Szanse i zagrożenia w rozwoju dużych firm w Polsce Wyniki badania

Szanse i zagrożenia w rozwoju dużych firm w Polsce Wyniki badania

2

Spis treści Wstęp 4 Poziom optymizmu w oczekiwaniach zarządzających dużymi przedsiębiorstwami 5 Nowe cele strategiczne 6 Priorytety biznesowe dużych przedsiębiorstw 8 Otoczenie zewnętrzne 12 Otoczenie zewnętrzne - wsparcie 15 Priorytety regulacyjne 16 Podsumowanie 17 Kontakt 18 Szanse i zagrożenia w rozwoju dużych firm w Polsce Wyniki badania 3

Wstęp Polska gospodarka poradziła sobie ze światowym kryzysem 2008/2009 lepiej niż inne gospodarki. Miało na to wpływ wielu czynników obniżenie stawek podatku dochodowego od osób fizycznych, zmniejszenie składki rentowej, które wpłynęły na utrzymanie dynamiki konsumpcji na wysokim, jak na osłabienie gospodarcze, poziomie. Ważną rolę odegrały również fundusze unijne, które istotnie zwiększyły inwestycje publiczne. Kolejny czynnik to osłabienie złotego, które pomogło eksporterom. Nie mniej istotny był również fakt, że większość badanych przedsiębiorstw zwróciła się w stronę konserwatywnych strategii w zakresie finansowania działalności i rozwoju. Przełożyło się to na relatywnie niewielkie problemy banków ze złymi długami. Pozwoliło zatem także instytucjom finansowym na łagodne przejście przez kryzys. Udział kredytów i pożyczek w finansowaniu aktywów przedsiębiorstw zatrudniających 10 i więcej pracowników wynosi przeciętnie 16-18%, a kapitałów własnych ponad 50%. Od 2005 r. kredyty zaciągane przez przedsiębiorstwa w instytucjach finansowych są średnio tylko o ok. 30% wyższe od depozytów firm. Od września 2008 r. do listopada 2010 r. kredyty firm wzrosły o 13 mld zł, a depozyty o 41 mld zł. Przełomowe momenty gospodarcze są dla wielu przedsiębiorstw okazją do zmian. Szansą na podjęcie nawet radykalnych kroków w zakresie modelu biznesowego, formuły konkurowania na rynku. Jak duże przedsiębiorstwa funkcjonowały w Polsce w 2010 roku? Czy broniły swego stanu posiadania, czy raczej poszukiwały nowych możliwości rozwoju? Czy po doświadczeniach kryzysowych lat 2008/2009 są gotowe do zmian, przygotowane do nowych warunków konkurencyjnych? Jaki wpływ na nie mają i będą miały w 2011 r. czynniki zewnętrzne? O tym wszystkim mówią wyniki badania przedstawione w naszym raporcie. Badanie Kondycja sektora dużych przedsiębiorstw 2010 na zlecenie Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan i Deloitte zrealizował metodą kwestionariuszową PAPI w okresie 18 kwietnia - 4 lipca 2010 roku instytut badawczy OBOP. Ogólnopolska losowa próba wyniosła 388 aktywnych firm prywatnych i państwowych zatrudniających 250 osób i więcej z siedmiu sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD). Zapewniona została reprezentatywność próby. Dane te wskazują na dobrą kondycję polskiego sektora przedsiębiorstw. Nie oznaczają jednak, że kryzys na światowych rynkach finansowych i w światowej gospodarce nie miał na nie wpływu. Na pewno wszystkim firmom, niezależnie od branży i skali, w jakiej działają, uświadomił znaczenie zewnętrznych uwarunkowań ich działalności, a także konieczność elastycznego reagowania na bieżące wydarzenia. Zmusił je ponadto do analizy i oceny ryzyk wynikających nie tylko z ich działalności na rynku polskim czy innych rynkach, na których są obecne, ale także do szerszego uwzględniania w tej analizie sytuacji w gospodarce światowej. W efekcie przedsiębiorstwa w Polsce musiały wyznaczyć nowe cele i kierunki rozwoju. Egzamin z zachowania w zagrożeniu sytuacją kryzysową zdawały wszystkie przedsiębiorstwa, ale opinia publiczna zwracała szczególną uwagę na największe z nich, znane i opisywane przez media, mające wpływ na sytuację w średnich i mniejszych firmach oraz kształtujące obraz całej polskiej gospodarki. 4

Poziom optymizmu w oczekiwaniach zarządzających dużymi przedsiębiorstwami W działalności przedsiębiorstw wyróżniamy trzy wymiary: sfera finansów, inwestycji oraz produkcji i sprzedaż. W każdej z nich, jak pokazują wyniki badania, oczekiwania przedsiębiorców były raczej optymistyczne. Dobrą miarą optymizmu do tego rodzaju analiz na wzór konstrukcji współczynnika optymizmu konsumentów jest wielkość różnicy między odsetkiem osób przewidujących poprawę w jakiejś dziedzinie, a odsetkiem przewidujących w niej pogorszenie. Gdy optymistów jest więcej niż pesymistów taka miara grupowego optymizmu netto przyjmuje wartości dodatnie, ujemne zaś gdy proporcja jest odwrotna. Zero oznacza równowagę optymistów i pesymistów. Stosując ten sposób pomiaru można stwierdzić, że oczekiwania dużych przedsiębiorstw na 2010 rok relatywnie najbardziej optymistyczne były w odniesieniu do inwestycji w tym wymiarze odsetek optymistów był wyższy o 34 punkty procentowe (p.p.) od odsetka pesymistów. Niewiele mniejsza była przewaga optymistów w odniesieniu do sfery produkcji i sprzedaży wyniosła ona 30 p.p. Stosunkowo najgorzej w opinii badanych przedsiębiorców rokowały finanse optymistów w odniesieniu do zmiany ich kondycji było wśród przedstawicieli firm tylko o 17 p.p. więcej niż pesymistów. Optymizm netto w trzech zagregowanych wymiarach 40% 35% 30% 25% 20% 34% 30% 15% 17% 10% 5% 0% Finanse Inwestycje Sprzedaż Szanse i zagrożenia w rozwoju dużych firm w Polsce Wyniki badania 5

