Świętokrzyskie MSP na drodze ku nowoczesności

Transkrypt

1 KONFERENCJA: SZANSE I ZAGROŻENIA DLA ROZWOJU IĘTOKRZYSKICH MSP Kielce, 28 LISTOPADA 2013 Świętokrzyskie MSP na drodze ku nowoczesności Bohdan Wyżnikiewicz W prezentacji wykorzystane zostały dane GUS oraz wyniki badania przygotowanego przez Konfederację Lewiatan w ramach projektu Monitoring kondycji sektora MSP w latach współ finansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Realizacja wywiadów CBOS. Badanie przeprowadzone było w okresie 26 kwietnia 1 sierpnia 2013 r. na losowej próbie 1500 MSP.

2 Plan prezentacji Ocena sytuacji firmy w 2013 r. i perspektywy na przyszłość Cele strategiczne i posiadane zasoby Ryzyka w działalności gospodarczej oraz czynniki wpływające na rozwój Kredyty bankowe i fundusze unijne Zatrudnienie i wynagrodzenia Inwestycje i innowacyjność Priorytety na najbliższe dwa lata 2

3 Przewidywane zmiany w roku 2013 wobec roku poprzedniego sytuacja rynkowa (w %) We wszystkich aspektach wyraźnie lepsza ocena zmian sytuacji rynkowej niż średnio w Polsce Przychody Udział w rynku Zyski Spadek Bez zmian Wzrost 3

4 Przewidywane zmiany w roku 2013 wobec roku poprzedniego inwestycje, innowacyjność (w%) Znacząco większe wzrosty tradycyjnych inwestycji oraz inwestycji związane z wdrażaniem nowych technologii niż średnio w Polsce 0 Inwestycje (maszyny, środki transportu itp..) Inwestycje w B+R Zakup nowych technologii, licencji itp. Spadek Bez zmian Wzrost 4

5 Przewidywane zmiany w roku 2013 wobec roku poprzedniego zatrudnienie (w %) Wyraźnie większe wzrosty zatrudnienia w oparciu o umowę o pracę i wynagrodzeń niż średnio w Polsce Mniejszy odsetek firm niż w Polsce zwiększył zatrudnienie w oparciu o elastyczne formy Zatrudnienie na umowę o pracę Zatrudnienie w oparciu o elestyczne formy Wynagrodzenia pracowników Spadek Bez zmian Wzrost 5

6 Ocena perspektyw wzrostu branży, w której działa firma (w %) Więcej ocen optymistycznych i znacznie mniej pesymistycznych niż średnio w Polsce 35 32,7 32, ,5 26,4 26,2 26, ,5 14, Duże, rynek rośnie Osiągnięty pułap możliwości, rynek ustabilizowany Rynek zmniejsza się stale i nieodwracalnie Trudno powiedzieć 6

7 Ocena sytuacji firm w roku podsumowanie MSP z woj. świętokrzyskiego bardziej optymistycznie niż średnio w Polsce oceniały możliwości wzrostu przychodów i zysków oraz wzrostu udziałów rynkowych MSP z woj. świętokrzyskiego w większym stopniu planują zwiększać inwestycje w maszyny i urządzenia oraz w działalność B+R niż ma to miejsce średnio w Polsce MSP w świętokrzyskim planują zwiększać zatrudnienie i wynagrodzenia w stopniu większym niż średnio w Polsce jednocześnie w mniejszym stopniu zamierzają wykorzystywać elastyczne formy zatrudnienia 7

8 Plan prezentacji Ocena sytuacji firmy w 2013 r. i perspektywy na przyszłość Cele strategiczne i posiadane zasoby Ryzyka w działalności gospodarczej oraz czynniki wpływające na rozwój Kredyty bankowe i fundusze unijne Zatrudnienie i wynagrodzenia Inwestycje i innowacyjność Priorytety na najbliższe dwa lata 8

9 Cele strategiczne firm (w%) Utrzymanie się na rynku Wzrost sprzedaży Wzrost zysku Wzrost udziału w rynku Zapewnienie pracy i dochodów właścicielowi Większy odsetek MSP niż średnio w Polsce stawia sobie cele ekspansywne Wzrost wartości rynkowej w długim okresie

