ISSN 1899 1114 nr 3 (123) 12 lutego 2015 Emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przyznane w latach 2009 2013 Bożena Kłos Pensions from the Social Insurance Fund in 2009 2013 This article reviews the pensions paid in Poland in 2009 2013 from the Social Insurance Fund. The analyses performed include both the pensions calculated in accordance with previous and the current pension legislation. In the first part of the article the author examines the relevant regulations regarding the rights to pension benefits. Next, she focuses on the characteristics of the beneficiaries such as retirement age, professional experience, sex, as well as the pension amounts. Special attention is given to the issue of pensions granted under current law. The analyses presented in this article are based on data published by the Polish Social Insurance Institution (ZUS). WSTĘP Opracowanie poświęcone jest analizie emerytur przyznanych po raz pierwszy przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) w latach 2009 2013. Analiza obejmuje świadczenia finansowane z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS), a więc bez emerytur pomostowych finansowanych ze środków Funduszu Emerytur Pomostowych oraz bez nauczycielskich świadczeń kompensacyjnych, finansowanych z budżetu państwa. Rok 2009 był przełomowy dla polskiego systemu emerytalnego, albowiem ZUS rozpoczął wypłaty świadczeń z nowego systemu emerytalnego. Jednocześnie lata 2009 2013 stanowiły okres przejściowy pomiędzy starym na nowy systemem emerytalnym, w którym równolegle przyznawano świadczenia według zasad dotychczasowych i zasad wprowadzonych reformą z 1999 r. Celem opracowania jest przede wszystkim analiza świadczeń z nowego systemu emerytalnego. Dotychczas wiedza o nowym systemie oparta była na założeniach reformy ubezpieczeń społecznych z 1999 r. oraz na licznych projekcjach i symulacjach wysokości świadczeń 1. Pierwsze lata wypłat emery 1 Problem szacowania wysokości emerytur w nowym systemie emerytalnym został szerzej omówiony w opracowaniu B. Kłos, Wysotur z nowego systemu emerytalnego dostarczają wstępnych informacji o jego funkcjonowaniu. W opracowaniu dokonano porównania emerytur ze starego i nowego systemu emerytalnego z uwzględnieniem takich parametrów jak: wiek przechodzenia na emeryturę, staż pracy, wysokość świadczeń i płeć. W opracowaniu wykorzystano ogólnie dostępne dane statystyczne publikowane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Opracowanie składa się z dwóch części: w pierwszej zostały przedstawione najważniejsze regulacje prawne, na podstawie których ubezpieczeni nabywali w latach 2009 2013 prawo do emerytury oraz sposoby obliczania świadczeń emerytalnych. Druga część poświęcona jest charakterystyce przyznanych emerytur w oparciu o dane ZUS. I. Zasady przechodzenia na emeryturę w latach 2009 2013 Ubezpieczeni, którzy w 2009 r. i w następnych latach wystąpili po raz pierwszy o przyznanie emerytury, podlegali nokość emerytur w nowym systemie emerytalnym [w:] System emerytalny 9 lat po reformie, Studia BAS nr 11, Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, Warszawa 2008. Bożena Kłos specjalistka ds społecznych w Biurze Analiz Sejmowych; e mail: bozena.klos@sejm.gov.pl.
Analizy BAS nr 3 (123) 12 lutego 2015 2/12 wemu lub staremu systemowi emerytalnemu. Co do zasady ubezpieczeni urodzeni po dniu 31 grudnia 1948 r. zostali objęci nowym systemem emerytalnym, ale przy ustalaniu prawa do emerytury w latach 2009 2013 najważniejszym (choć nie jedynym) kryterium podlegania starym lub nowym regułom była płeć, ze względu na różny wiek emerytalny kobiet i mężczyzn. Pierwsze roczniki kobiet objęte nowym systemem emerytalnym osiągały powszechny wiek emerytalny i nabywały emerytury z tego tytułu według nowych zasad, a mężczyźni osiągający powszechny wiek emerytalny podlegali nadal regułom starego systemu