Nowe cele strategiczne W kraju najwięcej spośród badanych przedsiębiorstw (25,1%) za nadrzędny cel strategiczny uznało wzrost udziału w rynku. Niewiele mniej, bo 21,6% stawia przede wszystkim na wzrost sprzedaży. Utrzymanie się na rynku jest celem 19,3% przedsiębiorstw, o dwa procent mniej dąży do wzrostu zysku, a 12,4% - do wzrostu wartości rynkowej. Warto zwrócić uwagę, że rok wcześniej firmy inaczej definiowały swoje cele, co ilustrują wyniki ubiegłorocznego monitoringu PKPP Lewiatan i Deloitte (CBOS, 20 stycznia 6 marca 2009). W 2009 r. najczęściej wymienianym nadrzędnym celem, mającym znaczną przewagę nad innymi, był wzrost zysku 31,9%; następnie, wg kolejności: wzrost udziału w rynku, wzrost wartości rynkowej przedsiębiorstwa, wzrost sprzedaży, utrzymanie się na rynku. W 2010 roku znacznie mniej firm niż rok wcześniej koncentrowało się na wzroście zysku (prawie o 50%). Sugerowałoby to, że część dużych firm planowała inwestycje na rok 2010, które obciążają koszty działalności, a zatem obniżają wynik finansowy. Dane GUS pokazują jednak, że inwestycje przedsiębiorstw w pierwszych trzech kwartałach 2010 roku były niższe o 10,6% (w cenach stałych) w porównaniu do tego samego okresu w 2009 roku. To zatem nie planowane inwestycje były powodem odejścia części firm od maksymalizacji zysku jako celu strategicznego. Przyczyną zmiany mógł być zatem prognozowany przez firmy ciągle niski wzrost przychodów ze sprzedaży w 2010 roku. Rzeczywiście, po dziewięciu miesiącach 2010 roku przychody firm średnich i dużych wzrosły tylko o 4 % w stosunku do tego samego okresu w 2009 roku. Firmy wiedziały również, że po okresie silnego zmniejszenia zapasów w 2009 roku, rok 2010 będzie okresem odbudowy zapasów. Tak też się stało. Jednak firmom cały czas udawało się panować nad kosztami, które w okresie styczeń-wrzesień 2010 r. wzrosły o 3,6 % pozwalając na niewielką poprawę rentowności sprzedaży. W efekcie na koniec września 2010 r. wynik finansowy firm 50+ był wyższy niż w końcu września 2009 r. o 7,5 mld zł (o 12.5%). Analiza wyników osiągniętych przez przedsiębiorstwa w czasie trzech kwartałów 2010 r. wskazuje zatem, że to nie prognozy firm dotyczące słabości rynku, ograniczonych możliwości zwiększania zysku netto były przyczyną redefiniowania celów strategicznych. Osłabienie gospodarcze lat 2008/2009 i powolne wychodzenie z niego w 2010 r. duże przedsiębiorstwa uznały za szansę na wzrost udziału w rynku i wzrost sprzedaży. I tak ustawiły swoje priorytety. Na to, jaki cel strategiczny będzie realizowało przedsiębiorstwo wpływ ma równie sytuacja w branży, w której dana firma działa. Przemysł i usługi (np. obsługa nieruchomości) szukają szans we wzroście udziału w rynku, a handel - we wzroście sprzedaży. Przemysł w 2009 r. bardzo mocno odczuł osłabienie gospodarcze, ale w 2010 r. jego kondycja wyraźnie się poprawiła z pozytywnymi perspektywami na 2011 r. Stąd zapewne wynika koncentracja firm z tego sektora gospodarki na wykorzystaniu rosnącego rynku, zarówno wewnętrznego, jak zewnętrznego. Z tego wzrostu ponad 27% firm przemysłowych chciałoby przejąć jak najwięcej zwiększając w nim swój udział. Natomiast najwięcej firm (ponad 32%) definiujących swój cel strategiczny na 2010 i lata kolejne jako wzrost zysku, to firmy budowlane. Wynika to zapewne z tego, że koncentrują się one na wykorzystaniu szans, jakie towarzyszą realizacji projektów infrastrukturalnych finansowanych ze środków unijnych, a także z publicznych środków krajowych. Dla przedsiębiorstw z sektora obsługi nieruchomości potencjał wzrostowy tkwi w rosnącej liczbie nowych podmiotów gospodarczych, które wymagają profesjonalnej obsługi. Naturalnym celem strategicznym firm handlowych jest natomiast nastawienie na wzrost sprzedaży. Handel chce odrobić zaległości. Jego przychody w 2009 r. zwiększyły się jedynie o 1%, a rentowność spadła i dlatego dla 35% firm handlowych celem strategicznym w 2010 r. i latach następnych jest wzrost sprzedaży. 6