10 Sposoby realizacji głównego celu strategicznego (w %) Dbałość o jakość produktów Orientacja na potrzeby klientów Kontrola kosztów Wizerunek wiarygodnej firmy Utrzymanie w niszy rynkowej Innowacje produktowe Społeczna odpowiedzialność Ekspansja na rynki zagraniczne Wyjście na rynek ogólnopolski Innowacje sprzedażowe Reklama, marketing Większa niż w kraju dbałość o jakość produktów i orientacja na potrzeby klientów

11 Zasoby kluczowe dla dalszego rozwoju (0-nie posiada, 5-zasób kluczowy) Znaczenie wszystkich zasobów zostało ocenione wyżej niż średnio w Polsce Wykwalifikowani pracownicy Stali odbiorcy produktów/usług Kapitał finansowy Relacje z partnerami biznesowymi Stali dostawcy surowców, komponentów Maszyny i urządzenia Relacje z instytucjami publicznymi Własna strona internetowa Nowoczesne urządzenia cyfrowe Wykwalifikowani menedżerowie Specjalistyczne oprogramowanie Posiadane znaki towarowe Posiadane patenty

12 Stopień wykorzystania zasobów ludzkich i technicznych w 2013 r. (w %) Relatywnie niskie wykorzystanie zasobów, szczególnie zasobów ludzkich ,4 84,7 72,7 76, zasoby ludzkie zasoby techniczne 12

13 Cele strategiczne i zasoby - podsumowanie Głównym celem, podobnie jak w całej Polsce utrzymanie się na rynku, ale większy odsetek firm stawiających sobie cele ekspansywne Większa niż średnio w Polsce dbałość o jakość produktów i orientacja na potrzeby klientów Wysoka ocena znaczenia posiadanych zasobów dla dalszego rozwoju firm Relatywnie niski stopień wykorzystania zasobów ludzkich i technicznych 13

14 Plan prezentacji Ocena sytuacji firmy w 2013 r. i perspektywy na przyszłość Cele strategiczne i posiadane zasoby Ryzyka w działalności gospodarczej oraz czynniki wpływające na rozwój Kredyty bankowe i fundusze unijne Zatrudnienie i wynagrodzenia Inwestycje i innowacyjność Priorytety na najbliższe dwa lata 14

15 Ryzyka w działalności gospodarczej (skala 0-5) Nieuczciwe zachowania kontrahentów Nieprawidłowe relacje z klientami Zmiany oczekiwań klientów Błędy popełnione przez pracowników Absencja pracowników Kradzieże wewnętrzne Utrata wiedzy posiadanej przez pracowników w chwili ich odejścia z firmy Nieprawidłowe relacje pracowników z kierownictwem Nieprzestrzeganie prawa pracy Utrata/kradzież danych Nieco większe obawy związane z nieuczciwymi zachowaniami kontrahentów, a mniejsze z nieprawidłowościami w relacjach z klientami 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 15

16 Czynniki wpływające na rozwój firmy i jej sytuację ekonomiczną czynniki finansowe (1 utrudnienie, 5 ułatwienie) Wpływ większości czynników finansowych został oceniony zdecydowanie lepiej niż średnio w kraju Warunki korzystania z leasingu Warunki dostępu do kredytu Dostęp do funduszy unijnych Współpraca z bankami (biurokracja) Warunki dostępu do poręczeń i gwarancji kredytów Wahania kursu złotego do euro Obecny poziom stóp procentowych Ściąganie należności od kontrahentów Obecny poziom inflacji 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 16

17 Czynniki wpływające na rozwój firmy i jej sytuację ekonomiczną czynniki administracyjne i regulacyjne (1 utrudnienie, 5 ułatwienie) Istniejące elastyczne formy zatrudnienia Stopień elastyczności prawa pracy Regulacje prawne dotyczące branży, w której działa firma Brak zachęt do inwestowania w B+R Procedury zamówień publicznych Wysokość pozapłacowych kosztów pracy Obowiązujące stawki podatku dochodowego od działalności gospodarczej Stopień przejrzystości, jednoznaczności systemu podatku VAT Brak zachęt podatkowych dla inwestycji w innowacje Stopień przejrzystości, jednoznaczności systemu podatku dochodowego Podobnie jak w całej Polsce, jedynie istniejące elastyczne formy zatrudnienia zostały ocenione jako czynnik sprzyjający rozwojowi MSP Wysokość stawki podatku VAT 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 17

