UWAGA: Chcąc cytować tekst zawarty w niniejszej publikacji pamiętaj, iż respektując prawa autorskie przysługujące twórcy tego artykułu, jesteś zobowiązany do stworzenia przypisu bibliograficznego, wskazującego autora, tytuł, wydawnictwo, rok i miejsce publikacji, strony: A. Antonowicz, P. Antonowicz: Samozatrudnienie jako alternatywa dla umowy o pracę, w: Konkurencyjność gospodarki Polski pod red. A. P. Balcerzaka i E. Rogalskiej, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 108-117 Spełnienie powyższego warunku oznacza, iż autor niniejszej publikacji wyraża zgodę na jej wykorzystywanie w procesie dydaktycznym i naukowym. Baza dostępnych artykułów autorstwa Alicji i Pawła Antonowicz: http://antonowicz.wzr.pl/
Alicja Antonowicz, Paweł Antonowicz 1 SAMOZATRUDNIENIE JAKO ALTERNATYWA DLA UMOWY O PRACĘ Słowa kluczowe: działalność gospodarcza, przedsiębiorczość, własny biznes, MSP, samozatrudnienie 1. WPROWADZENIE Jedną z alternatyw dla tradycyjnej umowy opartej na stosunku pracy jest samozatrudnienie, oznaczające prowadzenie własnej działalności gospodarczej. Traktowane może być ono nie tylko jako substytut stosunku pracy, ale z uwagi na rachunek efektywnościowy, jako jej komplementarne uzupełnienie. Działalność gospodarcza może bowiem okazać się bardziej opłacalną dla przedsiębiorcy formułą realizowania projektów i prac wykonywanych na rzecz zleceniodawców. W niniejszym artykule przeprowadzona została kalkulacja opłacalności podejmowania inicjatywy samozatrudnienia w porównaniu z całkowitymi kosztami ponoszonymi przez pracodawcę z tytułu zatrudniania pracowników w oparciu o umowę o pracę. Podstawową barierą hamującą inicjatywy przedsiębiorcze wśród polskiego społeczeństwa jest według autorów artykułu postrzeganie procedur związanych z formalno-prawnym procesem rejestracji działalności gospodarczej jako nadmiernie skomplikowanych. Obszar ten stanowi niejednokrotnie temat populistycznych osądów opinii społecznej. Zdecydowanie łatwiej jest bowiem krytykować otaczającą rzeczywistość gospodarczą oraz przyjmować wobec niej bierną postawę, niż działać konstruktywnie na rzecz zdobycia wiedzy umożliwiającej aktywne włączenie się do życia gospodarczego. Już na początku ubiegłego wieku wprowadzony do firmy Corporation Computing Tabulating Record Thomas Watson (założyciel i twórca korporacji IBM) stwierdził, iż: aby osiągnąć sukces należy podwoić 1 Mgr Alicja Antonowicz, dr Paweł Antonowicz, Katedra Ekonomiki Przedsiębiorstw, Wydz. Zarządzania, Uniwersytet Gdański.
