Nowozene tehnologe program dokonalena zawodowego nauzyel zawodu w przedębortwah branży metalowej Projekt realzowany w latah 21/212 przez: Centrum Promoj Innowaj Rozwoju W ramah Programu Operayjnego Kaptał Ludzk Prorytet III. Wyoka jakość ytemu ośwaty, Dzałane 3.4. Otwartość ytemu edukaj w kontekśe uzena ę przez ałe żye Poddzałene 3.4.3 Upowzehnene uzena ę przez ałe żye Treś programowe opraowane przez zepół w kładze: 1. Ewa Dębka 2. Sławomr Dybała 3. Januz Kel 4. Ryzard Sahar 5. Zenon Zbak Lubln, 212 r.
2 3 Sp treś Wtęp 7 ZAŁOŻENIA ORGANIZACYJNE KURSU...11 ROZDZIAŁ I. PODSTAWY TWORZENIA DOKUMENTACJI TECHNICZNEJ ORAZ MATERIAŁOZNAWSTWA...29 1. Podtawy tworzena dokumentaj tehnznej...29 1.1 Wymarowane...29 1.2 Tolerowane wymarów...35 1.3 Toleranja kztałtu...37 1.4 Toleranje położena...4 1.5 Geometryzna truktura powerzhn hropowatość, faltość...42 1.6 Oznazane tanu powerzhn w dokumentaj tehnznej wyrobu...44 1.7 Oznazene obróbk eplnej...48 2. Podtawy materałoznatwa...49 2.1 Krytera klayfkaj tal PN EN 12: 23...49 2.2 Klay jakoś tal netopowyh...49 2.3 Klay jakoś tal topowyh...49 2.4 Oznazane tal według norm europejkh...5 2.5 Oznazene tal wg PN EN 127 1...51 2.6 Oznazane tal wg kładu hemznego...51 2.7 Oznazane tal wg zatoowana włanoś...52 2.8 Oznazane tal wg PN EN 127 2...52 2.9 Żelwa...54 3. Zatoowane programów komputerowego wpomagana projektowana w tworzenu dokumentaj tehnznej CAD/CAM...56 3.1 Wpółzeny proe projektowana wytwarzana...56 3.2 Optymalzaja kontrukj tehnolog...58 3.3 Charakterytyka ytemów CAD...58 ZAŁĄCZNIKI DO ROZDZIAŁU...59 ROZDZIAŁ II. OBRABIARKI STEROWANE numeryzne...68 4. OBRABIARKI STEROWANE numeryzne...68 4.1 Defnje OSN (CNC)...68 4.2 Wybrane tehnologe w któryh, toowane ą OSN...75 4.2.1 Nowozene tehnologe produkj w obróbe krawanem...75 4.2.2 Tehnologe laerowe...77 4.2.3 Cęe plazmą...8 4.2.4 Waterjet trumeń wody...82 4.3 Budowa zaada dzałana obrabarek terowanyh numeryzne...85 4.4 Układy wpółrzędnyh toowane w OSN rodzaje, zaady zapu...89 4.4.1. Układy wpółrzędnyh...9 4.4.2. Punkty harakterytyzne obrabark...94 4.4.3. Zap układów wpółrzędnyh na welozłonowyh manpulatorah robotów przemyłowyh...95 4.5 Lteratura...12 Rozdzał III. PODSTAWY OBRÓBKI SKARAWANIEM NA OSN...13 5. Obróbka krawanem na OSN...13 5.1 Rodzaje obróbek realzowanyh na OSN; Możlwoś tehnologzne obrabarek terowanyh numeryzne...13 5.2 Ekonomka obróbk karawanem...17 5.3 Narzędza krawająe...11 5.4 Rodzaje narzędz krawająyh...115 5.4.1 Podzał narzędz frezarkh...116 5.4.2 Podzał narzędz obrotowyh...119 5.5 Produen narzędz krawająyhw Pole...123 5.6 Zaady doboru narzędz krawająyh...125 5.7 Wybrane zagadnena doboru parametrów krawana...126 5.8 Najważnejze zagadnena wydajnego frezowana...129 5.9 Oprzyrządowane tehnologzne obrabarek...13
4 5 5.1 Uzbrojene utawene obrabark SN...132 5.11 Programowane obrabarek terowanyh numeryzne...132 6. Wtęp do tehnolog gęa na praah krawędzowyh terowanyh numeryzne...141 6.1 Wprowadzene...141 6.2 Typy gęa...141 6.3 Gęe wobodne...141 6.4 Parametry gęa...144 6.5 Zaada dzałana krawędzark terowanej numeryzne...149 6.6 Budowa krawędzark terowanej numeryzne...15 6.7 Sterowane...152 6.8 Przygotowane danyh do programu...152 6.9 Zadana operatora...161 6.1 Przygotowane mazyny do pray...161 6.11 Wzytane lub wygenerowane programu wykonująego gęe...162 6.12 Dobór narzędz...163 6.12 Kolejność gęć...166 6.13 Załąznk...171 7. Wtęp do tehnolog ęa laerem...175 7.1 Obróbka blah...175 7.2 Śwatło jako narzędze tnąe...175 7.3 Rodzaje laerów...178 7.4 Wynark laerowe...183 7.4.1 Budowa wynark laerowej...183 7.4.2 Droga wązk...184 7.4.3 Intalaja gazowa...185 7.4.4 Tehnologa ęa laerem...186 7.4.5 Parametry tehnologzne ęa...19 7.5 Elementy pray operatora...198 7.6 Lteratura...2
6 7 Wtęp W otatnh latah ytem edukaj w Pole uległ welu totnym przeobrażenom łużąym poprawe warunków kztałena wyhowana. Dążymy do tego, by polka zkoła była nowozena, przyjazna, otwarta na różnorodne njatywy pooby zdobywana przez uznów wedzy umejętnoś oraz podnozena pozomu h wykztałena. Celem kztałena zawodowego jet przygotowane do wykonywana konkretnego zawodu. Kztałene zawodowe w Pole jet realzowane w yteme zkolnym w zaadnzyh zkołah zawodowyh, tehnkah, tehnkah uzupełnająyh oraz zkołah polealnyh. Jednym z prorytetowyh zadań poltyk ośwatowej pańtwa jet kutezna edukaja zawodowa, by abolwent zkoły prowadząej kztałene zawodowe odnalazł woje meje na rynku pray zgodne z uzykanym potwerdzonym kwalfkajam, jak najblżzym potrzebom praodawów. Kztałene dokonalene nauzyel jet nakazem zau, poneważ to on kerują rozwojem uzna, a w efeke kreują nową generaję. Praa zawodowa nauzyela wymaga ne tylko oraz lepzego wykztałena, ale także oraz wękzego wkładu oobowego, zdolnoś zamłowań. Dokonalene zawodowe