Dla firm z takich sektorów, jak transport, gospodarka magazynowa, łączność, wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę, nadrzędnym celem jest utrzymanie się na rynku. Firmy transportowe walczą o utrzymanie się na rynku, bowiem poziom konkurencji w tej branży jest bardzo wysoki (w okresie dobrej koniunktury liczba firm w tym sektorze gwałtownie rosła). O utrzymanie się na rynku walczy także część (21%) firm z sektora wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę. Przyczyny tkwią zapewne w realizowanych i planowanych inwestycjach, które są wymuszane przede wszystkim przez zmiany wymogów ochrony środowiska i klimatu. Skutkuje to tym, że firmy z tego sektora są także najmniej nastawione na wzrost zysku. Dla relatywnie niewielkiego odsetka dużych firm (12, 4%) celem nadrzędnym jest maksymalizacja wartości rynkowej w długim okresie. Tymczasem wielu ekonomistów i specjalistów ds. zarządzania, zajmujących się badaniem przedsiębiorstw, właśnie ten cel uznaje za kluczowy. Wszystkie inne, jak wzrost zysku, wzrost udziału w rynku, wzrost sprzedaży, budowanie wizerunku, poprawa jakości, dywersyfikacja działalności firmy i inne, uznawane są za wspierające cel nadrzędny. Przyczyn tego, że firmy w Polsce tak rzadko definiują cel strategiczny jako dążenie do podnoszenia wartości rynkowej jest kilka - brak długookresowych strategii rozwoju, brak dojrzałości kapitałowej firm, brak profesjonalnego nadzoru właścicielskiego, ale także brak stabilnych warunków gospodarowania, rozwiniętego rynku kapitałowego (akurat ten mamy) oraz stabilnej struktury akcjonariatu (co nie znaczy, że skoncentrowanej). Cel, jakim jest maksymalizacja wartości rynkowej firmy w długim okresie wymaga również zdefiniowania przez przedsiębiorstwo priorytetów biznesowych. Nadrzędny cel strategiczny firmy, 2009 (% firm) 3,8% Nadrzędny cel strategiczny firmy, 2010 (% firm) 4,3% 18,4% 19,6% 12,4% 25,1% 17,3% 16,2% 31,9% 10,1% 19,3% 21,6% Wzrost udziału w rynku Wzrost udziału w rynku Wzrost sprzedaży Wzrost sprzedaży Utrzymanie się na rynku Utrzymanie się na rynku Wzrost zysku Wzrost zysku Wzrost wartości rynkowej przedsiębiorstwa Inny Wzrost wartości rynkowej przedsiębiorstwa Inny Szanse i zagrożenia w rozwoju dużych firm w Polsce Wyniki badania 7

Priorytety biznesowe dużych przedsiębiorstw Jedną z form prezentacji priorytetów biznesowych firm było zestawienie ich parami. Monitorowana firma wskazywała jeden z dwóch przykładów. Nie zdarzyło się ani razu, żeby priorytety w parze otrzymały po mniej więcej połowie wskazań. Najbliżej proporcji pół na pół były odpowiedzi na pytanie:, Jakie są priorytety biznesowe Pana (i) firmy w najbliższych 2 latach: koncentracja na zwiększaniu produkcji i sprzedaży czy na jakości? 54,9% badanych wybrało pierwszą opcję, 44, 1% - drugą. Największa rozbieżność wystąpiła przy parze priorytetów: zdobywanie nowych klientów (74,7%) czy utrzymanie starych klientów (zaledwie 24,9%). Podobny dystans dzieli parę: wzrost udziału w rynku (72,4%) czy wzrost marży zysku (27,2%). Koncentracja uwagi na nowych klientach powoduje, że większy odsetek dużych firm stara się bardziej o wzrost produkcji i sprzedaży niż o poprawę jakości. Konsekwencją takiej strategii jest odsuwanie przez firmy decyzji o inwestycjach, przede wszystkim w innowacje. Dopóki firma może zwiększać produkcję i sprzedaż wykorzystując posiadane moce wytwórcze, to nie będzie podejmowała ryzyka nowych inwestycji. Skupienie się na zmianach ilościowych, a nie jakościowych wpływa także na wybór przez większość dużych firm strategii kosztowej (prawie 60%), a nie strategii podnoszenia jakości produkcji czy usług. Polski model biznesowy jest ciągle bardziej modelem produkcyjnym, polegającym na osiąganiu wysokiej wydajności procesu produkcji tak, aby wytwarzać więcej, szybciej i taniej, a nie modelem produktowym, w którym firmie zależy przede wszystkim na jakości oferowanych produktów i stałym ich ulepszaniu. Badanie wykazało także, że duże przedsiębiorstwa w Polsce, w ponad 90%, bazują na inwestycjach w rzeczowy majątek trwały. Daje to szanse na wzrost produkcji, ale nie zawsze przekłada się na wzrost sprzedaży i udziału w rynku. Tylko dla 7, 5% dużych firm priorytetem biznesowym jest rozwój zewnętrzny, pozwalający nie tylko na szybki wzrost udziału w rynku, ale także na przejęcie aktywów specyficznych, które są czynnikiem wzrostu produktywności w firmie i budują naturalną przewagę konkurencyjną przedsiębiorstwa. Pozwalają również na obniżenie kosztów działania. Wzrost zewnętrzny niesie ze sobą także ryzyka trudny do przeprowadzenia i kosztowny proces łączenia firm, niezależnie od tego, czy będzie to włączenie kupionych aktywów do firmy, która je przejmuje, czy też tworzenie grupy kapitałowej. Najbardziej zainteresowane taką ścieżką rozwoju są firmy handlowe (9, 6%), przedsiębiorstwa z rozproszonym akcjonariatem (19, 3%), firmy z dominującym finansowym inwestorem (13, 5%), firmy z 5-osobowym zarządem (17, 2%) i firmy, gdzie w skład zarządu wchodzą dwie lub więcej kobiet (11,1%). Badanie pokazuje, że firmy z bardziej skoncentrowanym akcjonariatem, w tym z akcjonariatem branżowym, o małej liczbie członków zarządów, gdzie odpowiedzialność jest bardziej skoncentrowana, mniej chętnie wybierają zewnętrzny model rozwoju. Natomiast pozostawienie decyzji dotyczącej modelu rozwoju menedżerom skutkuje większym otwarciem na fuzje i przejęcia. Tak zdefiniowane priorytety biznesowe wskazują, że dla firm większe znaczenie ma krótki okres niż dłuższa perspektywa czasowa. Firmy dążą do wzrostu bieżącej efektywności, bez analizy jej wpływu na działalność w długim okresie. 8

