Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogiczne Opracowanie: Ewa Kozłowska Etapy rozwoju mowy u dzieci Badania eksperymentalne prowadzone w ramach psychologii prenatalnej pozwoliły na uchwycenie prawidłowości kształtowania się i funkcjonowania narządów mownych dziecka przed urodzeniem. W okresie prenatalnym rozwija się podstawowy organ nadawczy i odbiorczy mowy, tzn. mózg oraz drogi nerwowe. Stwierdzono, że w: 7 tygodniu mózg dziecka wysyła impulsy, które koordynują funkcje niektórych organów. Bardzo wcześnie, bo między 6 a 7 tygodniem życia płodowego, zaczynają wspólnie pracować mięśnie i nerwy. Drażnienie okolicy wargi górnej powoduje zwrot szyi i tułowia. Do 10 tygodnia powierzchnia wrażliwą na dotyk staje się okolica żuchwowa szczękowa. Drażnienie warg powoduje ich zamknięcie i ruchy połykania. W 12 tygodniu pojawia się umiejętność podciągania, podnoszenia górnej wargi jest to wstępne stadium w odruchu ssania. W 3 miesiącu rozpoczyna się trening mięśni biorących udział w wytwarzaniu dźwięków mowy tj. połykanie wód płodowych. Od tego czasu dziecko staje się wrażliwe na ich smak. Intensywność ruchów połykania zależy od składu chemicznego wód płodowych. Wraz z ruchami połykania rozpoczynają się ruchy nabierania i wypierania wód płodowych. Jest to trening do czynności oddychania po urodzeniu, a więc również przy mówieniu. Pod koniec 3 miesiąca są już ukształtowane struny głosowe (a więc narząd fonacyjny). Dziecko jest więc zdolne do płaczu. W 14 tygodniu rozpoczynają prace mięśnie potrzebne w umiejętności chwytania, oddychania, fonacji i ssania. Są to ruchy nieefektywne, nieudolne, ale wtedy rozpoczyna się trening. Od 17 tygodnia dziecko potrafi wysuwać wargi do przodu, oraz stopniowo ćwiczy ruchy ssące warg. W 19 tygodniu ruchom połykania towarzyszy skurcz i rozkurcz przepony i brzucha. Prenatalna faza rozwoju dziecka to okres tworzenia się i intensywnego treningu organów biorących udział w tworzeniu dźwięków, czyli nasady, krtani i płuc. Noworodek nie dokonałby pierwszego oddechu gdyby nie ćwiczył ruchów oddechowych na wiele miesięcy przed urodzeniem. Osiągnięcie anatomicznej i funkcjonalnej dojrzałości w zakresie układu oddechowego zależy nie tylko od czynnika genetycznego ale również jest uwarunkowane sytuacją wewnątrzmaciczną. Nie tylko choroby, ale też duże napięcia, stres mogą zaburzać normalne tempo rozwoju dziecka. W okresie prenatalnym odnotować również można dość intensywne doskonalenie narządów odbiorczych mowy, przede wszystkim słuchu. Organ słuchu ucho kształtuje się bardzo wcześnie i jest zarazem najlepiej rozwiniętym, w pierwszych trzech miesiącach. Przy urodzeniu jest całkowicie dojrzały. Badania audiologów wykazały, że płód zaczyna reagować na bodźce akustyczne między 4 a 5 miesiącem życia prenatalnego. Silny dźwięk np. warkot pralki wywołuje niepokój dziecka, budzi je ze snu, przyśpiesza akcję serca. Dziecko reaguje również na mowę. Odbiera ono charakterystyczne cechy dźwięków na drodze pozaakustycznej (melodię, akcent, rytm). Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogiczne
Przyswaja sobie cechy prozodyczne języka, którym otoczenie mówiło przed jego urodzeniem. Szczególnie dobrze dziecko słyszy i rozpoznaje głos matki. WIEK ETAPY CECHY CHARAKTERYSTYCZNE ROZWOJU MOWY 2-5 MIESIĄC ŻYCIA GŁUŻENIE Jest odruchem bezwarunkowym, zaprawą fizyczną organów mowy do przyszłego działania. Dziecko produkuje piski, mlaski, dźwięki o przypadkowym miejscu artykulacji, nie mieszczą się one w systemie fonologicznym języka. Dźwięki te niemowlę wytwarza na zasadzie samonaśladownictwa. Są to reakcje wrodzone. OKOŁO 6-9 MIESIĄCA ŻYCIA OKRES MELODII GAWORZENIE Jest odruchem warunkowym. Dziecko naśladuje wydane przypadkowo dźwięki lub te które uchwyciło od otoczenia. Naśladownictwo to jest początkowo odruchowe, powoli staje się objawem uwagi, woli dziecka. Dziecko nabywa spostrzegawczości i pamięci. Gaworzenie jest wyraźnym, choć nie zamierzonym treningiem słuchu mownego (cechy fonetyczne), oraz słuchu muzycznego (dynamika, rytm, wysokość dźwięku). Pojawia się mnóstwo sylab i głosek właściwych językowi polskiemu jak i głosek mu obcych. Pojawiają się kląskania, świsty, parskanie i tym podobne twory. Ten ogrom dźwięków zawiera w sobie wszystkie polskie samogłoski i większą część spółgłosek. Pojawiają się pojedyncze sylaby: pa, ba, ma, ta, ka, ga oraz wielokrotnie powtarzane: baba, mama, itp. Niemowlę nie nadaje dźwiękom określonego znaczenia. Częściej gaworzy gdy jest wyspane, najedzone, wypoczęte (manifestuje samopoczucie funkcja ekspresywna mowy), lub gdy dorosły do niego przemawia (f. komunikatywna). Bardzo charakterystyczna jest niezwykła melodyjność gaworzenia dźwięki mają różne wysokości. Wygłaszane są raz krótko, raz długo, cicho to znów głośno. Dziecko rozumie proste słowa: mama, tata, oko, miś, kotek, daj, gdzie jest auto?, nie wolno. Pod koniec 1 roku życia potrafi wymachiwać rączką na pożegnanie, gdy mówi mu się pa,pa, klaskać w ręce gdy mówi się kosi, kosi łapki, pokazywać niektóre części ciała oraz przedmioty, gdy wypowie się ich nazwę. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogiczne 2
2 ROK ŻYCIA OKRES WYRAZU Dziecko zaczyna wypowiadać pojedyncze wyrazy i używa ich w różnych sytuacjach. Ich sens dla dorosłego staje się czytelny, gdy uwzględnimy kontekst sytuacyjny lub gestykulację dziecka. Wyrazy, które wypowiada dziecko mają podwójne znaczenie: Słowo odnosi się do przedmiotu, czyli istnieje związek słowa z desygnatem np. mama to konkretna osoba dziecko, gdy ją zobaczy woła mama, nazywa Słowo w różnych sytuacjach i w zależności od subiektywnej postawy dziecka nabiera sensu zdania np. gdy dziecko jest z opiekunką i tęskni za matką, to też woła mama, co znaczy chcę do mamy W tym okresie - pojawiają się nazwy osób: mama, tata, baba - wyrazy wskazujące: to, tu - znaki chęci posiadania czegoś: daj - umiejętność protestu: nie - onomatopeje: hau, miau, be, me, ko Dziecko potrafi użyć wszystkich samogłosek ustnych, (nosowe ą, ę) wymowa ich jest zazwyczaj zgodna z normą. Brak jest samogłosek nosowych. Ze spółgłosek poprawnie wymawiane są : p, pi, b, bi, m, t, d, k, ki, si, n, ni Grupy spółgłoskowe są z reguły upraszczane do jednej spółgłoski np. kaka zamiast kaczka, katy zamiast kwiaty Często upraszcza budowę słów przez określanie nazwy wyrazu jego pierwszą lub ostatnią sylabą Dziecko w tym okresie czyni wielkie postępy w rozumieniu Rozumie: - stwierdzenia np. Tam jest auto. Kotek chce jeść. - polecenia np. Daj pieskowi chlebek. Daj buzi. - pytania np. Co robi tata?, Gdzie jest babcia? Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogiczne 3