emerytalnego. Ponadto kobiety urodzone w latach 1949 1953 mogły z nowego systemu otrzymywać emeryturę tylko z I filara, tj. z FUS lub z obu filarów: z FUS i okresową emeryturę kapitałową z otwartych funduszy emerytalnych (OFE). Niektóre roczniki kobiet oraz niektóre grupy zawodowe z roczników objętych nowym system emerytalnym miały możliwość skorzystania z regulacji starego systemu emerytalnego (wcześniejszych emerytur pracowniczych i emerytur z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze). Populacja osób, które w latach 2009 2013 złożyły wniosek o emeryturę tworzy więc bardzo zróżnicowaną zbiorowość. W efekcie w analizowanym okresie na podstawie obowiązujących przepisów ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2013 r., poz. 1440, ze zm.) były przyznawane różne rodzaje emerytur, w różnym wieku emerytalnym i według różnych sposobów ich obliczania. Poniżej zostały przedstawione zasadnicze warunki nabywania prawa do emerytur (wiek emerytalny, staż ubezpieczeniowy) naliczanych według starego i nowego systemu emerytalnego 2. 1. Emerytury naliczane według zasad starego systemu emerytalnego Formuła, według której obliczane były emerytury w starym systemie emerytalnym zawiera dwa zasadnicze elementy: część socjalną jednakową dla wszystkich ubezpieczonych (24% kwoty bazowej) oraz część emerytury obliczaną na podstawie indywidualnego przebiegu ubezpieczenia (liczba lat opłacania składek, okresy nieskładkowe, wysokość wynagrodzeń od których opłacane były składki). Kwota bazowa stanowi 100% przeciętnego wynagrodzenia, pomniejszonego o potrącone od ubezpieczonych składki na ubezpieczenia społeczne w poprzednim roku kalendarzowym. Kwota bazowa jest ustalana corocznie i obowiązuje od 1 marca każdego roku kalendarzowego do końca lutego następnego roku kalendarzowego. Dla obliczenia podstawy wymiaru emerytury brane są pod uwagę podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne lub na ubezpieczenie emerytalne z okresu: kolejnych 10 lat kalendarzowych, wybranych z ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłoszono wniosek o świadczenie, albo 2 Warunki nabywania prawa do niektórych rodzajów emerytur dotyczyły także innych warunków np. pozostawania w stosunku pracy lub podlegania ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę. Warunki te istotne z punktu widzenia dostępności do świadczenia zostały pominięte ze względu na ich marginalne znaczenie dla celów niniejszego opracowania. 20 lat kalendarzowych dowolnie wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu. Obliczany jest indywidualny wskaźnik podstawy wymiaru emerytury, który wyraża procentową relację średniego wynagrodzenia osoby ubezpieczonej z wybranego okresu ubezpieczenia do przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej. Indywidualna podstawa wymiaru emerytury to kwota bazowa pomnożona przez indywidualny wskaźnik podstawy wymiaru emerytury. Emerytura wynosi: 24% kwoty bazowej oraz po 1,3% podstawy wymiaru emerytury za każdy rok okresów składkowych, z uwzględnieniem pełnych miesięcy i po 0,7% podstawy wymiaru emerytury za każdy rok okresów nieskładkowych, z uwzględnieniem pełnych miesięcy. Okresy nieskładkowe uwzględnia się w wymiarze nieprzekraczającym 1 3 uwzględnionych okresów składkowych. Według tej formuły obliczane były emerytury przyznawane w latach 2009 2013 dla osób, które spełniły warunki dla uzyskania prawa do emerytury obliczanej według starych zasad. Wyższe przeliczniki za każdy rok okresów składkowych mają zastosowanie przy ustalaniu wysokości emerytur dla niektórych kolejarzy oraz dla górników (sposób obliczania emerytur dla tych grup zawodowych został przedstawiony w dalszej części opracowania). 