Jakie są priorytety biznesowe Pana(i) firmy w najbliższych 2 latach (% firm) koncentracja na zwiększaniu produkcji i sprzedaży czy na jakości 54,9 44,1 obniżanie kosztów produkcji/usług czy podnoszenie jakości produkcji/usług 58,6 40,8 wzrost efektywności operacyjnej (bieżących działań) czy skuteczna strategia (efektywność działań w długim okresie) 58,8 40,0 koncentracja działalności na ograniczonej liczbie wybranych produktów/usług czy dywersyfikacja produktowa działalności 58,9 40,9 wzrost udziału w rynku czy wzrost marży zysku 72,4 27,2 zdobywanie nowych klientów czy utrzymanie starych klientów 74,7 24,9 Jakie są priorytety biznesowe Pana(i) firmy w najbliższych 2 latach (% firm) inwestycje w pracowników czy inwestycje w majątek trwały 48,0 51,4 inwestycje zwiększające możliwości produkcyjne czy inwestycje modernizacyjne/innowacyjne 49,9 49,2 inwestowanie w rozwój zawodowy pracowników czy akceptacja rotacji pracowników 86,0 12,5 inwestycje w rzeczowy majątek trwały czy inwestycje w finansowy majątek trwały (fuzje i przejęcia, zakup akcji/udziałów w innych firmach) 92,2 7,5 Szanse i zagrożenia w rozwoju dużych firm w Polsce Wyniki badania 9

Jakie są priorytety biznesowe Pana(i) firmy w najbliższych 2 latach (% firm) działanie na świecie 20,2 działanie w UE 21,8 działanie w regionie Polski 24,1 działanie w Polsce 33,2 Większość (prawie 60%) dużych firm koncentruje swoją działalność na rynku polskim lub w jego części (regionie/ regionach). Dla 20% firm priorytetem biznesowym jest działalność na rynku UE i dla kolejnych 20% - na rynku światowym. Mamy w Polsce niespełna 3,5 tysiąca dużych firm. Oznacza to, że tylko dla 700 rynek światowy jest celem i dla kolejnych ponad 700 celem jest rynek europejski. Te firmy to w absolutnej większości przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym w strukturze właścicielskiej. Doświadczenia firm dotyczące sytuacji na rynku pracy w latach 2006-2008, gdy trudno było znaleźć pracowników o poszukiwanych kwalifikacjach skutkują jednoznaczną deklaracją dotyczącą inwestowania w rozwój pracowników. Rotację pracowników akceptuje jedynie 12, 5% firm, głównie z sektora obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z obsługą działalności gospodarczej (24, 5%) oraz z sektora transport, gospodarka magazynowa i łączność (11,3%). W przypadku sektora usług to zaskakujące, bowiem duża jego część wymaga wysokich kompetencji. Sektor transportowy natomiast zawsze charakteryzował się wysoką rotacją pracowników. Transport nie wymaga specyficznych umiejętności, więc pracodawcy nie decydują się na inwestycje w pracowników w celu podnoszenia ich kwalifikacji. Natomiast nie akceptują rotacji w ogóle firmy z sektora wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę. To działalność wymagająca wysokich kwalifikacji, zatem dla firm energetycznych kluczowe jest inwestowanie w rozwój zawodowy pracowników. Tym bardziej, że nie ma szkół zawodowych, które przygotowywałyby do zawodów potrzebnych w sektorze energetycznym. Badania pokazują, że pracodawcy z firm z kapitałem zagranicznym mają odmienną politykę zarządzania kapitałem ludzkim niż firmy z kapitałem polskim. Posiadające kapitał zagraniczny bazują na inwestycjach w rozwój zawodowy pracowników. Uznają, że prowadzi to do wyższej efektywności niż rotacja pracowników, która pozwala utrzymać bezpośrednie koszty pracy na kontrolowanym poziomie, ale niestety nie przekłada się na wzrost produktywności pracy. Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden istotny dla działalności przedsiębiorstw priorytet źródło finansowania działalności. Dla ponad 70% dużych firm priorytetem jest oparcie bieżącej działalności i rozwoju na środkach własnych. Przyczyn może być wiele, w tym trudności w pozyskaniu kapitału na rynku finansowym. Jednak tylko 19, 8% badanych firm uznaje, że dostęp do kredytów jest utrudniony. 33,1% firm uważa, że sytuacja w tym zakresie jest dobra lub nawet bardzo dobra. Według badanych firm większym problemem jest biurokracja w kontaktach z bankami, aczkolwiek badane firmy podkreślają, że nie stanowiłaby ona bariery, gdyby firma potrzebowała kapitału. Zatem to nie dostęp do pieniądza zewnętrznego jest przyczyną skłonności firm do finansowania działalności ze środków własnych. Jest nim natomiast koszt kapitału. Ponad 37% firm wskazuje poziom stóp procentowych, jako utrudnienie w ich działalności i rozwoju. 10