2 3 ROK ŻYCIA OKRES ZDANIA Początkowo dziecko wypowiada zdania bardzo proste, zbudowane z dwóch lub trzech wyrazów, stopniowo przechodzą w wypowiedzi dłuższe, cztero- lub pięciowyrazowe. Jest to punkt zwrotny w rozwoju mowy dziecka. Treścią wypowiedzi stają się zjawiska niewidoczne, odległe w czasie i przestrzeni. - pojawiają się zdania przyczynowe np. Cicho, lala śpi. - dziecko zaczyna posługiwać się wypowiedziami dwuwyrazowymi np. dzień lobić (tzn. odsłoń okno), Mama am, am (tzn. jestem głodny, daj jeść.) - zdania warunkowe np. Jak będę duży, to kupię ci dom. - pojawia się dopełniacz, celownik i narzędnik w wyrażeniach przyimkowych, chociaż dziecko może opuszczać przyimek np. babci a nie do babci, babcią a nie z babcią - dziecko jeszcze nie potrafi poprawnie wymawiać wszystkich głosek, ale słyszy błędy w wypowiedzi i próbuje je poprawiać np. kula nie kula tzn. kura - nie kula - mowa dziecka staje się zrozumiała nie tylko dla rodziców dziecka, W wieku 3 lat dziecko wymawia na ogół wszystkie samogłoski ustne i nosowe, spółgłoski: p, pi, b, bi, m, mi, f, fi, w, wi, ś, ź, ć, dź, k, ki, g, gi, ch, t, d, n, ni, l, li, sporadycznie s, z, c, dz. Najczęściej s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż są zastępowane przez zmiękczone odpowiedniki: ś, ź, ć, dź Dziecko najwięcej zna i nazywa rzeczowników np. lala, oko, auto. Dzieci w wieku 3 lat są w stanie odbierać i przekazywać informacje na podstawie opanowanego właśnie języka. Pozostaje tylko dopełnienie zamknięcie systemu fonologicznego i fleksyjnego. (pamiętać jednak o szeroko pojętej normie) Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogiczne 4
3-5 ROK ŻYCIA OKRES SWOISTEJ MOWY DZIECIĘCEJ - pod koniec 4 roku życia zostaje opanowana spółgłoska r i często może być nadużywana np. rarka zamiast lalka, parasol, widerec - między 4 a 5 rokiem życia pojawiają się spółgłoski sz, ż, cz, dż, ale mogą jeszcze być zastępowane przez s, z, c, dz, lub ś, ź, ć, dź - ok. 4 roku życia utrwalają się: s, z, c, dz - zniekształcona melodyka mowy tzn. wymawianie wzdłużonych samogłosek, trudności w utrzymaniu fonacji na jednakowym poziomie - nieporadność w użyciu form fleksyjnych: Pomieszanie osób i rodzajów, Swoiste formy deklinacyjne i koniugacyjne Swoisty tryb rozkazujący np. placowej zamiast pracuj Swoiste formy czasu przeszłego np. upieczyło zamiast upiekło, pomówiła zamiast powiedziała, śpiła zamiast spała Nieprawidłowe stopniowanie przymiotników np. lepsiejsze zamiast lepsze Tworzenie liczby pojedynczej i mnogiej np. ludź stoi, piesy - zniekształcenia wyrazów: przestawianie, dodawanie głosek i sylab np. koczelada-czekolada, badałan- bałagan, similakślimak, Trusk Tusk Swoiste słowotwórstwo: badanko - słuchawki lekarskie, pomasłować posmarować masłem, farbkować malować farbami, pieczarz piekarz, młynkuje miele W mowie dziecka 5-letniego głoski: sz, ż, cz, dż w mowie potocznej mogą być jeszcze zamieniane na s, z, c, dz. Jest to właściwy moment, aby rozpocząć wspomaganie rozwoju mowy poprzez ćwiczenia artykulacyjne. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogiczne 5