nauzyel w Pole odwołuje ę w woh założenah do de edukaj utawznej, zwanej też kztałenem przez ałe żye, w trake którego jego organzatorzy tarają ę wyelmnować rozbeżnoś mędzy teorą a praktyką edukaj. Proe ten przebega w toku pray zawodowej nauzyel, tają ę zymś tak amo ozywtym jak to, że do wykonana tej profej nezbędne ą odpowedne kwalfkaje. Centrum Promoj Innowaj Rozwoju w oparu o woje dośwadzena we wpółpray z frmam z branży mehanznej dotrzegło konezność kerowana woh dzałań do plaówek kztałena zawodowego w elu przyblżena nnowayjnyh rozwązań proeów tehnologznyh toowanyh w branży metalowej, obług nowozenego przętu np. mazyn obrabarek terowanyh numeryzne. Realzowany projekt Nowozene tehnologe program dokonalena zawodowego nauzyel zawodu w przedębortwah branży metalowej zakłada dokonalene umejętnoś nauzyel zawodu w zakree obług nowozenyh urządzeń. Celem projektu jet opraowane programu dokonalena zawodowego nauzyel, w ramah którego uzetny odbędą zkolena teoretyzne, warztaty w zakree obług obrabarek CNC zajęa praktyzne z zakreu tehnolog toowanyh w przedębortwah obróbk metal. W opraowanu nnejzego programu bral udzał przedtawele przedęborów, nauzyel akademkh, nauzyel przedmotów zawodowyh, metodyków oraz praowny Centrum Promoj Innowaj Rozwoju. Prae nad programem podzelone zotały na trzy etapy: 1. Opraowane założeń programu, jego treś, truktury w zęś teoretyznej praktyznej oraz opraowane materałów dydaktyznyh. 2. Przeprowadzono konultaje w wybranyh zkołah zawodowyh województwa lubelkego dotyząe trafnoś doboru treś programowyh praw organzayjnyh zkolena. 3. Realzaja zkoleń teoretyznyh oraz zajęć warztatowyh praktyznyh. w tym etape uwzględnono wnok wzytkh oób borąyh udzał w realzaj programu, zarówno nauzyel objętyh zkolenam, jak kadry zkolenowej. Ewaluaja zaplanowanyh zrealzowanyh zadań mała na elu przygotowane ulepzonej, końowej werj programu dokonalena zawodowego nauzyel w zakree toowana nowozenyh tehnolog, tj. obług
8 9 mazyn obrabarek terowanyh numeryzne. Publkaja tego programu pownna tanowć zahętę do wpółpray zkół zawodowyh z przedęboram w elu rzetelnego przygotowana abolwentów zkół zawodowyh zgodne z ozekwanam zmenająego ę ryku pray. Przygotowane zman w programah nauzana oraz nowyh programów nauzana jet warunkem nowozenego podejśa do edukaj zawodowej. W zwązku powyżzym autorzy realzatorzy nnejzego programu mają nadzeję, że nnejza publkaja przyzyn ę do podejmowana dzałań w elu ulepzena programów nauzana zaeśnena wpółpray z przedębortwam. Realzatorzy autorzy
1 11 ZAŁOŻENIA ORGANIZACYJNE KURSU 1.Założena ogólne Dynamzny wzrot rozwoju gopodark kraju, zmenająe ę tehnologe proeu kontruowana wytwarzana, wymuzają od zkoły zawodowej wprowadzana zman w kztałenu. Należy przygotować uzna do pray, który będze radzł obe w ągle zmenająym ę przemyśle. Chemy, aby abolwent zkoły tehnznej protał wymaganom dynamznego rynku pray mał wedzę tehnzną odpowadająą tandardom. Dobrze wykztałen uznowe, będą wówza, gdy nauzyele będą mogl na beżąo aktualzować woją wedzę umejętnoś tehnzne. Celem kztałena zawodowego jet przygotowane uząyh ę do żya w warunkah wpółzenego śwata, wykonywana pray zawodowej aktywnego funkjonowana na zmenająym ę rynku pray. Zadana zkoły oraz poób h realzaj ą uwarunkowane zmanam zahodząym w otozenu gopodarzo-połeznym, na które wpływają w zzególnoś: dea gopodark opartej na wedzy, globalzaja proeów gopodarzyh połeznyh, ronąy udzał handlu mędzynarodowego, moblność geografzna zawodowa, nowe tehnk tehnologe, a także wzrot ozekwań praodawów w zakree pozomu wedzy umejętnoś praownków. Nnejzy projekt łuży tym zmanom. Ma na elu przygotowane dobrze wykztałonyh nauzyel zawodu, wypoażonyh w aktualną wedzę tehnzną. Odbye przez nh taży w nowozenyh zakładah przemyłowyh pozwol na zaktualzowane wedzy, poznane nowozenyh poobów projektowana wytwarzana oraz przełoży ę na jakość kztałena tehnznego w zkołah zawodowyh. Tak wykztałen nauzyele zawodu ą w tane dobrze przygotować uzna do pray. 2. Cel ogólny kuru Podneene jakoś nauzana w zkolntwe zawodowym dotoowane do wymagań nowozenego rynku pray. 3. Cele zzegółowe: zwękzene pozomu wedzy umejętnoś nauzyel przedmotów zawodowyh praktyznej nauk zawodu w zakree nowozenyh tehnolog toowanyh w frmah branży metalowej, zapoznane nauzyel z warunkam peyfką pray frm branży metalowej, umożlwene zdobya wedzy teoretyznej praktyznej w zakree obług obrabarek CNC przętu terowanego w branży metalowej, wypraowane dobryh praktyk w zakree dokonalena nauzyel przedmotów zawodowyh w odneenu do realów nowozenej gopodark, zapoznane ę nauzyel z nowozenym parkem mazynowym oraz nabye umejętnoś z zakreu programowana obług obrabarek terowanyh numeryzne, dotoowane umejętnoś grupy doelowej do aktualnyh wymagań branży metalowej w kontekśe kztałena przyzłyh kadr, promowane kztałena utawznego. 4. Przewdywane efekty Po ukońzenu kuru wzyy uzetny wnn poadać umejętnoś w zakree: opraowana dokumentaj proeu tehnologznego,