1.1. Emerytura w powszechnym wieku emerytalnym Podstawowe warunki nabycia prawa do emerytury w powszechnym wieku emerytalnym na starych zasadach to: ukończony wiek emerytalny (kobiety 60 lat, mężczyźni 65 lat), posiadanie minimalnego stażu ubezpieczeniowego, tj. okresów składkowych i nieskładkowych w wymiarze 20 lat w przypadku kobiet i 25 lat w przypadku mężczyzn. Wskazane warunki dotyczące wieku emerytalnego 65 lat musieli spełnić mężczyźni urodzeni przed dniem 1 stycznia 1948 r. Podwyższanie wieku emerytalnego 3 objęło także ostatni rocznik mężczyzn podlegający staremu systemowi emerytalnemu i wiek emerytalny dla tego rocznika wynosił: 65 lat i 1 miesiąc dla mężczyzn urodzonych od dnia 1 stycznia do dnia 31 marca 1948 r., 65 lat i 2 miesiące dla mężczyzn urodzonych od dnia 1 kwietnia 1948 r. do dnia 30 czerwca 1948 r., 65 lat i 3 miesiące dla mężczyzn urodzonych od dnia 1 lipca 1948 r. do dnia 30 września 1948 r., 65 lat i 4 miesiące dla mężczyzn urodzonych od dnia 1 października 1948 r. do dnia 31 grudnia 1948 r. W 2013 r. prawo do świadczenia emerytalnego mogli nabyć tylko mężczyźni urodzeni w I III kwartale 1948 r. Ubezpieczeni po osiągnięciu wieku emerytalnego i legitymujący się wymaganym okresem ubezpieczenia (25 lat męż 3 Na podstawie ustawy z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z dnia 6 czerwca 2012 r. poz. 637) od dnia 1 stycznia 2013 r. rozpoczął się proces podnoszenia wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn docelowo do 67 lat, który będzie obowiązkowy dla mężczyzn od 1 października 2020 r., a dla kobiet od 1 października 2040 r.
Analizy BAS nr 3 (123) 12 lutego 2015 3/12 czyźni, 20 lat kobiety) uzyskali gwarancję wypłaty emerytury w wysokości emerytury najniższej w sytuacji, gdy obliczona emerytura na podstawie stażu pracy i wynagrodzeń była niższa od kwoty emerytury minimalnej. Do końca 2008 r. obowiązywały przepisy dotyczące tzw. emerytury niepełnej. Prawo do niej zachowały osoby urodzone przed dniem 1 stycznia 1949 r. Po osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego obniżony był wymagany staż ubezpieczeniowy: dla kobiet do lat 15, a dla mężczyzn do lat 20. Tego rodzaju emerytury nie obejmowało jednak prawo do gwarancji wypłaty najniższego świadczenia emerytalnego. 1.2. Emerytury w obniżonym wieku emerytalnym (wcześniejsze emerytury pracownicze) Wcześniejsze emerytury pracownicze były przyznawane: mężczyznom urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r., którzy ukończyli 60 lat i udowodnili co najmniej 35-letni okres składkowy i nieskładkowy 4 lub w przypadku, gdy zostali uznani za całkowicie niezdolnych do pracy orzeczeniem lekarza orzecznika lub komisji lekarskiej ZUS co najmniej 25 lat okresów składkowych i nieskładkowych, kobietom urodzonym w latach 1949 1953, które do dnia 31 grudnia 2008 r. ukończyły wiek emerytalny wynoszący 55 lat i udowodniły 30-letni okres składkowy i nieskładkowy lub w przypadku, gdy były całkowicie niezdolne do pracy 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych. Prawo do wcześniejszej emerytury obliczanych według starych zasad zachowali więc mężczyźni objęci starym systemem emerytalnym oraz niektóre roczniki kobiet objęte nowym systemem emerytalnym, które nie przystąpiły do otwartego funduszu emerytalnego. W przypadku przynależności do OFE kobiety zainteresowane skorzystaniem z wcześniejszej emerytury musiały zgłosić wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa. Kobiety urodzone w latach 1949 1953 mogły nabyć prawo do wcześniejszej emerytury pracowniczej obliczanej według starych zasad, jeśli z wnioskiem o przyznanie tego świadczenia wystąpiły najpóźniej w dniu poprzedzającym osiągnięcie powszechnego wieku emerytalnego. 