liczbę niepowodzeń. Stwierdzenie to aktualne było zarówno w latach 20-tych ubiegłego wieku - w okresie budowania przez niego korporacji o międzynarodowym zasięgu, jak również w chwili obecnej, gdy wolnorynkowa konkurencja stawia coraz większe wymagania względem przedsiębiorców. Niski poziom świadomości związanej z potencjalnymi korzyściami wynikającymi z poziomu narzutów na wynagrodzenia w ramach prowadzonej działalności gospodarczej nie powinien stanowić głównej bariery rozwoju tej formy aktywności zawodowej. W niniejszym artykule w pierwszej kolejności omówione zostały w szerszym kontekście najczęściej wskazywane bariery rozwoju przedsiębiorczości, zidentyfikowane w oparciu o analizę wyników badań przeprowadzanych przez różne instytuty naukowo-badawcze w Polsce i na świecie. Dalsza część artykułu natomiast poświęcona została kalkulacji kosztów pracy wykonywanej w oparciu o tradycyjną umowę o pracę oraz na podstawie samozatrudnienia. 2. BARIERY ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W POLSCE W ŚWIETLE BADAŃ EMPIRYCZNYCH Dokonując analizy ewolucji występowania barier rozwoju przedsiębiorczości w Polsce w ostatnich latach warto zwrócić uwagę na wyniki badań przeprowadzonych przez analityków Banku Światowego w Raporcie Doing Business 2008. Na tle 178 poddanych analizie państw Polska zajęła 74 pozycję (miejsce wyżej względem roku poprzedniego), charakteryzując się przy tym konsekwentną statycznością. 2 Analitycy zwracają uwagę na brak postępu w realizacji wytycznych zawartych w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej 3 (w szczególności w odniesieniu do wdrożenia systemu jednego okienka, który miał zdecydowanie usprawnić proces rejestracji działalności gospodarczej), na bardzo długi czas oczekiwania na uzyskanie licencji lub pozwolenia na prowadzenie działalności w określonym obszarze (średnio 308 dni), oraz na wysokie obciążenia podatkowe (2,3% przychodów). 2 Doing Business 2008, The World Bank Group. 3 Ustawa z dnia 2 lipca 2004 roku o swobodzie działalności gospodarczej, Dz. U. z 2004 r. Nr 173, poz. 1807. 109
Z badania przeprowadzonego pod koniec 2006 roku przez Ministerstwo Gospodarki 4 wynika, iż polscy przedsiębiorcy dostrzegają szereg barier hamujących rozwój przedsiębiorczości. Dane przedstawione na wykresie 1 wskazują, iż jednym z najważniejszych czynników, utrudniających w szczególności rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, jest wysokość podatków i opłat przewidzianych prawem. W badaniach przeprowadzonych w drugiej połowie 2006 roku na uciążliwość tę wskazało 40% respondentów. Wykres 1. Bariery rozwoju działalności gospodarczej w Polsce na podstawie wyników badań Ministerstwa Gospodarki przeprowadzanych w latach 2000-2006 50% 40% 30% 20% Bariery najczęściej wskazywane wysokość podatków i opłat przewidzianych prawem małe obroty skomplikowanie przepisów prawnych 10% 0% konkurencja ze strony dużych przedsiębiorstw Ip.2000 IIp.2000 Ip.2001 IIp.2001 Ip.2002 IIp.2002 Ip.2003 IIp.2003 Ip.2004 IIp.2004 Ip.2005 IIp.2005 Ip.2006 IIp.2006 konkurencja ze strony innych małych przedsiębiorstw 7,0% 6,0% 5,0% 4,0% 3,0% 2,0% 1,0% Bariery najrzadziej wskazywane biurokracja koszty siły roboczej kwalifikacje siły roboczej 0,0% Ip.2000 IIp.2000 Ip.2001 IIp.2001 Ip.2002 IIp.2002 Ip.2003 IIp.2003 Ip.2004 IIp.2004 Ip.2005 IIp.2005 Ip.2006 IIp.2006 warunki lokalowe, wysokość czynszu Źródło: Trendy rozwojowe sektora MSP w ocenie przedsiębiorców w drugiej połowie 2006 roku, Departament Analiz i Prognoz Ministerstwa Gospodarki, Warszawa 2007, s. 7. 4 W ramach badania przedsiębiorcy zostali poproszeni o wskazanie barier hamujących rozwój gospodarki, a także o ocenę funkcjonowania przepisów w najważniejszych obszarach otoczenia przedsiębiorców, takich jak