18 Czynniki wpływające na rozwój firmy i jej sytuację ekonomiczną czynniki rynkowe (1 utrudnienie, 5 ułatwienie) Długoterminowe kontrakty zawarte z odbiorcami dóbr/usług Współpraca z partnerami w biznesie Współpraca biznesu ze światem nauki, Obecny popyt na produkty/usługi na rynku polskim Obecny popyt na produkty/usługi na rynkach zagranicznych Dostęp na rynku pracy do pracowników o poszukiwanych przez firmę kwalifikacjach Konkurencja ze strony przedsiębiorstw korzystających z funduszy unijnych Konkurencja ze strony szarej strefy Konkurencja w branży, w której działa firma Dwa czynniki zostały ocenione jako sprzyjające rozwojowi i ich pozytywny wpływ jest silniejszy niż średnio w Polsce 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 18

19 Czynniki wpływające na rozwój firmy i jej sytuację ekonomiczną inne czynniki (1 utrudnienie, 5 ułatwienie) Większy negatywny wpływ wszystkich wymienionych czynników Pozostawanie Polski poza strefą euro Sytuacja gospodarcza w krajach strefy euro Obecny poziom infrastruktury drogowej Sytuacja polityczna w kraju Korupcja 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 19

20 Ryzyka i czynniki wzrostu - podsumowanie Największe ryzyka prowadzenia działalności dotyczą nieuczciwych zachowań kontrahentów oraz nieprawidłowości w relacjach z klientami Wpływ czynników finansowych na rozwój firm jest oceniany w województwie znacznie lepiej niż średnio w kraju Czynniki pozytywnie wpływające na rozwój MSP w świętokrzyskim to m.in.: warunki korzystania z leasingu, warunki dostępu do kredytu i funduszy unijnych, elastyczne formy zatrudnienia, długoterminowe kontrakty z odbiorcami oraz relacje z partnerami w biznesie 20

21 Plan prezentacji Ocena sytuacji firmy w 2013 r. i perspektywy na przyszłość Cele strategiczne i posiadane zasoby Ryzyka w działalności gospodarczej oraz czynniki wpływające na rozwój Kredyty bankowe i fundusze unijne Zatrudnienie i wynagrodzenia Inwestycje i innowacyjność Priorytety na najbliższe dwa lata 21

22 Czy firma korzystała z kredytu lub pożyczki w 2013 r.? Odsetek firm korzystających z kredytów i pożyczek jest nieznacznie mniejszy niż w kraju ,5 68, ,7 21,9 16,4 16, Tak, z kredytu krótkoterminowego Tak, z kredytu długoterminowego Nie 22

23 Bariery w korzystaniu z kredytów bankowych (% wskazań jako jednej z trzech najważniejszych barier) Podobnie jak w całej Polsce największą barierą jest wysokość oprocentowania kredytów Wysokość oprocentowania kredytów Niechęć banków do udzielania kredytów małym i średnim firmom Wysokość wymaganych zabezpieczeń kredytów Biurokracja związana z aplikowaniem o kredyt Wysokość prowizji Konieczność posiadania zabezpieczeń kredytów Brak atrakcyjnej oferty dla małych i średnich firm Małe znaczenie historii kredytowej firmy, duże - sytuacji finansowej Brak indywidualnego podejścia do klienta Brak kontaktu z analitykami kredytowymi Niechęć banków oraz biurokracja w bankach to bariery odczuwalne znacznie silniej niż średnio w kraju Długi czas oczekiwania na decyzję banku 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 23

24 Odsetek MSP aplikujących o dofinansowanie ze środków UE w latach Większy niż średnio w Polsce odsetek firm aplikujących o fundusze unijne 90,0 85,6 80,0 75,4 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 21,3 9,3 3,3 5,1 Wniosek rozpatrzony pozytywnie Wniosek odrzucony Brak wniosku 24