1.3. Emerytura w niższym wieku emerytalnym z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze Prawo do emerytury w wieku niższym niż powszechny wiek emerytalny przepisy ustawy o emeryturach i rentach z Fundu 4 Przepis ten obowiązuje od dnia 8 maja 2008 r. w wyniku orzeczenia Trybunału Konstytucyjny. TK w wyroku z 23 października 2007 r. orzekł, że przepis art. 29 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w zakresie, w jakim nie przyznaje prawa do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym mężczyźnie, który osiągnął wiek 60 lat i co najmniej 35-letni okres składkowy i nieskładkowy (analogicznie do prawa kobiet w wieku 55 lat i z 30-letnim okresem składkowym i nieskładkowym), jest niezgodny z art. 32 i art. 33 konstytucji (Dz.U. z 2007 r. nr 200, poz. 1445). szu Ubezpieczeń Społecznych przewidziały dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Za pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia. Wykaz takich prac zawiera rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. nr 8, poz. 43, ze zm.). Według przepisów ustawy emerytalnej za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze uważa się m.in.: pracowników organów kontroli państwowej; pracowników organów administracji celnej; pracowników wykonujących działalność twórczą lub artystyczną; dziennikarzy zatrudnionych w redakcjach dzienników, czasopism, w radiu, telewizji oraz w organach prasowych, informacyjnych, publicystycznych albo fotograficznych, objętych układem zbiorowym pracy dziennikarzy oraz nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedagogicznych wykonujących pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela. Wiek emerytalny dla tych kategorii pracowników został w zależności od warunków pracy i jej charakteru różnie ustalony, ale najczęściej na 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn. Poza wiekiem niezbędnym warunkiem nabycia prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym jest udowodnienie określonego stażu pracy na danym stanowisku lub w danym zawodzie. Wymagany staż został najczęściej określony na 15 lat (przy ogólnym stażu dla kobiet 20 lat i 25 lat dla mężczyzn). Warunki wieku, stażu ogólnego oraz stażu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze musiały być spełnione do dnia 31 grudnia 2008 r. Emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze były obliczane w latach 2009 2013 według starych zasad, jeżeli wniosek o emeryturę został złożony przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego. 1.4. Emerytura nauczycielska bez względu na wiek Nauczyciele urodzeni przed 1949 r. oraz w latach 1949 1968 mogli przejść na emeryturę ze wskazanego wyżej tytułu pracy w szczególnym charakterze (w wieku o 5 lat niższym od powszechnego wieku emerytalnego) oraz na emeryturę bez względu na wiek na podstawie art. 88 ust. 2a Karty Nauczyciela. Nauczyciele urodzeni po dniu 31 grudnia 1948 r. a przed dniem 1 stycznia 1969 r. zachowali prawo do emerytury bez względu na wiek, jeżeli do dnia 31 grudnia 2008 r. spełnili przesłanki do uzyskania emerytury, tj. posiadają 30-letni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy nauczycielskiej co najmniej w połowie obowiązującego wymiaru zajęć, zaś nauczyciele szkół, placówek, zakładów specjalnych oraz zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich 25-letni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy nauczycielskiej w szkolnictwie specjalnym. Drugim warunkiem jest brak przystąpienia do OFE albo w przypadku uczestnictwa w otwartym funduszu emerytalnym złożenie wniosku o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w funduszu emerytalnym, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa.