Barierę tę wydaje się potwierdzać również raport przygotowany przez PricewaterhouseCoopers i Bank Światowy 5, zawierający wyniki badań przeprowadzonych w 2006 roku w zakresie oceny systemów podatkowych pod kątem ich wpływu na rozwój przedsiębiorczości w 175 krajach. Polska w rankingu tym zajęła 71 miejsce, a do czynników najbardziej utrudniających działalność polskich przedsiębiorców zaliczono: brak zaufania między podatnikiem a aparatem skarbowym, zbyt dużą liczbę uregulowań, a także niezrozumiały język samych przepisów. Natomiast według Konfederacji Pracodawców Polskich największe bariery stawiane rozwojowi polskiej przedsiębiorczości tkwią w aktach prawnych regulujących fundamentalne dla gospodarki kwestie, takie jak: rozpoczynanie działalności gospodarczej, zatrudnianie i zwalnianie pracowników, nabywanie nieruchomości, dochodzenie należności, uzyskiwanie kredytów, ochrona inwestorów, a także ochrona dłużników i wierzycieli w sytuacji, gdy przedsiębiorstwo ulega likwidacji. 6 Podobne opinie na temat Polski zawiera raport Indeks wolności gospodarczej 2007 przygotowany przez Heritage Foundation i Wall Street Journal. 7 W opracowaniu ocenie poddana została swoboda prowadzenia działalności gospodarczej, polityka handlowa, obciążenia podatkowe, polityka budżetowa, polityka rynku pracy oraz stopień korupcji. W rankingu tym Polska zajęła 87 miejsce na 161 poddanych badaniu państw, w tym 35 pozycję w gronie 41 państw europejskich. Zbieżne opinie zawiera raport Instytutu Frasera 8, oceniający stopień wolności gospodarczej, w którym Polska zajęła 56 miejsce na 141 poddanych ocenie państw. Warto jednocześnie podkreślić, iż coraz mniej przedsiębiorców według badań NBP 9 dostrzega bariery związane z koniunkturą, takie jak niski popyt czy brak płynności. Należy prawo podatkowe, prawo pracy czy funkcjonowanie sądownictwa. 5 Paying Taxes - The global picture, The World Bank & PriceWaterHouseCoopers, Waszyngton 2006, s. 33. 6 Zielona Księga: Państwo przyjazne pracodawcom, Konfederacja Pracodawców Polskich, Warszawa 2007, s. 11. 7 The 2007 Index of Economic Freedom, The Heritage Foundation & The Wall Street Journal, Waszyngton 2007. 8 J. Gwartney, R. Lawson, Economic Freedom of the World - 2007 Annual Report, Economic Freedom Network - The Fraser Institute, Vancouver 2007, s. 14. 9 Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w III kwartale 2007, Departament Analiz Makroekonomicznych i Strukturalnych, NBP, Warszawa 2007, s. 75. 111
zatem wnioskować, iż większość barier utrudniających rozwój przedsiębiorczości w Polsce leży po stronie instytucjonalnej. Jako przeciwwagę dla przedstawionych wyników badań można potraktować raport The Federation of European Employers 10, w którym Polskę określono jako najbardziej atrakcyjny dla inwestorów kraj Europy. 11 Nie wyklucza to jednak istnienia licznych barier w rozwoju przedsiębiorczości, a jest raczej zasługą stabilnej sytuacji makroekonomicznej kraju oraz pochodną stosunkowo wysokich kwalifikacji i niskich kosztów siły roboczej. Analizując wyżej omówione bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce warto podkreślić, iż przeprowadzane badania często realizowane były na grupach aktywnych przedsiębiorców, którzy formułowali swoje opinie na podstawie własnych doświadczeń. Zdecydowanie ciężej jest jednak uzyskać obiektywny pogląd na temat faktycznych barier występujących w społeczeństwie. Próba badawcza powinna obejmować w takim przypadku reprezentatywną grupę osób, które rozważają samozatrudnienie jako formę swojej aktywności zawodowej. Problemem w tego typu badaniach jest również niechęć respondentów do wskazywania braku wiedzy w danym obszarze jako bariery skutecznie hamującej własne inicjatywy przedsiębiorcze. Jednocześnie warto wyeksponować te atuty samozatrudnienia, które bez względu na charakter prowadzonej działalności gospodarczej mogą przesądzić o wyborze tej formy aktywności gospodarczej. Jednym z istotniejszych kryteriów wyboru samozatrudnienia jest poziom obciążeń wynagrodzenia brutto, jaki występuje w przypadku różnych form zatrudnienia. Dlatego też autorzy artykułu w dalszej części dokonali omówienia różnic w poziomie narzutów na wynagrodzenia, jaki występuje w przypadku prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej oraz w odniesieniu do tradycyjnej umowy o pracę. 10 Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych, Wydział Public Relations, Warszawa, 09.10.2007. 11 Badaniem objętych zostało 27 państw UE, a także Islandia, Norwegia, Szwajcaria i Turcja. W gronie 5 najbardziej atrakcyjnych krajów obok Polski znalazły się: Dania, Słowenia, Szwajcaria i Wielka Brytania.