12 13 przygotowana obrabark CNC do pray, obług obrabarek CNC przętu toowanego w branży metalowej, przeprowadzena kontrol tehnznej. 5. Struktura kuru Uzetnkam kuru ą nauzyele praktyznej nauk zawodu nauzyele teoretyznyh przedmotów zawodowyh. Zajęa podzelono na natępująe moduły: zajęa teoretyzne, w wymarze 3 godzn, prowadzone przez wykładowów akademkh uzeln tehnznyh, kadrę nżynerką zatrudnoną w zakładah przemyłowyh, ćwzena warztatowe, w wymarze 4 godzn, prowadzone będą na obrabarkah zkolenowyh programah ymulayjnyh treś nauzana, metodykę prowadzena zajęć, przygotowane praktyzne, merytoryzne metodyzne prowadząyh zajęa, jakość materałów pomonzyh, warunk tehnzne prowadzena kuru, topeń pełnena ozekwań kuru. Udokumentowanem proeu ewaluaj jet raport. Zepół realzująy kur uwzględna wnok zaleena wynkająe z ewaluaj. zajęa praktyzne, w wymarze 8 godzn, będą prowadzone pod opeką nadzorem mtrzów w przedębortwah branży metalowej. Każdy z uzetnków odbędze taż w wybranym przedębortwe. Cza trwana tażu 2 tygodne 8 h zajęć. Staż odbywać ę będze w dwu lub trzyoobowyh grupah. 6. Uwag dotyząe realzaj programu Program dokonalena zawodowego nauzyel zotał opraowany pod kerunkem: doradów metodyznyh, nauzyel zawodu, wykładowów wyżzyh uzeln o proflu tehnznym, przedtawel frm branży metalowej. Tematyka zakre dokonalena zawodowego jet dotoowana do aktualnyh potrzeb w zakree kztałena zkolntwa zawodowego. Główny nak położono na ćwzena warztatowe zęść praktyzną kuru. Uzetny zkolena otrzymają zzegółowy program kuru materały pomonze w forme publkaj zwartej. Publkaja fnalnej werj programu będze udotępnona po korektah na zakońzene kuru. 7. Dokumentaja kuru Na dokumentaję kładają ę: op proedury rekrutaj, zzegółowy program kuru, harmonogram zajęć, proedury narzędza ewaluayjne, dzennk zajęć, dzennk praktyk, rejetr wydanyh zaśwadzeń. 8. Ewaluaja Kur podlega ewaluaj wewnętrznej. O forme zakree ewaluaj kuru deyduje plaówka organzująa kur. Narzędza ewaluayjne pownny weryfkować: organzaję kuru,
14 15 3 Obróbka krawanem na OSN: podtawowe rodzaje obróbek realzowanyh na OSN, ekonomka obróbk krawanem, narzędza krawająe: rodzaje narzędz krawająyh, I. TREŚCI PROGRAMOWE KURSU Struktura zakre kuru Nowozene tehnologe program dokonalena zawodowego nauzyel zawodu w przedębortwah obróbk metal. A. SZKOLENIE TEORETYCZNE w wymarze 3 godz. Lp. Nazwa bloku Lzba godzn 1 Podtawy tworzena dokumentaj tehnznej: prezentaja wykorzytane najnowzyh norm z zakreu tworzena ryunków tehnznyh (wymarowane, tolerowane wymarów, zap toleranj geometryznej na ryunkah, oznazane GSP), podtawowe nowe materały kontrukyjne toowane w przemyśle mazynowym: podzał materałów wg gatunku, podzał materałów wg pota blahy, taśmy, bednark, pręty, rury, kztałtownk (kątownk, eownk, teownk), oznazane materałów kontrukyjnyh toowanyh w przemyśle według norm PN EN ISO, wykorzytane ryunku wykonawzego w planowanu proeu tehnologznego zęś na obrabark CNC, dokumentaja tehnzna proeu tehnologznego zęś mazyn, zatoowane programów komputerowego wpomagana projektowana w tworzenu dokumentaj tehnznej CAD/CAM, generowane programu obróbk konturu przedmotu o małym topnu złożonoś, nowozene tehnk pomarowe. 2 Obrabark terowane numeryzne: defnje OSN (CNC), 8 materały toowane w produkj narzędz krawająyh, dobór narzędz parametrów obróbk, oprzyrządowane tehnologzne, moowane obrabanyh przedmotów, uzbrajane utawane obrabark OSN, programowane obrabarek CNC do obróbk krawanem pooby programowana ruhów w OSN, harakterytyka powzehne toowanyh programów (Snumerk, Fanu) zapów algorytmów pray OSN, oprogramowane ymulująe praę OSN (np. EMCO, MTS). 4 Wynane laerowe: rodzaje toowanyh w przemyśle laerów (gazowe, YAG, włóknowe), podtawowe wadomoś o rezonatorah, zaadah powtawana wązk laerowej wykorzytywanu jej w proee ęa, gazy laerowe tnąe, programowane ęa na wynarkah laerowyh. 5 Gęe na krawędzarkah SN: podtawowe zaady gęa wobodnego oś obojętna oraz oblzane jej położena, oblzane parametrów gęa (ły naku promena gęa), kompenaja trzałk ugęa, narzędza toowane w proee gęa na krawędzarkah SN, dobór odpowednh templ matry, tworzene rozwnęć zęś gętyh, zależność rozwnęć od rodzaju narzędz metod gęa, programowane gęa. 6 Razem 3 1 4 4 tehnologe w któryh toowane ą OSN (tozene, frezowane, ęe laerowe, ee plazmowe, ee wodą, gęe blah profl kztałtowyh, zwjane blah, pawane nne), rodzaje mazyn terowanyh numeryzne, budowa zaady dzałana najzęśej toowanyh w produkj OSN (tokark CNC, entra frezarke, wynark laerowe, pray krawędzowe SN), 4 układy wpółrzędnyh rodzaje toowanyh układów wpółrzędnyh oraz zaady zapu układów wpółrzędnyh.