Analizy BAS nr 3 (123) 12 lutego 2015 4/12 Emerytura była obliczana według starych zasad, o ile wniosek o jej przyznanie był zgłoszony przez nauczyciela przed ukończeniem powszechnego wieku emerytalnego. 1.5. Emerytura kolejowa Kolejowa emerytura przysługuje pracownikowi kolejowemu urodzonemu przed dniem 1 stycznia 1949 r., który spełnia łącznie następujące warunki: osiągnął wiek emerytalny wynoszący dla kobiet 55 lat, mężczyzn 60 lat, ma okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety i 25 lat dla mężczyzny, w tym co najmniej 15 lat zatrudnienia na kolei, łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów zatrudnienia na kolei. Dla emerytur kolejowych każdy pełny rok zatrudnienia na kolei na parowym, spalinowym lub elektrycznym pojeździe trakcyjnym, w drużynach konduktorskich oraz na stanowiskach manewrowych lub ustawiaczy liczy się jako 14 miesięcy zatrudnienia na kolei. Prawo do emerytury kolejowej przysługuje pracownikom kolejowym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r., a przed dniem 1 stycznia 1969 r., jeżeli wskazane wyżej warunki do uzyskania emerytury spełnili do dnia 31 grudnia 2008 r. oraz nie przystąpili do OFE albo złożyli wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa. Z tej grupy wiekowej tylko kobiety urodzone w latach 1949 1953 mogły spełnić te warunki. Emerytura była dla nich obliczana według starych zasad, o ile wniosek o jej przyznanie był zgłoszony przed ukończeniem powszechnego wieku emerytalnego. 1.6. Emerytura górnicza Górnicy w ramach startego systemy emerytalnego mają odrębne zasady nabywania prawa do emerytury (wiek i staż pracy). Ponadto przy zachowaniu ogólnej formuły obliczania świadczenia emerytalnego stosowane są inne przeliczniki za każdy rok pracy górniczej. Prawo do emerytury górniczej mają górnicy, którzy należą do roczników podlegających staremu systemowi emerytalnemu jak i do roczników objętych nowym systemem emerytalnym. W rezultacie emerytury górnicze tworzą de facto odrębny system emerytalny bazujący na starym systemie. Uprawnienia do emerytury górniczej mogły być przyznane według zasad obowiązujących do dnia 31 grudnia 2006 r. lub od 1 stycznia 2007 r. Osoby urodzone po dniu 31 grudnia 1948 r. a przed dniem 1 stycznia 1969 r., mogą uzyskać prawo do emerytury górniczej tak jak osoby urodzone przed dniem 1 stycznia 1949 r. na zasadach obowiązujących do dnia 31 grudnia 2006 r., jeśli do dnia 31 grudnia 2008 roku spełniły wymagane warunki: ukończyły 55 lat życia, mają okres pracy górniczej wynoszący łącznie z okresami pracy równorzędnej co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 5 lat pracy górniczej albo ukończyły 50 lat i udowodnili okres pracy górniczej wynoszący łącznie z okresami pracy równorzędnej i okresami zaliczanymi do pracy górniczej co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat pracy górniczej określonej według przepisów obowiązujących do dnia 31 grudnia 2006 r. 5. Osoby urodzone po dniu 31 grudnia 1948 r. zachowały także prawo przejścia na wcześniejszą emeryturę bez względu na wiek według zasad obowiązujących w dniu 31 grudnia 2006 r. Świadczenie to może być im przyznane, jeśli do dnia 31 grudnia 2008 r. spełniły warunek wykonywania pracy górniczej pod ziemią stale i w pełnym wymiarze czasu pracy przez okres wynoszący co najmniej 25 lat. Osoby urodzone po dniu 31 grudnia 1948 r. mogą nabyć prawo do emerytury górniczej na zasadach obowiązujących od dnia 1 stycznia 2007 r., jeśli: ukończyły 55 lat i mają okres pracy górniczej wynoszący łącznie z okresami pracy równorzędnej co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 10 lat pracy górniczej albo ukończyły 50 lat i mają okres pracy górniczej wynoszący łącznie z okresami pracy równorzędnej co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat pracy górniczej określonej według przepisów obowiązujących od dnia 1 stycznia 2007 r. 6. We wszystkich przypadkach dodatkowym warunkiem jest nieprzystąpienie do OFE albo złożenie wniosku o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa. Przy ustalaniu wysokości górniczych emerytur stosowane są następujące przeliczniki: 1,5 za każdy rok pracy górniczej wykonywanej pod ziemią stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, 1,8 za każdy rok pracy, np. w przodku bezpośrednio przy urabianiu urobku, czy w drużynach ratowniczych, 1,4 za każdy rok pracy w pełnym wymiarze czasu pracy wykonywanej