3. ANALIZA PORÓWNAWCZA NARZUTÓW NA WYNAGRODZENIA PRZEDSIĘBIORCY I PRACOWNIKA NAJEMNEGO W celu przedstawienia kalkulacji kosztów z tytułu podlegania obowiązkowi ubezpieczenia w ZUS, które związane są z samozatrudnieniem, na tle kosztów, jakie ponosi pracodawca oraz pracownik z tytułu umowy o pracę, posłużono się przykładem obliczania kolejnych narzutów na wynagrodzenie o wartości brutto 3.000 zł. 12 Z uwagi na wprowadzone po 25 sierpnia 2005 roku preferencje w zakresie ustalania zadeklarowanej podstawy do naliczania wysokości składek na ubezpieczenia społeczne, jej wysokość można obliczać od: a) 30% wartości minimalnego wynagrodzenia (od 1 stycznia 2007 936 zł) 13, lub b) 60% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w określonym kwartale 2007 r. 14 Tabela 1. Wysokość ubezpieczenia ZUS samozatrudnienie, dane na dzień 10.10.2007 Tytuł ubezpieczenia Wymiar składki Podstawa [a] zadeklarowana Wartość składki [a] preferencyjnej Podstawa [b] zadeklarowana Wartość składki [b] normalnej Składka emerytalna 19,52 % 280,80 zł 54,81 zł 1.586,60 zł 309,70 zł Składka rentowa 10,00 % 280,80 zł 28,08 zł 1.586,60 zł 158,66 zł Składka chorobowa 2,45 % 280,80 zł 6,88 zł 1.586,60 zł 38,87 zł Składka wypadkowa 0,67-3,60 % 280,80 zł odpowiedni % 1.586,60 zł odpowiedni % Fundusz Pracy 2,45 % - - 1.586,60 zł 38,87 zł Składka zdrowotna 9,00 % 2.109,46 zł 189,85 zł 2.109,46 zł 189,85 zł Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ZUS, dane obowiązują w: IX, X, XI 2007 r. 12 Kalkulacja została przeprowadzona według stanu prawnego obowiązującego w dniu 10.10.2007 r. 13 Dotyczy osób, które: rozpoczęły wykonywanie działalności gospodarczej nie wcześniej niż 25 sierpnia 2005r., nie prowadzą lub w okresie ostatnich 60 miesięcy kalendarzowych przed dniem rozpoczęcia wykonywania działalności gospodarczej nie prowadziły pozarolniczej działalności gospodarczej, a także nie wykonują działalności gospodarczej na rzecz byłego pracodawcy, na rzecz którego przed dniem rozpoczęcia działalności gospodarczej w bieżącym lub poprzednim roku kalendarzowym wykonywały w ramach stosunku pracy lub spółdzielczego stosunku pracy czynności wchodzące w zakres wykonywanej działalności gospodarczej. 14 Dotyczy osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą, tj.: osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub innych przepisów szczególnych nie wymienionych w przypisie do punktu a), twórców i artystów, osób prowadzących działalność w zakresie wolnego zawodu w rozumieniu przepisów o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne, a także osób prowadzących działalność w zakresie wolnego zawodu, z której przychody są przychodami z działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych, wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz wspólników spółki jawnej, komandytowej lub partnerskiej, a także osób współpracujących z osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność. 113