Jakie są priorytety biznesowe Pana(i) firmy w najbliższych 2 latach (% firm) oparcie się na finansowych środkach własnych w działalności bieżącej i rozwojowej czy na środkach obcych 70,5 28,9 Warto w tym kontekście dodać, że zgodnie z badaniem, priorytetem dużych firm w ciągu najbliższych dwóch lat będzie zwiększanie udziału w rynku poprzez poszukiwanie nowych klientów. Przedsiębiorstwa chcą rozszerzać posiadany aparat wytwórczy, a także inwestować w innowacje, bowiem jakość produktów ma dla wielu firm kluczowe znaczenie. Firmy zamierzają rozwijać się także poprzez inwestycje w kapitał ludzki. Planują koncentrować swoją działalność przede wszystkim na rynku polskim, a finansować działalność bieżącą i rozwój przede wszystkim ze środkach własnych. Powyższe wnioski z badania nie napawają optymizmem. Duże przedsiębiorstwa są przecież motorem polskiej gospodarki i liderami dla ponad 1, 8 mln mniejszych firm. Jeżeli liderzy podchodzą w sposób zachowawczy do rozwoju, trudno się spodziewać, że inaczej będą się zachowywać firmy z sektora MŚP. Pojawia się pytanie, co jest przyczyną wstrzemięźliwości rozwojowej dużych przedsiębiorstw. Nasuwa się oczywista odpowiedź, że wynika ona z ciągle niejednoznacznej sytuacji gospodarczej w Polsce i na świecie. Jednak wydaje się, że nie jest to jedyna przyczyna. Szanse i zagrożenia w rozwoju dużych firm w Polsce Wyniki badania 11

Otoczenie zewnętrzne Utrudnienia w działalności i rozwoju dużych firm Dla ponad 61% dużych firm utrudnieniem w działalności i rozwoju jest wysokość pozapłacowych kosztów pracy, mimo że w 2007 r. obniżono składkę rentową o 2 punkty procentowe. Inwestycje w pracowników są dla dużych przedsiębiorstw, zgodnie ze zdefiniowanymi przez nie priorytetami, równie ważne jak inwestycje w majątek trwały. Problem w tym, że inwestycje w kapitał ludzki obciążone są wysokimi pozapłacowymi kosztami, natomiast inwestycje w majątek trwały nie. Trudno spodziewać się, przy dzisiejszym stanie finansów publicznych, że rząd uczyni jakikolwiek ruch ograniczający pozapłacowe koszty pracy. Warto jednak obniżyć klin podatkowy dla najniżej zarabiających. Zatrudnienie ich będzie wtedy dla obu stron pracownika i pracodawcy opłacalne. Poza tym pracodawcy zainwestują w podnoszenie kwalifikacji pracowników. Kolejna bariera rozwoju wskazywana przez duże przedsiębiorstwa wynika z procedur administracyjnych, wynikających z regulacji prawnych oraz niekorzystnych relacji między administracją i biznesem. Są szanse, aby ją zniwelować lub choćby ograniczyć. Już kilka lat temu Komisja Europejska zwróciła uwagę na to, że regulacje prawne zawierają wiele obowiązków administracyjnych, które generują koszty dla gospodarki i zobowiązała państwa członkowskie do ich redukcji o 25% do 2012 roku. KE takie zobowiązanie przyjęła w stosunku do regulacji unijnych. Badania Deloitta zrealizowane na zlecenie Ministra Gospodarki wskazują, że koszty administracyjne obciążające gospodarkę stanowią ponad 60 mld zł rocznie ( Pomiar obciążeń administracyjnych w przepisach prawa gospodarczego, 31 maja 2010, MG). Ich obniżenie o 25% zatrzymałoby w całej gospodarce ponad 15 mld zł rocznie, czyli ok. 10% wartości inwestycji realizowanych rocznie przez przedsiębiorstwa. Dla dużych firm istotną barierą okazuje się także stan infrastruktury w Polsce. Zwracają na to uwagę przede wszystkim firmy transportowe (29, 1%), przedsiębiorstwa, gdzie 100% - właścicielem jest inwestor zagraniczny (13, 1%), ale także firmy ze 100% - własnością kapitału polskiego (12,2%). Słabo rozwinięta infrastruktura nie jest natomiast problemem dla spółek z sektora energetycznego. Za istotne ograniczenie dla działalności gospodarczej duże przedsiębiorstwa uważają także wysokość stawki VAT oraz nieprzejrzystość systemu podatkowego. Według badanych czynniki te generują niepotrzebne ryzyka. Firmom przeszkadza również niski stopień elastyczności prawa pracy, a także konkurencja ze strony szarej strefy. Bariery prawne W Polsce jest ponad 800 regulacji prawnych, które dotyczą działalności gospodarczej. Duże firmy wskazują na wiele uregulowań, które negatywnie wpływają na działalność przedsiębiorstw. Nie tylko dlatego, że tworzą dodatkowe koszty. Zaburzają one również konkurencję na rynku, zobowiązują do nie-ekwiwalentnego opłacania czynników produkcji, nie pozwalają na utrzymanie ciągłości pracy w firmach, wielokrotnie wymuszają decyzje nieefektywne dla firmy, dla jej pracowników, w konsekwencji - dla całej gospodarki. Ustawowe ustalanie wysokości minimalnego wynagrodzenia jest rozwiązaniem prawnym, które duże przedsiębiorstwa wskazują, jako ograniczające dla ich działalności. Uważają je za znacznie większy problem niż koszty ponoszone z tytułu konieczności przeprowadzania badań lekarskich przed podpisaniem z pracownikiem umowy o pracę czy wysokie koszty wynagrodzeń za pracę w dni wolne. Przedsiębiorcy od dawna zwracają uwagę na to, że rozwiązaniem problemu nie jest wprowadzenie - jak chcą związki zawodowe, zasady, że minimalne wynagrodzenie nie może być niższe niż 50% przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce - ale obniżenie klina podatkowego dla najniższych płac. Wtedy minimalnie wynagrodzenie netto wzrośnie, a jednocześnie nie zostanie zaburzona relacja między wynagrodzeniami wewnątrz firmy. Każde bowiem podniesienie minimalnych wynagrodzeń (a dzieje się tak co roku), wpływa na konieczność zmian prawie całej siatki wynagrodzeń w firmach, i to nie w wyniku poprawy efektywności działania firmy i jej wyników finansowych, ale w wyniku regulacji prawnej. 12