25 Sposób wykorzystania środków unijnych po 2006 roku Inwestycje ze środków UE są skoncentrowane w czterech obszarach (w Polsce są bardziej rozproszone) Inwestycje w maszyny, urządzenia Szkolenia pracowników Inwestycje w nową technologię Doradztwo dotyczące rozwoju firmy Wzornictwo przemysłowe Udział w targach Współpraca z jednostkami naukowymi Inwestycje w zakup patentu Pokrycie kosztów uzyskania prawa własności własnych wynalazków Doradztwo dot. produkcji na eksport MSP z woj. świętokrzyskiego nieco więcej inwestują w szkolenia pracowników a nieco mniej w działania mające na celu wdrażanie nowych technologii 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 25

26 Efekty wykorzystania środków unijnych po 2006 roku (% wskazań jako jednego z trzech najważniejszych efektów) Wzrost zatrudnienia Wzrost innowacyjności Wzrost sprzedaży Poprawa jakości produktów Wzrost mocy produkcyjnych Wprowadzenie nowego produktu/usługi Wyraźnie większy niż w Polsce wpływ na wzrost zatrudnienia, innowacyjności oraz mocy produkcyjnych Wzrost kwalifikacji pracowników Rozpoczęcie sprzedaży eksportowej Ograniczenie wpływu na środowisko Zdecydowanie mniejszy niż w Polsce wpływ na wprowadzanie nowych produktów/usług 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 26

27 Kredyty i fundusze - podsumowanie Nieco mniejsze niż średnio w Polsce wykorzystanie kredytowania bankowego Największe bariery w dostępie do kredytu to wysokie oprocentowanie, niechęć banków do udzielania kredytów MSP, bankowa biurokracja oraz wysokość wymaganych zabezpieczeń Większy niż średnio w kraju odsetek MSP aplikujących o środki unijne Środki unijne kierowane przede wszystkim na inwestycje w maszyny i urządzenia, szkolenie pracowników oraz inwestycje w nowe technologie Wzrost zatrudnienia i innowacyjności to najbardziej znaczące efekty wykorzystania środków unijnych 27

28 Plan prezentacji Ocena sytuacji firmy w 2013 r. i perspektywy na przyszłość Cele strategiczne i posiadane zasoby Ryzyka w działalności gospodarczej oraz czynniki wpływające na rozwój Kredyty bankowe i fundusze unijne Zatrudnienie i wynagrodzenia Inwestycje i innowacyjność Priorytety na najbliższe dwa lata 28

29 Czynniki mające główny wpływ na wzrost wynagrodzeń (w %) Wynagrodzenia są nieco bardziej uzależnione od sytuacji finansowej firm niż ma to miejsce średnio w Polsce ,9 76,5 Mniejszy wpływ na kształtowanie wynagrodzeń ma natomiast sytuacja rynku pracy ,4 9,9 6,1 6,7 0,0 0,3 Wyniki finansowe firmy Sytuacja na rynku pracy Inflacja Wpływ związków zawodowych 29

30 Zmiany zatrudnienia w oparciu o elastyczne formy w latach (w %) Mniejszy wzrost wykorzystania elastycznych form zatrudnienia i większy spadek niż średnio w Polsce Z tego 13% MSP zaprzestało korzystania z elastycznych form zatrudnienia (7,1% w Polsce) Wzrosło Bez zmian Zmalało Nie wykorzystujemy tej formy 30

31 Powody wykorzystywania elastycznych form zatrudnienia (w%) Zbyt wysokie składki ubezpieczeniowe Projektowy charakter działalności Zbyt wysokie wynagrodzenie ustawowe za pracę w nadgodzinach Zbyt wysokie składki ubezpieczeniowe są głównym powodem, jednak znaczenie tego czynnika jest mniejsze niż średnio w POlsce Zbyt duże ograniczenia przy zwalnianiu pracownika na etacie