W przypadku wykonywania usług np. w oparciu o kontrakt menedżerski bądź niezależnie prowadzoną działalność gospodarczą, bez względu na uzyskiwane przychody, przedsiębiorca zobowiązany jest do opłacania miesięcznej składki na ubezpieczenia społeczne, Fundusz Pracy oraz składkę zdrowotną w łącznej wysokości 279,62 zł 15 w przypadku korzystania z preferencyjnej podstawy naliczania składek przez okres 2 lat od momentu założenia działalności gospodarczej, bądź w wysokości 735,95 zł w przypadku wykorzystania standardowej podstawy do naliczania składek. Na tle tych kosztów ubezpieczeń warto przyjrzeć się poziomowi składek, jakie odprowadzane są przez pracodawcę oraz pracownika z tytułu wykonywania zadań w oparciu o tradycyjną umowę o pracę 16 (kalkulacja przeprowadzona dla kwoty 3.000 zł. brutto). Tabela 2. Wysokość ubezpieczenia ZUS umowa o pracę, stan na dzień: 10.10.2007 r. Tytuł ubezpieczenia Pracownik Finansujący składkę Pracodawca Łącznie Składka emerytalna 9,76% W b 9,76% W b 19,52% W b Składka rentowa 3,50% W b 6,50% W b 10,00% W b Składka chorobowa 2,45% W b - 2,45% W b Składka wypadkowa - 0,9% - 3,60% W b 0,9% - 3,60% W b Fundusz Pracy - 2,45% W b 2,45% W b FGŚP - 0,10% W b 0,10% W b Składka zdrowotna 9% (W b Skł 1-2-3 ) - 9% (W b Skł 1-2-3 ) Źródło: opracowanie własne. Algorytm obliczania wynagrodzenia: A) Wynagrodzenie brutto pracownika = ( W b = 3.000 zł.) B) Składki na ubezpieczenia społeczne finansowane przez pracownika ( abc = 471,30 zł.) a. Ubezpieczenie emerytalne => 9,76% 3.000 zł. = 292,80 zł. b. Ubezpieczenie rentowe => 3,50% 3.000 zł. = 105,00 zł. c. Ubezpieczenie chorobowe => 2,45% 3.000 zł. = 73,50 zł. 15 Podana kwota nie uwzględnia składki z tytułu ubezpieczenia wypadkowego, która ustalana jest indywidualnie według warunków określonych w Poradniku ZUS: Ustalanie stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe. 16 Graniczna kwota podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe wynosi w 2007 roku 78.480 zł.
C) Składka na ubezpieczenie zdrowotne do odliczenia od podatku: 7,75% (A - B) = 7,75% (3.000 zł 471,30 zł) = 195,97 zł. W oparciu o powyższe informacje ustala się miesięczną zaliczkę na podatek dochodowy: D) Miesięczna zaliczka na podatek dochodowy: 19% (A B Kup) Kwota wolna od podatku C = 19% (A B 108,50) 47,71 C = 19% (3.000 471,30 108,50) 47,71 195,97 = 216,00 zł. E) Całkowita składka na ubezpieczenie zdrowotne (7,75% + 1,25%) (A B) = 227,58 zł. F) Wynagrodzenie netto = A B D E = 3.000 471,30 216,00 227,58 = 2.085,12 zł. 17 G) Składki na ubezpieczenia społeczne finansowane przez pracodawcę: ( abc = 595,80 zł.) a. Ubezpieczenie emerytalne => 9,76% 3.000 zł. = 292,80 zł. b. Ubezpieczenie rentowe => 6,50% 3.000 zł. = 195,00 zł. c. Ubezpieczenie wypadkowe => 3,60% 3.000 zł. = 108,00 zł. 18 H) Składka na Fundusz Pracy => 2,45% A = 2,45% 3.000 zł. = 73,50 zł. I) Składka na FGŚP => 0,10% A = 0,10% 3.000 zł. = 3,00 zł. J) Całkowity koszt płacowy pracownika => A + G + H + I = 3.672,30 zł. Z zaprezentowanego powyżej algorytmu obliczania kolejnych narzutów na wynagrodzenie z tytułu umowy o pracę wynika, iż całkowity koszt pracodawcy wynosi 3.672,30 zł, wynagrodzenie brutto pracownika 3.000 zł, natomiast płaca netto 2.085,12 zł. Osoba, która podjęłaby się wykonania tej samej pracy w oparciu o kontrakt zawiązany pomiędzy przedsiębiorcami (czyli poprzez własną działalność gospodarczą) mogłaby zaoszczędzić nawet ponad 600 zł w skali miesiąca. Należy mieć jednak na uwadze, iż za tą oszczędnością kryją się również pewne niedogodności związane m.in. z koniecznością prowadzenia ewidencji działalności gospodarczej i związanej z nią sprawozdawczości (np. w postaci podatkowej książki przychodów i rozchodów, rejestru VAT, deklaracji ZUS), braku szeregu socjalnych uprawnień przysługujących pracownikom zatrudnionym w oparciu o umowę o pracę, a także braku uprawnień wynikających z Kodeksu Pracy. 