Duże przedsiębiorstwa zwracają również uwagę na uprawnienia związków zawodowych. Wskazują, że lepszym rozwiązaniem niż związki są wprowadzone unijną dyrektywą rady pracowników. Ich uprawnienia są bardzo szerokie, ale charakter współpracy kierownictwa firmy z przedstawicielami pracowników w ramach rad ma charakter wspierający obie strony, a nie roszczeniowy, jak ma to miejsce w wielu przypadkach podczas współpracy ze związkami zawodowymi. Poważnym problemem są również, z perspektywy dużych firm, regulacje dotyczące wynagradzania pracowników za czas choroby. Pierwsze 30 dni związanych z tym kosztów spoczywa na przedsiębiorcy. Firmy biorą na siebie te koszty, jednak wskazują, że wielokrotnie pracownicy szczególnie w okresie letnim wykorzystują zwolnienia przedłużając sobie urlopy. Zdarza się też (co w niektórych rodzajach działalności jest nagminne), że wykorzystują zwolnienia, aby móc pracować sezonowo np. w rolnictwie. Jest to duży problem w handlu i w budownictwie, ale najpoważniejszy chyba w firmach energetycznych, które muszą pracować w ruchu ciągłym, a ponadto nie mogą korzystać z agencji pracy tymczasowej. Praca w firmach energetycznych wymaga bowiem odpowiednich kwalifikacji, a często także certyfikatów. Specyficznym problemem, który chyba w całości został wygenerowany przez regulacje, jest ochrona zatrudnienia osób w wieku przedemerytalnym (4 lata przed osiągnięciem wieku emerytalnego). Regulacje te powodują zwiększoną skłonność przedsiębiorców do przeglądu zatrudnienia osób dochodzących do wieku ochronnego w celu oceny efektywności ich zatrudnienia. Dochodzi wtedy do zwolnień, często na tak zwany wszelki wypadek. Rezygnacja z tej regulacji pozwoliłaby wielu zwalnianym przed okresem ochronnym pracownikom utrzymać miejsce pracy. W kontekście ochrony zatrudnienia osób w wieku przedemerytalnym, problem związany z urlopami macierzyńskimi, i koniecznością zapewnienia zastępstwa na ten czas, a także miejsca pracy dla kobiety wracającej z urlopu macierzyńskiego, jest w opinii przedsiębiorców mniejszy. Pokazuje to skalę zjawiska wywołanego regulacją. Szanse i zagrożenia w rozwoju dużych firm w Polsce Wyniki badania 13

Które rozwiązania prawne bardziej ograniczają działalność Pana(i) firmy? (1) wzrost płacy minimalnej - (2) konieczność przeprowadzania badań lekarskich przed podpisaniem umowy o pracę (1) ograniczenia dotyczące pracy w weekendy, święta i w nocy - (2) ograniczenia w stosowaniu elastycznych form zatrudnienia (1) uprawnienia związków zawodowych (2 ) uprawnienia rad pracowników (1) pozapłacowe koszty pracy - (2) przepisy BHP (1) wymagania dotyczące czasu pracy i organizacji czasu pracy - (2) dodatkowe wynagrodzenia za godziny nadliczbowe (1) działania związków zawodowych - (2) przepisy o układach zbiorowych pracy (1) wynagrodzenia za czas choroby - (2) urlop na żądanie (1)okres ochrony zatrudnienia osób w wieku przedemerytalnym - (2) wydłużenie urlopu macierzyńskiego (1) wynagrodzenia za czas choroby - (2) maksymalna liczba godzin pracy w tygodniu (1) płatności za dni wolne od pracy - (2) ograniczenia dotyczące możliwych powodów zwolnienia pracownika (1) ustawowe ustalanie wysokości płacy minimalnej - (2) płatności za dni wolne od pracy (1) (% firm) (2) (% firm) Brak odpowiedzi (% firm) 72,6 26,0 1,4 71,8 26,4 1,8 70,1 25,2 4,7 67,9 31,3 0,8 62,8 36,0 1,2 58,8 36,7 4,5 56,4 42,3 1,3 55,2 43,4 1,4 54,1 44,1 1,8 53,5 46,0 0,5 52,4 45,9 1,7 Ponad połowa (52%) badanych firm nie planowała w 2010 roku zmian w poziomie i strukturze zatrudnienia w stosunku do roku poprzedniego. Wzrost zatrudnienia w niektórych grupach zawodowych w stosunku do poziomu zatrudnienia w 2009 zapowiadało niecałe 20% firm. Blisko 12% nie miało jeszcze skonkretyzowanych planów, a decyzje uzależniało od rozwoju sytuacji gospodarczej na rynkach, na które dostarczają swoje produkty i usługi. W 2010 roku w stosunku do roku poprzedniego wzrosła ilość umów o pracę na czas określony (31,34% wobec 24,85%). Zmalała natomiast ilość, znacznie popularniejszych, umów o pracę na czas nieokreślony (60,41% wobec 67,62%). Nieco więcej w 2010 roku było umów zlecenie zawieranych przez duże firmy (4,61% wobec 4,44% w 2009 r.), a nieco mniej umów o dzieło (1,55% wobec 1,66% w 2009 r.). Przedsiębiorcy potwierdzają również tutaj, że rozwiązania prawne dotyczące elastycznych form zatrudnienia są w polskich warunkach jednymi z mniej ograniczających działalność gospodarczą. 14