częściowo na powierzchni i częściowo pod ziemią, 1,2 za każdy rok pracy wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy na odkrywce w kopalniach siarki i węgla brunatnego, kopalniach otworowych siarki oraz w przedsiębiorstwach i innych podmiotach wykonujących roboty górnicze dla kopalń siarki i węgla brunatnego. Przy ustalaniu wysokości górniczych emerytur wprowadzono jednak ograniczenie polegające na tym, że łączny okres pracy obliczony z zastosowaniem przeliczników uwzględnia się w wymiarze nie dłuższym niż 45 lat. 2. Emerytury naliczane według zasad nowego systemu emerytalnego W latach 2009 2013 emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym według nowych zasad mogły uzyskać tylko 5 Zob. Art. 36. ust.1.ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. 6 Zob. Art. 50c. ust.1.ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Analizy BAS nr 3 (123) 12 lutego 2015 5/12 kobiety urodzone w latach 1949 1952 oraz urodzone w I III kwartale 1953 r., albowiem poczynając od 1 stycznia 2013 r. wiek emerytalny dla kobiet urodzonych po dniu 31 grudnia 1952 r. jest podwyższany o jeden miesiąc co kwartał w odniesieniu do ubezpieczonych urodzonych w tym samym kwartale. Wiek emerytalny dla kobiet urodzonych w 1953 r. wynosi: 60 lat i 1 miesiąc dla urodzonych w I kwartale 1953 r., 60 lat i 2 miesiące dla urodzonych w II kwartale 1953 r., 60 lat i 3 miesiąc dla urodzonych w III kwartale 1953 r., 60 lat i 4 miesiące dla urodzonych w IV kwartale 1953 r. Zgodnie z regułami nowego systemu emerytalnego prawo do emerytury przysługuje bez względu na wymiar udowodnionych okresów składkowych. Warunek stażu ubezpieczeniowego ma zastosowanie tylko dla gwarancji wypłaty emerytury minimalnej. Osoby, które w latach 2009 2013 otrzymały emeryturę minimalną z nowego systemu emerytalnego, musiały legitymować się stażem ubezpieczeniowym wynoszącym co najmniej 25 lat dla mężczyzn i 20 lat dla kobiet 7. Podstawę obliczenia emerytury z FUS stanowi kwota składek zaewidencjonowanych na indywidualnym koncie ubezpieczonego do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przysługiwać będzie emerytura. Kwota ta obejmie zgromadzone na koncie składki na ubezpieczenie emerytalne, ich coroczną waloryzację oraz zwaloryzowany kapitał początkowy, jeżeli ubezpieczony objęty był ubezpieczeniem społecznym przed dniem 1 stycznia 1999 r. Wysokość emerytury wynika z podzielenia podstawy obliczenia emerytury przez średnie dalsze trwanie życia, tj. liczbę miesięcy, w których przeciętnie będzie pobierana nowa emerytura. Średnie dalsze trwanie życia jest ustalane wspólnie dla mężczyzn i kobiet i podawane w formie tablic dalszego trwania życia przez Prezesa GUS każdego roku w terminie do dnia 31 marca. Na podstawie tablic ustalana jest wysokość emerytur na wnioski złożone od dnia 1 kwietnia do dnia 31 marca następnego roku kalendarzowego. Emerytury w powszechnym wieku emerytalnym dla kobiet z roczników 1949 1953, które były członkami OFE i złożyły wniosek o ustalenie okresowej emerytury kapitałowej, były obliczane według wyżej wskazanych zasad 8. W przypadku, gdy emerytura przysługująca z FUS łącznie z okresową emeryturą kapitałową była niższa niż kwota gwarantowana, pod 7 Wymagany staż dla kobiet jest sukcesywnie wyrównywany do stażu mężczyzn. Od 1 stycznia 2014 r. wynosi 21 lat i będzie wynosił: 22 lata od 1 stycznia 2016 r.; 23 lata od 1 stycznia 2018 r.; 24 lata od 1 stycznia 2020 r.; 25 lat od 1 stycznia 2022 r. 8 Okresowe emerytury kapitałowe wypłacane są na podstawie ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (Dz.U. nr 228, poz. 1507, ze zm.). Emerytury kapitałowe przysługują osobom mającym ustalone prawo do emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Członek OFE nabywa prawo do okresowej emerytury kapitałowej, jeżeli ukończył wiek emerytalny oraz kwota środków zgromadzonych na rachunku członka OFE oraz