograficzne istotny kontekst Ludność Polski do 2035 r. według prognozy GUS W 2035 r. w porównaniu do 2007 r. będzie: 250 200 150 100 50 0 225,74 144,9 109,2 72,5 66,0 o 1 / 3 mniej osób w wieku 18-23 lata (studentów) o 1 / 4 mniej dzieci i młodzieży do 17 roku życia oraz osób w o wieku 25-44 lata o 10% więcej osób w wieku 45-64 lat o niemal połowę więcej osób w wieku 65-79 lat ponad dwukrotnie więcej osób w wieku 80 lat i więcej 5 i mniej lat 6-17 lat 18-23 lata 24-44 lata 45-64 lata 65-79 lat 80 lat i więcej Źródło: prognoza demograficzna GUS
Konsekwencje dla polityki społecznej Polityka rodzinna Godzenie pracy i życia rodzinnego Wspieranie rozwiązań związanych z opieką nad dziećmi Ograniczanie ubóstwa rodzin z dziećmi Edukacja Spadek liczby potencjalnych uczniów i studentów Potrzeba szukania nowych możliwości np. kształcenie dorosłych Potrzeba lepszej jakości edukacji dla zwiększania kapitału ludzkiego Polaków Rynek pracy Emerytury i opieka długookreso wa Skurczenie zasobów pracy, ale wzrost liczby osób w wieku 45-64 lat Utrzymanie aktywności osób po 45-tym roku życia Inwestowanie w umiejętności pracowników dla zwiększenia produktywności pracy Wydłużanie wieku przechodzenia na emeryturę Gwarancje dochodu na starość emerytura minimalna Zbudowanie systemu opieki długookresowej, wspomagającej osoby po 80-tym roku życia
Rosnąca skala wydatków na politykę społeczną 35 % Australia France Japan United States EU-21 OECD-34 30 25 20 15 10 5 0 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 20102012 14 Źródło: OECD
Wydatki na politykę społeczną w Polsce w porównaniu do średniej w OECD Poland OECD % 35 30 25 20 15 10 5 0 19801982198419861988199019921994199619982000200220042006200820102012 15 Źródło: OECD
Wysokość wydatków na zabezpieczenie społeczne w Unii Europejskiej w 2010 r. Od poniżej 17 procent do ponad 33 procent PKB Najniższe relatywne wydatki: kraje Europy Środkowo-Wschodniej Nieco wyższe w krajach anglosaskich Najwyższe: Europa kontynentalna i Skandynawia Źródło: Eurostat
Uwarunkowania gospodarcze Wydatki: wielkość i struktura Źródła finansowania: podatki i składki
Struktura wydatków na politykę społeczną w krajach EU w 2010 r. 35 30 25 20 15 10 5 0 Sickness/Health care Disability Old age Survivors Family/Children Unemployment Housing Social exclusion n.e.c. Źródło: Eurostat
Uwarunkowania społeczne Dochody ludności i ubóstwo Deprywacja materialna Zróżnicowania dochodowe Wykluczenie społeczne
Uwarunkowania społeczne skala ubóstwa monetarnego Źródło: Eurostat
European Union (27 Czech Republic Netherlands Slovakia Austria Hungary Slovenia Sweden Finland Denmark France Luxembourg Belgium Malta Germany Estonia Cyprus Ireland United Kingdom Poland Portugal Italy Greece Lithuania Bulgaria Spain Romania Latvia Międzygeneracyjne uwarunkowania ubóstwa 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 do 18 lat 18-64 lata 65 i więcej lat Źródło: Eurostat
Ubóstwo w Polsce zmiana uwarunkowań międzygeneracyjnych 35,0 30,0 25,0 Razem do 18 lat 18-64 lata 65 lat i więcej 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Źródło: Eurostat