16 17 B. ĆWICZENIA WARSZTATOWE w wymarze 4 godzn Lp. Nazwa bloku Lzba godzn 1 Przepy BHP ergonoma pray w zakree obzaru zawodowego CNC. Ogólne zaady bezpezeńtwa hgeny pray oraz przepy przewpożarowe. Przepy BHP podza obług obrabarek CNC. 2 Podtawy tehnolog mazyn urządzeń. Obróbka krawanem narzędza krawająe w zakree obrabarek CNC. Ogólne zaady proeu obróbk krawanem materały narzędzowe toowane w obróbe krawanem. Dobór parametrów tehnologznyh. Kontrola tanu zużya narzędz krawająyh. 3 Kompletowane zytane dokumentaj tehnznej. Analza dokumentaj tehnznej. Analza proeu tehnologznego. Dobór oprzyrządowana tehnologznego. 4 Obługa użytkowane obrabark terowanej w yteme CNC. Utawene parametrów, nadzorowane, uruhamane zatrzymane obrabark terowanej numeryzne. Identyfkaja elementów pulptu terownka obrabark CNC. 2 Wybór trybu pray terownka obrabark. Sprawdzene przygotowana obrabark CNC do pray. Uruhomene zatrzymane obrabark terowanej numeryzne. 5 Obługa obrabark CNC. Wzytywane weryfkaja programów obróbk. Przygotowane tanowka pray. Analza truktury programu bloku. 6 Punkty odneena obrabark CNC. Zarządzane programam obróbk krawanem na obrabare CNC. Uruhomene programu obróbk na obrabare terowanej numeryzne. Proedura zatrzymana obrabark CNC po wykonanu obróbk. 6 Dotoowane programów operaj tehnologznyh do używanej obrabark CNC. 2 Programowane przeunęa bazy przedmotu obrabanego. Wprowadzane korekt do programu. 7 Programowane obrabark CNC. Doberane narzędz, utawane, wprowadzane danyh do terownka. 6 Programowane danyh dotyząyh narzędza krawająego. Programowane drog przejśa narzędza. 8 Pomar kztałtu wymarów przedmotu obrabanego. Obługwane przyrządów aparatów pomarowyh do prawdzana jakoś wykonanej obróbk. 2 Organzaja tanowka pomarowego konerwaja narzędz pomarowyh. Kontrola przedmotu obrabanego analza wynków pomarów. 9 Zajęa praktyzne. Wytwarzane na obrabare terowanej numeryzne zęś mazynowyh 8 na podtawe dotarzonej dokumentaj tehnologznej programu obróbk. Razem: 4 2 6 6 C. CZĘŚĆ PRAKTYCZNA w wymarze 8 godz. Lp. Nazwa bloku Lzba godzn 1 Szkolene wtępne BHP w zakładze. 2 2 Obrabark OSN do obróbk krawanem (entra obróbze tokarke). 5 2.1 Szkolene tanowkowe BHP. 2 2.2 Obługa obrabarek CNC. 6 Bezpezne włązene wyłązene obrabark. Uzbrajane magazynu narzędz głowy narzędzowej (w przypadku tokarek). Standardowa obługa erwowa (wymana fltrów, uzupełnane oleju, marowane, tp.). Obługa erwowa w ytuajah awaryjnyh. Praa w trybe automatyznym, półautomatyznym, ręznym tp. Dobór narzędz parametrów obróbk. 2.3 Realzaja proeu tehnologznego na obrabarkah CNC. 26 Czynnoś wtępne proeu tehnologznego na obrabarkah CNC. Szkolene tanowkowe bhp. Analza dokumentaj tehnznej (ryunek kontrukyjny, proe tehnologzny, tabulogram programu obróbk). Montaż pomar narzędz. Wprowadzene parametrów narzędz do pamę (korekja długoś, promena, za pray tp.). Zamoowane zdjęe przyrządu moująego (unweralnego, pejalnego). Utawene punktu zerowego (lub punktów zerowyh) oraz wprowadzene do pamę. Wybór właśwego programu. Tetowane programów (nowego, wykonywanego yklzne). Czynnoś operatorke proeu tehnologznego na CNC. Moowane detal. Korekta wymarów detalu tehnologznego. Beżąa obługa narzędz (montaż moowane). Określene zużya narzędza (właśwy moment wymany). 2.4 Ekonomka obróbk w praktye. 16 Opraowane proeu tehnologznego na proty detal z wyborem metod obróbk zgodnyh z dotyhzaowym programem nauzana. Opraowane proeu tehnologznego na ten am detal z wykorzytanem nowozenej metody obróbk. Opraowane programu obróbk tego detalu, tetowane wykonane detalu na obrabare. Porównane koztów wykonana detalu wykonanego jedną drugą metodą. 3 Wynark 14 3.1 Szkolene tanowkowe bhp. 1 3.2 Obługa mazyny realzaja proeu wynana laerowego. 13
18 19 Zaady przygotowana dokumentaj tehnologznej (raport, program NC) na podtawe ryunków kontrukyjnyh kompletaj detal. Bezpezne włązne wyłązne wynark laerowej. Analza dokumentaj tehnologznej. Wzytane programu do pamę operayjnej mazyny. Kontrola poprawnoś utaweń (ymulaja, parametry tehnologzne). Założene odpowednej głowy dokonane utaweń wtępnyh. Załadunek arkuza blahy przy pomoy dotępnyh urządzeń (np. uwna z zetawem przyawek). Wyęe perwzej ztuk, zatrzymane programu, kontrola jakoś powerzhn. Kontrola wymarów wg ryunku kontrukyjnego. Wznowene programu. Wymana palet na zakońzene programu (automatyzna ręzna). Podtawowe zynnoś konerwayjne (zyzzene wnętrza mazyny, zaada obług fltrów z pyłem metalznym, konerwaj ltew na palee). Uzetnk kuru, pod nadzorem ntruktora oprauje program wyęa protego detalu oraz zrealzuje proe jego wykonana. 4 Pray krawędzowe SN. 1 4.1 Szkolene tanowkowe BHP. 1 4.2 Obługa krawędzark. 4 Bezpezne włązane wyłązane krawędzark. Moowane narzędz (templ matry). Wykonane detalu. Kontrola wykonanego detalu, wprowadzane korekj kąta gęa wyokoś półek. Podtawowe zynnoś konerwayjne. 4.3 Realzaja proeu tehnologznego na praah krawędzowyh. 5 Analza dokumentaj kontrukyjnej tehnologznej. Dobór narzędz (zetaw tempel + matrya). Utalene kolejnoś gęć. Tworzene zetawów egmentów gnąyh dobór długoś optymalzaja h loś. Tworzene protego programu do gęa przy użyu CAM (na krawędzare lub zewnętrznym komputerze). Sprawdzane rozwnęa. Kontrola wykonana detalu na ymulaj, prawdzana kolzj. 