środków zewidencjonowanych na subkoncie, ustalona na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego zostanie przyznana emerytura, jest równa lub wyższa od dwudziestokrotności kwoty dodatku pielęgnacyjnego. W FUS powstały w ramach kont ubezpieczonych subkonta, na których ewidencjonowana jest część składki dotychczas przekazywanej do OFE w wyniku obniżenia z dniem 1 maja 2011 r. składki przekazywanej do OFE na mocy przepisów ustawy z dnia z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 75, poz. 398). wyższana była emerytura z FUS w taki sposób, aby suma tych świadczeń nie była niższa od kwoty świadczenia minimalnego. Prawo do obliczania emerytury według tych zasad przysługuje także osobom podlegającym staremu systemowi emerytalnemu (tj. urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r.). Dotyczy to tych osób, które po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego kontynuowały aktywność zawodową (podlegały ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu) i wystąpiły z wnioskiem o emeryturę po dniu 31 grudnia 2008 r. Emerytura obliczona według nowych zasad jest wypłacana, gdy jest to korzystniejsze dla ubezpieczonego. Kobiety urodzone w latach 1949 1953, które nie przystąpiły do OFE, miały ustalane emerytury w sposób mieszany, tj. według starego i nowego systemu. Emerytury mieszane zostały wprowadzone, aby zapewnić łagodne przejście ze starego do nowego systemu ustalania wysokości świadczeń. Zgodnie z art. 183 ustawy o emeryturach i rentach z FUS wysokość tzw. emerytury mieszanej wynosi: 80% emerytury obliczonej na zasadach dotychczasowych oraz 20% emerytury obliczonej na nowych zasadach dla osoby, która osiągnęła wiek uprawniający do emerytury w roku kalendarzowym 2009, 70% emerytury obliczonej na zasadach dotychczasowych oraz 30% emerytury obliczonej na nowych zasadach dla osoby, która osiągnęła wiek uprawniający do emerytury w roku kalendarzowym 2010, 55% emerytury obliczonej na zasadach dotychczasowych oraz 45% emerytury obliczonej na nowych zasadach dla osoby, która osiągnęła wiek uprawniający do emerytury w roku kalendarzowym 2011, 35% emerytury obliczonej na zasadach dotychczasowych oraz 65% emerytury obliczonej na nowych zasadach dla osoby, która osiągnęła wiek uprawniający do emerytury w roku kalendarzowym 2012, 20% emerytury obliczonej na zasadach dotychczasowych oraz 80% emerytury obliczonej na nowych zasadach dla osoby, która osiągnęła wiek uprawniający do emerytury w roku kalendarzowym 2013. Kobiety z roczników 1949 1953, które przystąpiły do OFE, również mogły mieć ustalane emerytury według mieszanych zasad pod warunkiem, że złożyły wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa. Prawo do ustalenia emerytury w sposób mieszany ubezpieczone zachowują także w przypadku kontynuowania zatrudnienia po osiągnięciu wieku emerytalnego i złożenia wniosku o emeryturę w późniejszym terminie. Emerytury w sposób mieszany ustalane były w latach 2009 2013 również dla emerytur w niższym wieku emerytalnym. Przepisy ustawy emerytalnej (art. 184) zagwarantowały prawo do emerytury w niższym wieku pracownikom urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. a przed dniem 1 stycznia 1969 r. zatrudnionym w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze, którzy wymagany staż pracy osiągnęli do dnia 1 stycznia 1999 r. (ogólny staż pracy dla mężczyzn 25 lat, dla kobiet 20 lat oraz określony staż pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze), ale wymagany niższy wiek emerytalny osoby te mogą osiągnąć po 2008 r. W przypadku, gdy o tę emeryturę ubiegał się ubezpieczony, który był członkiem OFE, zobowiązany był złożyć wniosek