EU 27 NMS 12 Sweden Luxembourg Denmark Netherlands Finland Austria Germany Belgium France Spain United Kingdom Malta Czech Republic Slovenia Italy Ireland Estonia Portugal Greece Slovakia Cyprus Poland Lithuania Hungary Latvia Romania Bulgaria Ubóstwo dochodowe a deprywacja materialna w 2010 r. 60,0 50,0 Deprywacja materialna Ubóstwo dochodowe 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Źródło: Eurostat
Nierówności dochodowe EQ1.1. Income inequality has been rising Panel A. Gini coefficient, late-2000s Panel B. Annual average change in Gini between mid-1980s and late-2000s, percentages 0,48 0,50 0,45 0,41 0,24 0,25 0,25 0,25 0,26 0,26 0,26 0,26 0,27 0,27 0,27 0,28 0,28 0,29 0,29 0,30 0,30 0,31 0,31 0,31 0,31 0,32 0,32 0,32 0,33 0,33 0,34 0,34 0,34 0,36 0,37 0,38 0,40 0,35 0,30 0,25 0,20 Slovenia Slovak Republic Denmark Norway Czech Republic Sweden Finland Austria Belgium Hungary Luxembourg Switzerland Iceland France Netherlands Germany Ireland Spain OECD Estonia Poland Korea Canada Greece -0,8 Japan New Zealand Australia Italy United Kingdom Portugal Israel United States Turkey Mexico Chile -0,7-0,5-0,5-0,3-0,2-0,1 0,0 0,4 0,3 0,3 0,3 0,4 0,4 0,4 0,5 0,5 0,5 0,6 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,1 1,1 1,2-0,8-0,4 0,0 0,4 0,8 1,2 0,2 24 Źródło: OECD EQ1.2. Richer countries have lower income inequality EQ1.3. Rapid income growth does not reduce inequality
Median equivalised income in USD at current prices and current PPPs in 2007 Bogactwo krajów a nierówności dochodowe EQ1.2. Richer countries have lower income inequality 35 000 LUX 30 000 NOR USA 25 000 20 000 15 000 ISL AUS CHE CAN IRL GBR AUT SWE NLD DNK BEL DEU JPN NZL FIN FRA SVN KOR OECD CZE ESP ITA GRC ISR PRT 10 000 SVK HUN EST POL CHL 5 000 TUR MEX 0 0,20 0,30 0,40 0,50 Gini coefficient, late-2000s 25 Źródło: OECD
Polityka społeczna: Zapewnienie ochrony najsłabszych Zapewnienie ochrony zapobiegliwych, dalekowzrocznych i uczciwych
Funkcje polityki społecznej Ubezpieczenie społeczne zabezpieczenie dochodu w przypadku długotrwałej lub krótkotrwałej utraty możliwości zarobkowania ubezpieczenie emerytalne ubezpieczenia rentowe, ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego. Świadczeń pozaubezpieczeniowe: Dla określonych grup (np. rodziny z dziećmi, kombatanci, osoby niepełnosprawne, dzieci pozbawione opieki rodzicielskiej) Z tytułu niskich dochodów lub trudnej sytuacji społecznej: Pomoc społeczna (zasiłki, opieka instytucjonalna, praca socjalna) Ochrona zdrowia: organizacja usług i sposób dostępu Edukacja Polityka rynku pracy (wspieranie dochodów i aktywizacja)
Efektywna polityka społeczna Opierająca się o zasadę pomocniczości Wspieranie osób w ich integracji społecznej i aktywności Dostarczanie narzędzi dla integracji Indywidualne podejście Kontrakt socjalny Oferta dostosowana do specyficznych potrzeb Przerywanie dziedziczenia biedy i bierności Wspierająca wyzwania gospodarcze Prowadząca do integracji z rynkiem pracy
Zasady polityki społecznej Kryterium dochodowe - pomoc społeczna powinna być przyznawana osobom najbiedniejszym, a nie wszystkim. Nie ma racjonalnego uzasadnienia dla przeznaczania środków z pomocy społecznej dla osób zamożnych lub średnio zamożnych, które realnie tej pomocy nie potrzebują. Tak, w pomocy społecznej, Nie do końca w innych obszarach polityki społecznej, np. emerytury i polityka rodzinna, jeżeli takie działania służą realizacji określonych celów społecznych