5 Kontrola jakoś wykonana 4 Dobór właśwego przętu pomarowego. Poługwane ę narzędzam pomarowym. Realzaja kontrol tehnznej (wykonywane pomarów). Razem: 8 II. Cele, treś zkolena przewdywane oągnęa kuru Nowozene tehnologe program dokonalena zawodowego nauzyel zawodu w przedębortwah obróbk metal. A. SZKOLENIE TEORETYCZNE A.1 Podtawy tworzena dokumentaj tehnznej Cele zkolena: przypomnene zaad prawdłowego opraowana ryunku wykonawzego zadanego detalu (wymarowane, tolerowane wymarów, zap toleranj geometryznej na ryunkah, oznazane GSP), zapoznane z podtawowym materałam kontrukyjnym toowanym w przemyśle mazynowym oraz dokonane h podzału wg gatunku pota, prawdłowe oznazane materałów kontrukyjnyh toowanyh w przemyśle według norm PN EN ISO, wykorzytane ryunku wykonawzego w planowanu proeu tehnologznego zęś na obrabark CNC, zatoowane programu komputerowego wpomagana projektowana programów do tworzena dokumentaj tehnznej CAD/CAM, generowana programu obróbk konturu przedmotu o małym topnu złożonoś, toowane nowozenyh tehnk pomarowyh. Treś zkolena: prezentaja wykorzytane najnowzyh norm z zakreu tworzena ryunków tehnznyh (wymarowane, tolerowane wymarów, zap toleranj geometryznej na ryunkah, oznazane GSP), podtawowe nowe materały kontrukyjne toowane w przemyśle mazynowym: podzał materałów wg gatunku, podzał materałów wg pota blahy, taśmy, bednark, pręty, rury, kztałtownk (kątownk, eownk, teownk), oznazane materałów kontrukyjnyh toowanyh w przemyśle według norm PN EN ISO, wykorzytane ryunku wykonawzego w planowanu proeu tehnologznego zęś na obrabark CNC, dokumentaja tehnzna proeu tehnologznego zęś mazyn, zatoowane programów komputerowego wpomagana projektowana w tworzenu dokumentaj tehnznej CAD/CAM, generowane programu obróbk konturu przedmotu o małym topnu złożonoś, nowozene tehnk pomarowe. Przewdywane oągnęa W wynku proeu kztałena uzetnk kuru pownen nabyć natępująe umejętnoś: prawdłowo zytać ryunk tehnzne wykonane wg PN EN ISO,
2 21 określać na ryunku ymbole materałów kontrukyjnyh według PN EN ISO, prawne poługwać ę dokumentają tehnologzną, wykonać protą dokumentaje tehnzną w programe CAD, harakteryzować nowozene tehnk pomarowe. A.2 Obrabark terowane numeryzne Cele zkolena: zapoznane z podtawowym pojęam OSN (CNC), zapoznane z tehnologam, w któryh toowane ą OSN (tozene, frezowane, ęe laerowe, ee plazmowe, ee wodą, gęe blah profl kztałtowyh, zwjane blah, pawane, poznane rodzajów mazyn terowanyh numeryzne, budowy zaady dzałana najzęśej toowanyh w produkj OSN (tokark CNC, entra frezarke, wynark laerowe, pray krawędzowe SN), zapoznane z rodzajam toowanyh układów wpółrzędnyh oraz zaadam zapu układów wpółrzędnyh. Treś zkolena: defnje OSN (CNC), tehnologe, w któryh toowane ą OSN (tozene, frezowane, ęe laerowe, ee plazmowe, ee wodą, gęe blah profl kztałtowyh, zwjane blah, pawane nne), rodzaje mazyn terowanyh numeryzne, budowa zaady dzałana najzęśej toowanyh w produkj OSN (tokark CNC, entra frezarke, wynark laerowe, pray krawędzowe SN), układy wpółrzędnyh rodzaje toowanyh układów wpółrzędnyh oraz zaady zapu układów wpółrzędnyh. Przewdywane oągnęa W wynku proeu kztałena każdy uzetnk kuru pownen: znać podtawowe defnje OSN (CNC), poznać podtawowe tehnologe, w któryh ą toowane OSN, zapoznać ę z podtawowym rodzajam mazyn terowanyh numeryzne oraz h budową zaadą dzałana np. tokark CNC, entra frezarke, wynark laerowe, pray krawędzowe. zapoznane z doborem narzędz parametrów obróbk, zapoznane z oprzyrządowanem tehnologznym, moowanem obrabanyh przedmotów, uzbrajanem utawanem obrabark OSN, zapoznane z programowanem obrabarek CNC do obróbk krawanem pooby programowana ruhów w OSN, harakterytyka powzehne toowanyh programów (Snumerk, Fanu) zapów algorytmów pray OSN, oprogramowane ymulująe praę OSN (np. EMCO, MTS). Treś zkolena: podtawowe rodzaje obróbek realzowanyh na OSN, ekonomka obróbk krawanem, narzędza krawająe: rodzaje narzędz krawająyh, materały toowane w produkj narzędz krawająyh dobór narzędz parametrów obróbk, oprzyrządowane tehnologzne, moowane obrabanyh przedmotów, uzbrajane utawane obrabark OSN, programowane obrabarek CNC do obróbk krawanem pooby programowana ruhów w OSN, harakterytyka powzehne toowanyh programów (Snumerk, Fanu) zapów algorytmów pray OSN, oprogramowane ymulująe praę OSN (np. EMCO, MTS). Przewdywane efekty W wynku proeu kztałena każdy uzetnk pownen: poznać podtawowe rodzaje obróbek wykonywanyh na OSN, poznać ekonomzne apekty obróbk krawanem, poznać materały toowane na narzędza krawająe oraz rodzaje narzędz krawająyh, dobrać narzędza parametry obróbk, prawdłowo moować obrabane przedmoty zatoować oprzyrządowane tehnologzne. A.4 Wynane laerowe A.3 Obróbka krawanem na OSN Cele zkolena: zapoznane z podtawowym rodzajam obróbek realzowanyh na OSN, zapoznane z ekonomką obróbk krawanem, zapoznane z rodzajam narzędz krawająyh, zapoznane z materałam toowanym w produkj narzędz krawająyh, Cele zkolena: zapoznane z rodzajam toowanyh w przemyśle laerów (gazowe, YAG, włóknowe) zapoznane z rezonatoram, zaadam powtawana wązk laerowej wykorzytywanu jej w proee ęa, zapoznane z gazam laerowym tnąym, zapoznane z programowanem ęa na wynarkah laerowyh.