Otoczenie zewnętrzne - wsparcie Najczęściej wymienianym czynnikiem zewnętrznym, który ma natomiast stymulujący wpływ na działalność dużych firm jest przede wszystkim współpraca z partnerami biznesowymi. 66,9% badanych jest zdania, że dobrzy partnerzy w dużym stopniu ułatwiają prowadzenie biznesu. Podkreślają to firmy budowlane. Ponad 83% przedsiębiorstw tej branży uznaje dobre relacje z partnerami biznesowymi za kluczowe dla swojej działalności. W rozwoju wspomaga również duże firmy możliwość korzystania z leasingu (50, 7% badanych). Wydawałoby się, że leasing jest ofertą adresowaną nade wszystko do małych i średnich firm. Jednak dla ponad 75% firm budowlanych to istotne wsparcie dla rozwoju. Z leasingu korzysta także 61% dużych firm transportowych. Leasing zaspokaja ich potrzeby związane z inwestycjami w rzeczowy majątek trwały w stopniu niewymagającym źródeł finansowania na rynku bankowym. Duże firmy korzystają również z kontraktów długoterminowych zawieranych z odbiorcami dóbr i usług, które oferują rynkowi. Ponad 46% badanych firm uważa kontrakty tego typu za pozytywny element współpracy biznesowej, stabilizujący działalność gospodarczą i pozwalający na jej długie planowanie. Dla dużych firm bardzo ważny jest również wspólny rynek towarów w Unii Europejskiej. Ma on najbardziej pozytywny wpływ na możliwości rozwoju firm przemysłowych (prawie 49% firm), a także firm handlowych (ponad 40%). W jaki sposób wymienione czynniki wpływają na rozwój Pana(i) firmy i jej sytuację ekonomiczną i finansową (% firm) dostęp do kredytów komercyjnych na dobrych warunkach 33,1 19,8 33,0 14,1 wspólny rynek towarów w UE 41,2 8,9 36,6 13,3 długoterminowe kontrakty zawarte z odbiorcami dóbr/usług 46,1 14,5 34,0 5,4 możliwość korzystania z leasingu 50,7 6,3 33,3 9,7 współpraca z partnerami w biznesie 66,9 5,3 24,9 2,9 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Ułatwienie w dużym stopniu, ułatwienie Utrudnienie w dużym stopniu, utrudnienie Brak wpływu Nie dotyczy Szanse i zagrożenia w rozwoju dużych firm w Polsce Wyniki badania 15

Priorytety regulacyjne Polska, podobnie jak większość krajów UE, stoi przed koniecznością dokonania konsolidacji finansów publicznych. Już wiemy, że problem finansów publicznych nie będzie rozwiązywany tylko poprzez ograniczenie wydatków budżetowych, nie będzie też zwiększania bazy podatkowej. Pozostają wzrost podatków i parapodatków, ale także działania w obszarze regulacyjnym, które mogą istotnie zmniejszyć koszty administracyjne, zwiększyć tym samym możliwości rozwojowe przedsiębiorstw i ich wpłaty podatkowe do budżetu państwa. Jeżeli jednak mieliby wybierać między równymi możliwościami wzrostu podatków i parapodatków, najlepszym w tych złych rozwiązaniach byłoby podniesienie podatku VAT. Tak też się stało. I mimo, że fundusz rentowy nie jest zbilansowany (w 2011 roku będzie brakowało w nim 17 mld zł), rząd zdecydował o przedstawieniu parlamentowi propozycji podniesienia podstawowej stawki podatku VAT, a także stawek obniżonych, co ma przynieść 5-6 mld zł dodatkowych wpływów do budżetu. Wiemy, że rząd postanowił poprawić sytuacje budżetu zwiększając stawkę podstawową VAT z 22% do 23% w 2011 roku, z możliwością kolejnych wzrostów o 1 punkt procentowy w kolejnych latach. Jednak gdy badanie było robione ani PKPP Lewiatan i Deloitte, ani przedsiębiorcy nie wiedzieli w jakim kierunku pójdą propozycje naprawy finansów publicznych. Oceniali możliwe, hipotetyczne rozwiązania z punktu widzenia wagi dla własnej działalności gospodarczej. Z opinii przedsiębiorców wynika, że najłatwiej, (ale nie bezboleśnie) byłoby im zaakceptować odsunięcie terminu wejścia do strefy euro, jeżeli mogliby w ten sposób ochronić gospodarkę przed wzrostem podatków pośrednich (VAT) i bezpośrednich (CIT). Która z możliwości wydaje się Panu(i) bardziej istotna (korzystniejsza) z punktu widzenia działalności firmy? (% firm) jeżeli byłaby taka konieczność wynikająca z sytuacji finansów publicznych: (1) wzrost stawki podatku VAT - (1) wzrost pozapłacowych kosztów pracy 50,0 49,0 1,0 jeżeli byłaby taka konieczność wynikająca z sytuacji finansów publicznych: (1) wzrost stawki podatku VAT - (2) wzrost stawki podatku CIT 58,0 41,6 0,4 jeżeli byłaby taka konieczność wynikająca z sytuacji finansów publicznych: (1)odsunięcie w czasie wprowadzenia euro i utrzymanie w ten sposób ryzyka walutowego - (2) wzrost stawki podatku VAT albo podatku CIT 63,0 36,1 0,9 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 (1) (2) Brak odpowiedzi 16