32 Powody zwolnień pracowników zatrudnionych na umowę o pracę w latach (w %) 34% MSP z woj. świętokrzyskiego zwolniło pracownika zatrudnionego na umowę o pracę (6-te miejsce wśród 16 województw) Wyraźnie większy odsetek firm zwalniających dyscyplinarnie, z powodów sezonowych i zdrowotnych Pracownik nie sprawdził się Zwolnienie dyscyplinarne Zwolnienie ze względu na sezonowość pracy Zwolnienie pracownika ze względów zdrowotnych Ograniczenie produkcji w wyniku osłabienia popytu na rynku Wymiana pracowników na osoby o wyższych kwalifikacjach Konieczność ograniczenia kosztów ze względu na osłabienie w gospodarce Rezygnacja kontrahenta z zamówienia na rynku polskim Pracownik zbliżał się do wieku ochronnego przed emeryturą Mniejsza wrażliwość poziomu zatrudnienia na zmiany sytuacji rynkowej 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 32

33 Zatrudnienie i wynagrodzenia - podsumowanie Poziom wynagrodzeń zależny przede wszystkim od sytuacji firm Większe niż średnio w Polsce wykorzystanie elastycznych form zatrudnienia, ale większy odsetek firm, które z tego rezygnują Zbyt wysokie składki ubezpieczeniowe głównym powodem korzystania z elastycznych form zatrudnienia Niekorzystne zmiany sytuacji rynkowej w mniejszym stopniu wpływają na zwolnienia pracowników niż ma to miejsce w kraju 33

34 Plan prezentacji Ocena sytuacji firmy w 2013 r. i perspektywy na przyszłość Cele strategiczne i posiadane zasoby Ryzyka w działalności gospodarczej oraz czynniki wpływające na rozwój Kredyty bankowe i fundusze unijne Zatrudnienie i wynagrodzenia Inwestycje i innowacyjność Priorytety na najbliższe dwa lata 34

35 Źródła finansowania inwestycji w 2013 r. (w%) 29,5% MSP z woj. świętokrzyskiego realizuje lub planuje inwestycje w 2013 r. (w Polsce 20,3%) Relatywnie duże znaczenie środków unijnych oraz leasingu kapitały własne kredyt bankowy zysk zatrzymany środki unijne leasing 35

36 Obszary realizowanych lub planowanych inwestycji w 2013 r. (% wskazań jako jednego z trzech najważniejszych obszarów) Wyraźnie inna struktura inwestycji niż średnio w Polsce Modernizacja środków transportu Zakup maszyn/urządzeń w celu zwiększenia produkcji Wymiana starych maszyn i urządzeń na nowe o podobnych parametrach Budowa/zakup budynków i budowli Wprowadzenie nowych produktów i usług Poprawa jakości oferowanego asortymentu Zakup maszyn i urządzeń w związku z zastosowaniem nowej technologii Rozwój sieci sprzedaży w Polsce Zakup gruntów Szkolenia pracowników Informatyzacja firmy Inwestycje na rzecz ochrony środowiska Ekspansja za granicą Badania i rozwój Większy niż w Polsce odsetek firm inwestujących w środki transportu, budynki oraz grunty 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% 36

37 MSP, które wdrożyły innowacje w latach (w%) Odsetek MSP wdrażających w ostatnich latach innowacje wyższy niż w Polsce Innowacje procesowe Innowacje produktowe Innowacje organizacyjne Innowacje marketingowe 37

38 MSP, które wdrażają lub zamierzają wdrożyć innowacje w latach (w%) Plany MSP wskazują, że jedynie innowacyjność procesowa będzie w województwie wyższa niż średnio w Polsce Innowacje procesowe Innowacje produktowe Innowacje organizacyjne Innowacje marketingowe 38

39 Powody wdrażania innowacji przez MSP (w%) Wpływ niemal wszystkich czynników motywujących do innowacji jest większy niż średnio w Polsce Chęć zwiększenia zysku Właściciel firmy jest pro-innowacyjny Uważamy, że rozwój firmy nie jest możliwy bez innowacji Cheć zwiększenia udziału w rynku Oczekiwania klientów W branży większość firm wprowadza innowacje Chęć wejścia na rynki zagraniczne Oczekiwania kontrahentów Konkurenci wprowadzają innowacje Pracownicy są pro-innowacyjni Kontakt ośrodków naukowo-badawczych MSP w województwie słabiej odczuwają presję na wdrażanie innowacji ze strony konkurentów 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 39