22 23 Treś zkolena: rodzaje toowanyh w przemyśle laerów (gazowe, YAG, włóknowe), podtawowe wadomoś o rezonatorah, zaadah powtawana wązk laerowej wykorzytywanu jej w proee ęa, gazy laerowe tnąe, programowane ęa na wynarkah laerowyh. Przewdywane efekty W wynku proeu kztałena każdy uzetnk pownen: znać podtawowe rodzaje laerów toowanyh w przemyśle, meć wedzę na temat rezonatorów, zaadah powtawana wązk laerowej oraz wykorzytanu jej w proee ęa oraz gazów laerowyh tnąyh, zaprogramować ęe na wynarkah laerowyh. A.5 Gęe na krawędzarkah SN Cele zkolena: zapoznane z podtawowym zaadam gęa wobodnego, zapoznane z narzędzam toowanym w proee gęa na krawędzarkah SN, doborem odpowednh templ matry, zapoznane z tworzenem rozwnęć zęś gętyh, zależnośą rozwnęć od rodzaju narzędz metod gęa, zapoznane z programowanem gęa. Treś zkolena: podtawowe zaady gęa wobodnego oś obojętna oraz oblzane jej położena, oblzane parametrów gęa (ły naku promena gęa), kompenaja trzałk ugęa, narzędza toowane w proee gęa na krawędzarkah SN, dobór odpowednh templ matry, tworzene rozwnęć zęś gętyh, zależność rozwnęć od rodzaju narzędz metod gęa, programowane gęa. Przewdywane efekty W wynku kztałena uzetnk pownen: znać podtawowe zaady gęa wobodnego, znać narzędza toowane w proee gęa, dobrać odpowedne temple matrye, zaprogramować gęe. B. ĆWICZENIA WARSZTATOWE Cel zkolena: Zdobye podtawowyh umejętnoś w zakree obług obrabarek terowanyh numeryzne. Treś zkolena: Kur ma na elu przygotowane uzetnków zkolena w zakree: przetrzegana przepów bhp ppoż. podza obług mazyn urządzeń, podtaw tehnolog krawana, dentyfkaj dokumentaj tehnznej tehnologznej, wykorzytana pejaltyznego oprogramowana komputerowego CAD/CAM, przygotowana dokumentaj w programe CAD/CAM, projektowana proeu tehnologznego oraz parametrów obróbk krawanem, programowana obrabarek CNC, obług obrabarek CNC. Przewdywane efekty: Szkolene przyzyn ę do nabya przez łuhazy podtawowyh umejętnoś z zakreu obług obrabarek terowanyh numeryzne w wynku któryh abolwent zkolena nabędze natępująe umejętnoś: zyzzene konerwaja obługwanyh mazyn, uhwytów, przyrządów obróbkowyh, narzędz krawająyh oraz narzędz przyrządów pomarowyh, doberane utawane parametrów obróbk protyh detal, uruhamane, obługwane oraz nadzorowane pray obrabarek terowanyh numeryzne, doberane na podtawe dokumentaj tehnzno tehnologznej obrabarek oprawek, uhwytów oraz nnyh pomoy warztatowyh do realzaj proeu tehnologznego na obrabarkah terowanyh numeryzne, elmnowane podtawowyh błędów obróbk oraz toowane poobów zapobegana h powtawanu, moowane narzędz, przyrządów uhwytów na obrabarkah terowanyh numeryzne wprowadzane danyh do terownka, moowane obrabanego przedmotu na obrabarkah terowanyh numeryzne utawane przeunęa punktu zerowego, opraowywane programów obróbk oraz modyfkaja programów tnejąyh na potrzeby obróbk protyh detal na obrabarkah terowanyh numeryzne, przeprowadzane operaj kontrol mędzyoperayjnej oraz kontrol otateznej wyrobu ponozene odpowedzalnoś za jakość wykonanej pray, przygotowywane tanowka pray zgodne z przepam BHP ppoż. w elu unknęa wypadku podza obługwana mazyn urządzeń, ze zzególnym uwzględnenem toowana zaad BHP podza zynnoś utawzyh oraz podza trwana proeu obróbk,
24 25 kontrolowane prawnoś obrabarek, analzowane dokumentaj tehnzno tehnologznej, przygotowywane narzędz, uhwytów przyrządów do obróbk detaluj zaowane, kalkulowane oblzane koztów zwązanyh z realzają proeu tehnologznego obróbk, tetowane programów obróbk na obrabarkah terowanyh numeryzne, udzelane pomoy przedlekarkej w raze wypadku przy pray, wzytywane weryfkowane programów obróbk w terownku obrabark, wprowadzane nnowaj na tanowku pray, wykonywane podtawowyh operaj krawanem tozene, werene, gwntowane, frezowane tp. protyh detal, z wykorzytanem zadanego programu, wykonywane zków protyh detal oraz określane kolejnoś operaj zabegów proeów tehnologznyh dotyząyh obrabanyh przedmotów, wykorzytywane nformaj przedtawonyh w forme ryunków, hematów, tabel, wykreów oraz dokumentaj tehnzno tehnologznej do opraowana tehnolog obróbk metal tworzyw ztuznyh, wykorzytywane nformaj zawartyh w poradnkah branżowyh, normah tehnznyh (PN ISO), a także w lteraturze fahowej lub w pota zapu elektronznego, toowane narzędz przyrządów pomarowyh oraz aparatury kontrolno pomarowej do prawdzana dokładnoś wymarowo kztałtowej jakoś obróbk obrabanyh detal. C. ZAJĘCIA PRAKTYCZNE Cele: C.1 OBRABIARKI CNC DO OBRÓBKI SKRAWANIEM (CENTRA OBRÓBCZE I TOKARKI) C1.1 Obługa obrabarek CNC poznane od trony praktyznej zaad bezpeznej obług obrabark SN (włązane wyłązane, dobór narzędz parametrów obróbk, uzbrajane magazynu narzędz, tandardowa obługa erwowa, praa w trybe ręznym półautomatyznym). Treś zkolena: bezpezna obługa obrabark (włązane wyłązane, przątane tanowka po zakońzonej pray), ćwzene uzbrajana op magazynu (głowy) narzędz, zapoznane ę z podtawowym zynnośam erwowym, w marę możlwoś wykonane tyh zynnoś w praktye, zapoznane ę z zynnośam erwowym wytępująym w ytuajah awaryjnyh w marę potrzeby wykonane tyh zynnoś w praktye, ćwzene pray w trybe ręznym półautomatyznym. Przewdywane efekty: W wynku zkolena uzetnk kuru pownen poąść umejętność: bezpeznej obług obrabark SN (uruhamana wyłązana obrabark, uzbrajana magazynu narzędz głowy narzędzowej, Cele: tandardowej obług erwowej radzena obe w ytuajah awaryjnyh, doboru narzędz parametrów obróbk, nabye zaunku do obrabark, jako do wojego meja pray. C.1.2 Realzaja proeu tehnologznego obróbk na obrabare CNC praktyzne poznane zaady realzaj proeu tehnologznego na obrabare CNC, zapoznane łuhazy z zynnośam wtępnym operatorkm proeu tehnologznego na obrabare CNC. Treś zkolena: analza dokumentaj kontrukyjnej, proeu tehnologznego tabulogramu programu obróbk, montaż pomar narzędz, oberwaja pray narzędz w elu określena właśwego momentu zużya, oraz ćwzene praktyznej wymany zużytyh narzędz, wprowadzene parametrów narzędz do pamę mazyny (korekja długoś, promena, zau pray tp.), zapoznane ę z zaadam moowana przyrządów obróbzyh w marę możlwoś amodzelne zamoowane przyrządu na obrabare, utawana punktów zerowyh wprowadzene danyh do pamę OSN, wybór właśwego programu ćwzene pray w trybe automatyznym, amodzelne moowane detal, wykonywane beżąej kontrol wymarów oraz korekty tyh wymarów w przypadku nezgodnoś z ryunkem kontrukyjnym. Przewdywane efekty: W wynku zkolena łuhaz pownen poąść umejętność: poługwana ę dokumentają tehnzną (ryunkem kontrukyjnym, proeem tehnologznym, tabulogramem obróbk), montażu, pomaru opu narzędz krawająyh oraz określena zużya narzędz doboru właśwego zau h wymany, moowana detal przyrządów obróbzyh oraz utawana punktów zerowyh, wyboru właśwego programu jego tetowane, pray w trybe automatyznym, beżąej kontrol proeu tehnologznego, dokonywana korekty programu w przypadku