Podsumowanie W zbiorowym portrecie dużych firm działających w Polsce, przedstawionym w raporcie, jest powiew optymizmu. Przedsiębiorstwa zdały egzamin ze zdolności adaptacyjnych w czasie zagrożenia światowym kryzysem. Część firm mimo złej koniunktury zewnętrznej postawiła nie tylko na przetrwanie, ale nawet za swój cel strategiczny wybrała rozwój i nowe inwestycje. Inne przyjęły postawę zachowawczą, nie planowały, broniły swego status quo. Koncentrowały się na wzroście produkcji i sprzedaży. Poprawę jakości produktów i usług zostawiały na bliżej nieokreślone lepsze czasy. Warte jest podkreślenia, że firmy potrafią wzajemnie się wspierać. Wzrosło znaczenie dobrego partnerstwa w biznesie. Poczucie wspólnoty daje siłę, co przedsiębiorstwom bardzo przyda się w konfrontacji z ograniczającymi ich rozpęd zewnętrznymi uwarunkowaniami. Istotne bariery dla rozwoju, to w opinii przedsiębiorców, głównie procedury administracyjne czy przepisy prawne. Najlepiej oceniane były przez badane przedsiębiorstwa szanse wynikające z: relacji z klientami, zdolności przystosowania się firm do zmian, zrealizowanych już inwestycji oraz relacji z pracownikami. Zdecydowanie mniejszych szans upatrywali badani menedżerowie w czynnikach charakterystycznych dla bardziej ekspansywnych, a więc i ryzykownych strategii, jak dalsze inwestowanie, wprowadzanie na rynek nowych produktów oraz innowacyjność. Badanie podobnych opinii w przyszłości mogłoby pozwolić na sprawdzenie, czy dominacja podejścia ostrożnego nad ekspansywnym jest przejściowym wyrazem doświadczeń związanych z niedawnym kryzysem, czy jest to trwała postawa zarządów działających w Polsce dużych przedsiębiorstw. Szanse i zagrożenia w rozwoju dużych firm w Polsce Wyniki badania 17

Kontakt Biuro główne - Warszawa Al. Jana Pawła II 19 00-854 Warszawa Tel.: +48 (0) 22 511 08 11 Tel.: +48 (0) 22 511 08 12 Fax: +48 (0) 22 511 08 13 E-mail: dpoland@deloittece.com Gdańsk Ul. Arkońska 6 80-387 Gdańsk Tel.: +48 (0) 58 761 67 60 E-mail: gdansk@deloittece.com Audyt Tel.: +48 (0) 58 761 67 70 Fax: +48 (0) 58 761 67 61 Podatki Tel.: +48 (0) 58 761 67 90 Fax: +48 (0) 58 761 67 61 Katowice Ul. Uniwersytecka 13 40-007 Katowice E-mail: katowice@deloittece.com Audyt Tel.: +48 (0) 32 603 03 30 Fax: +48 (0) 32 603 03 31 Podatki Tel.: +48 (0) 32 603 03 51 Fax: +48 (0) 32 603 03 31 Kraków Al. Armii Krajowej 16 30-150 Kraków E-mail: krakow@deloittece.com Łódź Al. Józefa Piłsudskiego 76 90-330 Łódź E-mail: lodz@deloittece.com Audyt Tel.: +48 (0) 42 290 60 00 Fax: +48 (0) 42 290 60 01 Podatki Tel.: +48 (0) 42 290 61 00 Fax: +48 (0) 42 290 61 01 Poznań Ul. Ułańska 7 60-748 Poznań E-mail: poznan@deloittece.com Audyt Tel.: +48 (0) 61 882 42 50 Fax: +48 (0) 61 882 42 51 Podatki Tel.: +48 (0) 61 882 42 00 Fax: +48 (0) 61 882 42 01 Szczecin Pl. Rodła 8 70-419 Szczecin Tel.: +48 (0) 91 359 40 65 Fax: +48 (0) 91 359 40 66 E-mail: szczecin@deloittece.com Wrocław Plac Grunwaldzki 23 50-365 Wrocław Tel.: +48 (0) 71 335 45 00 Fax: +48 (0) 71 335 45 05 E-mail: wroclaw@deloittece.com Audyt Tel.: +48 (0) 12 622 43 40 Fax: +48 (0) 12 622 43 43 Podatki Tel.: +48 (0) 12 622 43 80 Fax: +48 (0) 12 622 43 83 18

Deloitte świadczy usługi audytorskie, konsultingowe, doradztwa podatkowego i finansowego klientom z sektora publicznego oraz prywatnego, działającym w różnych branżach. Dzięki globalnej sieci firm członkowskich obejmującej 140 krajów oferujemy najwyższej klasy umiejętności, doświadczenie i wiedzę w połączeniu ze znajomością lokalnego rynku. Pomagamy klientom odnieść sukces niezależnie od miejsca i branży, w jakiej działają. 170 000 pracowników Deloitte na świecie realizuje misję firmy: stanowić standard najwyższej jakości. Specjalistów Deloitte łączy kultura współpracy oparta na zawodowej rzetelności i uczciwości, maksymalnej wartości dla klientów, lojalnym współdziałaniu i sile, którą czerpią z różnorodności. Deloitte to środowisko sprzyjające ciągłemu pogłębianiu wiedzy, zdobywaniu nowych doświadczeń oraz rozwojowi zawodowemu. Eksperci Deloitte z zaangażowaniem współtworzą społeczną odpowiedzialność biznesu, podejmując inicjatywy na rzecz budowania zaufania publicznego i wspierania lokalnych społeczności. Nazwa Deloitte odnosi się do jednej lub kilku jednostek Deloitte Touche Tohmatsu Limited, prywatnego podmiotu prawa brytyjskiego z ograniczoną odpowiedzialnością i jego firm członkowskich, które stanowią oddzielne i niezależne podmioty prawne. Dokładny opis struktury prawnej Deloitte Touche Tohmatsu Limited oraz jego firm członkowskich można znaleźć na stronie www.deloitte.com/pl/onas 2011 Deloitte Polska. Member of Deloitte Touche Tohmatsu Limited