Zasady polityki społecznej Kryterium równych szans. Równe szanse to podstawowa filozoficzna zasada, która powinna przyświecać aktywności państwa. Niezrozumiałe i niesprawiedliwe społecznie są działania w których państwo preferuje określone grupy społeczne czy zawodowe kosztem innych. Należy wyeliminować zasadę nieuzasadnionego uprzywilejowania określonych grup zawodowych kosztem innych w prowadzonej przez organy państwowe polityce społecznej. Tak, ale możliwa zasada pozytywnej dyskryminacji w stosunku do wybranych, społecznie uzasadnionych grup, np. osoby niepełnosprawne
Zasady polityki społecznej Kryterium pomocniczości. Państwowa pomoc społeczna powinna być uruchamiana tylko wtedy gdy inne drogi pomocy są zdecydowanie mniej efektywne lub niemożliwe do zastosowania. Powinna uwzględniać możliwe działania podmiotów prywatnych oraz organizacji pozarządowych, które często mogą działać zdecydowanie skuteczniej od instytucji państwowych. Tak Ale też istotne wspieranie szczebla samorządowego Problem cream-skimming
Zasady polityki społecznej Kryterium efektywności. Jest to propozycja wprowadzenia do każdej ustawy lub rozporządzenia dotyczącego polityki społecznej mechanizmu ewaluacji, badającego czy wprowadzona pomoc okazała się w określonym czasie skuteczna. W Polsce nagminne są przykłady fikcyjnych, fasadowych działań w obrębie polityki społecznej, które się nie sprawdzają. Tak uzupełnione o: Ewaluację ex-ante i ex-post Monitorowanie efektywności polityki z wykorzystaniem wskaźników ilościowych Gdzie jest to możliwe, definiowanie celów polityki z wykorzystaniem wskaźników ilosciowych
Zasady polityki społecznej Kryterium rozwojowe. Polityka społeczna powinna być ukierunkowana na pomoc w wychodzeniu z biedy a nie jej konserwowanie. Założenie takie ma ogromne konsekwencje w sposobie dystrybuowania polityki społecznej. Wysiłek finansowy państwa powinien umożliwiać ludziom pracę oraz mobilizować ich do podejmowania pracy. Tak, rozumiane jako inwestycje nie tylko w obecnie pracujących, lecz także w kolejne pokolenia Przykład: rozwój edukacji przedszkolnej Dostęp do wysokiej jakości edukacji i ograniczanie nierówności
Wyzwania polityki społecznej w Polsce Od łagodzenia szoku transformacji do polityki aktywizacyjnej Od deficytu miejsc pracy do deficytu kwalifikacji Polityka społeczna powinna zachęcać do aktywności i integracji z rynkiem pracy Likwidacja pułapek bierności i bezrobocia Odchodzenie od strategii bierności, szczególnie dla osób w dojrzałym wieku Polityka społeczna w kontekście Unii Europejskiej Otwarta metoda koordynacji czerpanie z najlepszych praktyk Skupienie się na wyzwaniach szczególnie istotnych dla naszego kraju Wyzwania globalne Starzenie się ludności Wyzwania płynące z globalizacji
Polityka społeczna w kontekście generacyjnym Dla pokolenia pracującego Aktywizacja Wykorzystanie potencjału wszystkich pracowników, w tym osób obecnie nieaktywnych Osoby w wieku 50+ Osoby z niepełnosprawnościami Dla dzieci i młodzieży Inwestycje w edukację Budowanie przyszłego kapitału ludzkiego i społecznego Polityka rodzinna - działania na rzecz dzietności Ograniczanie ubóstwa dzieci Dla osób starszych Integracja społeczna Rozwój usług opiekuńczych w świetle postępującego wydłużania się trwania życia