17 Obliczone dla I progu podatkowego (19%). 18 Obliczone przy założeniu max stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe. 115
4. WNIOSKI Rozwój przedsiębiorczości w Polsce wymaga działań na rzecz sukcesywnej likwidacji barier w prowadzeniu działalności gospodarczej. Pomimo podejmowanych reform przedsiębiorcy i obserwatorzy życia gospodarczego w dalszym ciągu dostrzegają liczne bariery utrudniające prowadzenie własnego biznesu. Ich sukcesywne znoszenie, wraz z innymi działaniami wspierającymi, jest niezbędne dla obniżenia kosztów i ryzyka prowadzenia działalności, co z kolei powinno przełożyć się na zwiększenie liczby przedsiębiorstw obecnych na polskim rynku. Mimo barier utrudniających podejmowanie własnej działalności gospodarczej, istnieją przesłanki implikujące występowanie określonych korzyści wykorzystywania tej formy aktywności gospodarczej. Zaliczyć do nich można m.in.: niezależność oraz swobodę decyzyjną, a także określone korzyści wynikające z optymalizowania kosztów ubezpieczeń społecznych. Pomimo, iż ryzyko funkcjonowania na rynku zdecydowanie bardziej odczuwalne jest w przypadku prowadzenia własnego przedsięwzięcia gospodarczego niż w przypadku działania w ramach stosunku pracy, samozatrudnienie może okazać się w niedalekiej przyszłości szeroko stosowaną formą outsourcingu usług, która nie tylko ogranicza koszty zatrudnienia pracownika, lecz także zmotywuje go do efektywniejszego gospodarowania własnym czasem. LITERATURA [1] Doing Business 2008, The World Bank Group, [2] Gwartney J., Lawson R., Economic Freedom of the World - 2007 Annual Report, Economic Freedom Network - The Fraser Institute, Vancouver 2007, [3] Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w III kwartale 2007, Departament Analiz Makroekonomicznych i Strukturalnych, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2007, [4] Paying Taxes - The global picture, The World Bank & PriceWaterHouseCoopers, Waszyngton 2006,
[5] The 2007 Index of Economic Freedom, The Heritage Foundation & The Wall Street Journal, Waszyngton 2007, [6] Trendy rozwojowe sektora MSP w ocenie przedsiębiorców w drugiej połowie 2006 roku, Departament Analiz i Prognoz Ministerstwa Gospodarki, Warszawa 2007, [7] Ustawa z dnia 2 lipca 2004 roku o swobodzie działalności gospodarczej, Dz. U. z 2004 r. Nr 173, poz. 1807, [8] Zielona Księga: Państwo przyjazne pracodawcom, Konfederacja Pracodawców Polskich, Warszawa 2007, SELFEMPLOYMENT AS AN ALTERNATIVE FORM OF EMPLOYMENT FOR LABOUR CONTRACT In the article we described some economical aspects of creating own business in Poland. Particularly we pointed differences costs of insurances which exist in a typical service contract in comparison with selfemployment. We also presented main barriers of growth small and medium enterprises in Poland. 117