26 27 Cele: twerdzena nezgodnoś ryunkowyh oraz zapobegane powtawanu braków. C.1.3 Ekonomka obróbk w praktye praktyzne poznane, jak na praohłonność, a tym amym na kozt wykonana detalu wpływa poób (tehnologa) jego wykonana. Treś zkolena: opraowane proeu tehnologznego protego detalu wykonanego metodą klayznej obróbk krawanem, opraowane proeu tehnologznego na ten am detal z wykorzytanem nowozenej metody obróbk, opraowane programu obróbk tego detalu, tetowane wykonane detalu na obrabare, porównane koztów wykonana detalu wykonanego jedną drugą metodą. Przewdywane efekty: W wynku zkolena uzetnk kuru pownen poąść: wedzę dotyząą podtawowyh kładnków koztów mająyh wpływ na kozt wytworzena detalu, Cele: umejętność amodzelnego opraowana proeu tehnologznego (włązne z normowanem), umejętność amodzelnego korzytana z katalogów narzędz, doboru narzędz nezbędnyh do wykonana proeu, oraz doboru parametrów obróbk, umejętność napana programu obróbk oraz jego tetowana, umejętność analzy koztów wykonana. C.2 WYCINARKI LASEROWE C.2.1 Obługa mazyny realzaja proeu wynana laerowego zapoznane łuhazy z analzą dokumentaj tehnologznej, zapoznane łuhazy z możlwośam podtawam obług wynarek laerowyh do blah, zapoznane łuhazy z zynnośam kontrol wymarów wg ryunku kontrukyjnego oraz kontrol jakoś powerzhn ęa, zapoznane łuhazy z wykonywanem podtawowyh zynnoś konerwayjnyh. Treś zkolena: zaady przygotowana dokumentaj tehnologznej (raport, program NC), wzytywane programu do pamę operayjnej mazyny, kontrola poprawnoś utaweń (ymulaja, parametry tehnologzne), bezpezne włązane wyłązane wynark laerowej, dobór uzbrajane mazyny w odpowedną głowe oraz dokonywane wtępnyh utaweń, realzaja proeu wynana (zakładane arkuza blahy na tół wynark, wyęe perwzej ztuk, kontrola wymarów jakoś powerzhn ęa, wznowene programu, wymana palet, wykonywane podtawowyh zynnoś konerwayjnyh (zyzzene wnętrza przetrzen robozej mazyny, wymana fltrów z pyłem metalznym, zyzzene wymana ltew na tole mazyny). Przewdywane efekty: W wynku zkolena uzetnk kuru pownen poąść umejętność: amodzelnej realzaj programu na podtawe dokumentaj tehnologznej, Cele: przygotowana wykonana protego programu wynająego detal, kontrol korekty proeu ęa, poznać amodzelnego przygotowana mazyny do pray, zrozumene zaady bezpeznej obług oraz podtawowe zynnoś konerwayjne wynark laerowej. C.3 PRASY KRAWĘDZIOWE STEROWANE NUMERYCZNIE C.3.1 Obługa krawędzark praktyzne zapoznane ę z obługą krawędzark realzają proeu gęa na krawędzare SN. Treś zkolena: bezpezne włązane wyłązane krawędzark, dobór właśwyh narzędz (templ matry) h moowane w mazyne, wykonane detalu, kontrola wykonana detalu, wprowadzane korekj kata gęa wyokoś półek, wykonywane podtawowyh zynnoś konerwayjnyh. Przewdywane efekty: W wynku zkolena uzetnk kuru pownen poąść umejętność: analzy dokumentaj kontrukyjno tehnologznej, Cele: umejętność doboru narzędz do realzaj programu, założena narzędz utawena barery laerowej (BHP), tworzena kontrol rozwnęć detal, kontrol detal korekty proeu gęa podza wykonywana detalu, przeprowadzena podtawowyh zynnoś konerwayjnyh. C.3.2 Realzaja proeu tehnologznego na praah krawędzowyh zapoznane z dokumentają kontrukyjną, tehnologzną oraz z przygotowanem programu realzująego gęe na krawędzare SN.
28 29 Treś zkolena: analza dokumentaj kontrukyjnej tehnologznej, dobór właśwyh narzędz (templ matry) pod względem rodzaju loś, utalane kolejnoś gęć, opraowane protego programu gęa na krawędzare lub zewnętrznym komputerze, prawdzane rozwnęa, ymulaja proeu gęa, prawdzane kolzj. ROZDZIAŁ I. PODSTAWY TWORZENIA DOKUMENTACJI TECHNICZNEJ ORAZ MATERIAŁOZNAWSTWA Przewdywane efekty W wynku zkolena uzetnk kuru pownen poąść umejętność: przygotowana programu na podtawe dokumentaj kontrukyjno tehnologznej, Cele: doboru narzędz do realzaj programu, umejętność przygotowana wykonana protego programu do gęa detalu, kontrol korekty proeu gęa podza ymulaj komputerowej. C.4. KONTROLA JAKOŚCI WYKONANIA zapoznane ę z zaadam doboru narzędz pomarowyh, oraz praktyzne poługwane ę tym narzędzam. Treś zkolena: dobór właśwego przętu pomarowego, poługwane ę narzędzam pomarowym, praktyzna realzaja kontrol tehnznej (wykonywane pomarów) w warunkah produkyjnyh. Przewdywane efekty W wynku zkolena uzetnk kuru pownen poąść umejętność: doboru właśwego przętu pomarowego, 1. Podtawy tworzena dokumentaj tehnznej 1.1 Wymarowane Ryunek tehnzny mazynowy Ryunek tehnzny jet tehnznym zapem nformaj kontrukyjnyh wzytkh elementów zepołów wytworu. Dokumentaja kontrukyjna wraz z dokumentają tehnologzną oraz ntrukjam zynnoś kontrolnyh, tranportowyh, konerwayjnyh naprawzyh tanową pełną dokumentaję tehnzną wyrobu. Bez tej dokumentaj nemożlwe jet uruhomene proeu produkyjnego. Itotą opraowana jet zwróene uwag na apekty ryunku tehnznego, które ą totne z punktu wdzena opraowana tehnolog wykonana zęś. Do podtawowyh należą: wymarowane, tolerowane wymarów, tolerowane kztałtu położena, oznazane hropowatoś faltoś powerzhn, obróbka eplna, powłok ohronne, gatunek materału. poługwana ę narzędzam pomarowym, realzaj kontrol tehnznej (wykonywane pomarów). Spooby wymarowana: wymarowane zeregowe (łańuhowe), wymarowane w układze równoległym (od bazy wymarowej), wymarowane w układze mezanym. Wymarowane w układze zeregowym (łańuhowym) polega na utawenu pozzególnyh wymarów kładowyh w łańuhy wymarowe, któryh ne wolno zamykać. Pozwala to na dokładne określene zależnoś pomędzy wybranym powerzhnam przedmotu nezależne od bazy. Wymarowane to touje ę do określena położena powerzhn zęś wpółpraująyh z nną zy w przypadku obróbk przedmotu zepołem narzędz.