40 Przyczyny niewdrażania innowacji przez MSP (w%) Jesteśmy za małą firmą, aby myśleć o wprowadzaniu jakichkolwiek innowacji Działamy w branży, która nie potrzebuje innowacji Klienci nie oczekują innowacji Brak nam kapitału na inwestycje w innowacje Państwo nie wspiera ze środków publicznych innowacyjności firm Inwestycje w innowacje to zbyt duże ryzyko MSP z woj. świętokrzyskiego są często zdania, że małe firmy nie powinny myśleć o wprowadzaniu innowacji oraz, że ich klienci nie oczekują innowacji 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 40

41 Co zwiększyłoby innowacyjność MSP (1-czynnik nieistotny, 5-kluczowe znaczenie) Popyt na produkty innowacyjne oraz uproszczenie dostępu do funduszy unijnych uznane za najbardziej istotne z punktu widzenia wzrostu innowacyjności Popyt na rynku krajowym na innowacyjne produkty/usługi Uproszczenie dostępu do funduszy unijnych w Polsce Uproszczenie dostępu do funduszy unijnych pozyskiwanych bezpośrednio w UE Konkurencja ze strony innych, bardziej innowacyjnych firm w branży Ulgi podatkowe możliwość odliczenia od podatku części kosztów poniesionych na badania Wiedza o innowacyjnych rozwiązaniach stosowanych przez inne przedsiębiorstwa działające w mojej branży Dostęp do kredytów/pożyczek na preferencyjnych warunkach na wprowadzenie innowacji Wiedza o prowadzonych badaniach, których wyniki można byłoby zastosować w mojej firmie 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 41

42 Inwestycje i innowacyjność - podsumowanie Kapitały własne głównym źródłem finansowania inwestycji, ale relatywnie duże znaczenie środków unijnych oraz leasingu Inwestycje przede wszystkim w środki transportu, maszyny i urządzenia oraz budynki i budowle Odsetek MSP wdrażających innowacje w latach wyższy niż przeciętnie, ale planujących takie wdrożenia w najbliższym czasie nieco mniejszy niż w Polsce Wielkość firm, specyfika branżowa i brak presji ze strony klientów przyczynami małej innowacyjności 42

43 Plan prezentacji Ocena sytuacji firmy w 2013 r. i perspektywy na przyszłość Cele strategiczne i posiadane zasoby Ryzyka w działalności gospodarczej oraz czynniki wpływające na rozwój Kredyty bankowe i fundusze unijne Zatrudnienie i wynagrodzenia Inwestycje i innowacyjność Priorytety na najbliższe 2 lata 43

44 Priorytety MSP na najbliższe 2 lata (1) Strategia długookresowa ważniejsza niż działania krótkookresowe Inwestycje w dotychczasowe środki produkcji preferowane względem inwestycji w innowacje Silne nastawienie na pozyskiwanie nowych klientów Większość MSP chce inwestować w rozwój swoich pracowników

45 Priorytety MSP na najbliższe 2 lata (2) Większa niż w Polsce skłonność do prowadzenia działalności na rynkach zagranicznych Mniejsza skłonność do inwestowania w produkty innowacyjne Inwestycje w większym stopniu w majątek trwały niż pracowników

46 Świętokrzyskie MSP na drodze ku nowoczesności Odsetek firm wdrażających innowacje nieco większy jak w Polsce, mniejszy odsetek firm planujących wdrażać innowacje (poza innowacjami procesowymi) Inwestycje MSP są ukierunkowane na działania innowacyjne w niewielkim stopniu (i takie inwestycje nie są priorytetem na najbliższe lata) Większy niż w Polsce odsetek firm aplikujących o fundusze unijne i większy odsetek firm uzyskujących finansowanie Fundusze unijne są rzadko inwestowane w nowe technologie, ale ich wykorzystanie wpływa w ocenie MSP na poprawę innowacyjności Uproszczenie dostępu do środków unijnych jest ważnym czynnikiem, który wpłynąłby na poprawę innowacyjności MSP działających w województwie 46

47 Dziękuję Państwu za uwagę! Bohdan Wyżnikiewicz Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową 47