Analizy BAS nr 3 (123) 12 lutego 2015 6/12 Tab. 1. Liczba nowo przyznanych emerytur* w latach 2006 2013 według zasad naliczania emerytury (tys.) 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Ogółem 103,9 215,4 340,5 243,0 92,3 102,5 120,1 104,4 Stare zasady 166,5 41,1 36,2 38,5 32,9 Nowe zasady 76,5 51,2 66,3 81,6 71,5 Udział emerytur według nowych zasad (%) 31,1 55,5 64,7 67,9 68,5 * Bez świadczeń realizowanych na podstawie umów międzynarodowych oraz bez świadczeń pobieranych łącznie ze świadczeniami rolniczymi. Źródło dla tabel 1 13: Zakład Ubezpieczeń Społecznych, http://www.psz.zus.pl. Tab. 2. Odsetek nowo przyznanych emerytur w latach 2006 2013 według płci (%) 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Mężczyźni 32,4 32,9 57,4 44,8 51,8 55,3 54,0 52,8 Kobiety 67,6 67,1 42,6 55,2 48,2 44,7 46,0 47,2 Tab. 3. Przeciętny wiek osób, którym przyznano emerytury w latach 2006 2013 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Ogółem 56,6 57,1 59,0 59,3 59,6 59,8 59,9 59,5 Mężczyźni 57,9 59,7 61,1 61,0 60,2 60,1 60,2 59,7 Kobiety 56,0 55,8 56,2 57,8 59,0 59,5 59,5 59,3 o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym na dochody budżetu państwa. Składki na ubezpieczenie emerytalne, zewidencjonowane na jego koncie w ZUS, podlegały wówczas zwiększeniu poprzez pomnożenie wskaźnikiem korygującym 19,52/12,22. Wskaźnik ten odzwierciedla stosunek pełnej wysokości składki na ubezpie czenie emerytalne do wysokości zewidencjonowanej na koncie ubezpieczonego w ZUS. II. Emerytury przyznane w latach 2009 2013 w świetle statystyk ZUS 1. Liczba nowo przyznanych emerytur Analiza danych za lata 2006 2013 pokazuje, że szczyt przechodzenia na emerytury przypadł na lata 2008 2009, a więc w okresie bezpośredniego styku starego i nowego systemu emerytalnego (tab. 1). Na decyzje o zakończeniu aktywności zawodowej duży wpływ miała chęć jak najszybszego uzyskania korzystniejszych warunków przechodzenia na emeryturę. Zmiana systemu emerytalnego i związane z tym obawy w wielu przypadkach mogły przyspieszyć decyzje o przejściu na emeryturę. W latach 2010 2013 liczba osób przechodzących na emerytury była znacznie niższa i w 2013 r. kształtowała się na poziomie zbliżonym do 2006 r. i lat poprzednich. W latach 2009 2013 równocześnie funkcjonowały obydwa systemy z wyraźną tendencją zwiększania się udziału emerytur z nowego systemu emerytalnego. Udział emerytur naliczanych według nowych zasad dynamicznie zwiększał się w latach 2009 2011 (wzrost z 31,1% do 64,7%), a w latach 2012 2013 ustabilizował się na poziomie powyżej 2/3 wszystkich emerytur. 2. Płeć, wiek i staż pracy osób, którym przyznano emerytury 2.1. Płeć Wśród świadczeniobiorców, którym przyznano emerytury po raz pierwszy w latach 2009 2013 przeważali mężczyźni, z wyjątkiem 2009 r. (tab. 2). W strukturze emerytów według zasad naliczania emerytury proporcje płci kształtowały się odmiennie: w starym systemie wyraźnie dominowali mężczyźni (np. w 2013 r. 72,6% mężczyzn i 27,4% kobiet), natomiast w nowym systemie emerytury uzyskiwało więcej kobiet, ale udział płci był bardziej zrównoważony (np. w 2013 r. 43,6% mężczyzn i 56,4% kobiet). W analizowanym okresie emerytury na nowych zasadach otrzymywało przeciętnie rocznie ponad 40% mężczyzn i ponad 50% kobiet. 2.2. Wiek Przeciętny wiek osób, którym przyznano emerytury w latach 2009 2013, był wyższy niż w latach poprzednich. Sytuacja jednak inaczej kształtowała się wśród mężczyzn i kobiet. Przeciętny wiek przechodzenia na emeryturę mężczyzn uległ obniżeniu z 61,1 lat w 2008 r. do 59,7 lat w 2013 r., natomiast wśród kobiet wzrósł o ponad 3 lata w porównaniu z 2008 r. (tab. 3). Wśród mężczyzn średnio tylko co czwarty świadczeniobiorca przechodził na emeryturę po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego, tj. 65 lat (tab. 4). Odsetek ten nie różnił się od okresu poprzedzającego wejście w życie wypłat z nowego systemu emerytalnego. Jednak w latach 2011 2013 wiek emerytalny mężczyźni osiągali tylko w ramach naliczania emerytur według starych zasad mężczyźni w wieku 65 lat i więcej stanowili ponad 50% świadczeniobiorców.