Wymarowane w układze równoległym Wymarowane od bazy wymarowej polega na podawanu (kreślenu) wzytkh wymarów 3 równoległyh od jednej wpólnej ln, krawędz lub płazzyzny. W płakm układze 31 wymarowym wpółrzędnyh protokątnyh ą dwe wzajemne protopadłe bazy wymarowe. a) W przypadku Wymarowane kąplkowanyh w układze równoległym przedmotów dopuzza ę zatoowane klka baz wymarowyh. Bazą ne może być lna kreślona pod kątem, jak równeż lna zakońzona łukem. Pamętamy równeż o podanu wymarów gabarytowyh przedmotu. a) Wymarowane od bazy wymarowej polega na podawanu (kreślenu) wzytkh wymarów równoległyh od jednej wpólnej ln, krawędz lub płazzyzny. W płakm układze wymarowym wpółrzędnyh protokątnyh ą dwe wzajemne protopadłe bazy wymarowe. W przypadku kąplkowanyh przedmotów Wymarowane dopuzza ę zatoowane w układze równoległym klka baz wymarowyh. PN- ISO Bazą 129 ne określa może być jako lna wymarowane kreślona pod kątem, od jednej jak równeż lna zakońzona łukem. Pamętamy równeż o podanu wymarów gabarytowyh przedmotu. bazy wymarowej. Ma ono zatoowane do wymarów lnowyh kątowyh. a) Wymarowane w układze równoległym PN ISO 129 określa jako wymarowane od jednej bazy wymarowej. Ma ono zatoowane do wymarów lnowyh kątowyh. a) b) b) Ry. 1.1. Wymarowane w układze zeregowym (łańuhowym), a) we wpółrzędnyh protokątnyh, b) we wpółrzędnyh begunowyh Ry. 1.1. Wymarowane w układze zeregowym (łańuhowym) a) we wpółrzędnyh protokątnyh, b) we wpółrzędnyh begunowyh. 28 27
b) 32 33 b) W projektowanu wykorzytuje ę bazy o różnym harakterze. Zależy to od rodzaju elementu zy poobu wpółpray z nnym elementam w zepole. Można zatem toować bazy kontrukyjne, gdy totne jet położene danej zęś w zepole, gdy ma to wpływ na. położene zęś w zepole, na wymagane luzy wk. Zaletą wymarowana od baz kontrukyjnyh należą: a. krótke łańuhy wymarowe ułatwająe analzę wymarową ałego zepołu wyrobu oraz zwękza dokładność wykonana zęś, b. nezmenność w znaznym topnu ryunku zęś, gdyż zmany tehnolog ne mają wpływu na wymarowane. Wadą wymarowana od baz kontrukyjnyh jet oderwane od tehnolog, o zmuza zęto w przygotowanu produkj do przelzana wymarów, zaeśnana toleranj. Ry. Ry. 1.2. Wymarowane w układze w układze równoległym: a) we wpółrzędnyh a) we wpółrzędnyh protokątnyh, protokątnyh, b) we wpółrzędnyh b) we wpółrzędnyh begunowyh begunowyh. Wymarowane Wymarowane w w układze układze mezanym mezanym. Wymarowane mezane mezane jet jet połązenem połązenem wymarowana wymarowana zeregowego zeregowego równoległego. równoległego. Część wymarów Część wytępuje wymarów tu wytępuje w układze tu zeregowym, w układze a zęść zeregowym, w układze a równoległym. zęść w układze Jet najzętzym równoległym. poobem Jet wymarowana najzętzym w poobem praktye. wymarowana Wymary równoległe w praktye. określają Wymary zazwyzaj położene równoległe ważnejzyh określają zazwyzaj elementów geometryznyh położene ważnejzyh przedmotu, natomat elementów zeregowe geometryznyh elementów drobnejzyh, przedmotu, o natomat drugorzędnym zeregowe- znazenu (ne elementów mu to być drobnejzyh regułą)., o drugorzędnym znazenu ( ne mu to być regułą). Wymarowane to wymaga to wymaga kontrol kontrol nad lośą nad lośą rodzajem rodzajem wykreślonyh wykreślonyh wymarów. Bardzo wymarów. zęto Bardzo podza takego zęto wymarowana podza takego wykorzytujemy wymarowana ymetryzność wykorzytujemy przedmotów ymetryzność lub ymetryzność przedmotów h zęś. lub ymetryzność h zęś. Ry.1.3. Wymarowane w układze mezanym Ry.1.3. Wymarowane w układze mezanym. 29 Ry.1.4. Wymarowane od baz kontrukyjnyh Ry.1.4. Wymarowane od baz kontrukyjnyh. Jeżel przedmot ne ma powerzhn ważnejzyh od nnyh, to zwykle wymaruje ę go od dwóh końów, Jeżel przedmot ne ma powerzhn ważnejzyh od nnyh, to zwykle wymaruje ę go o zęto pokrywa ę z wymarowanem od baz obróbkowyh. od dwóh końów, o zęto pokrywa ę z wymarowanem od baz obróbkowyh. Wymarowane Wymarowane od od baz baz obróbkowyh obróbkowyh touje touje ę, ę, gdy gdy zależy zależy przede przede wzytkm wzytkm na uprozzenu na uprozzenu proeu tehnologznego. Wymarują od baz obróbkowyh uzykuje ę: proeu tehnologznego. Wymarują od baz obróbkowyh uzykuje ę: a. łatwejze uzykane dokładnyh wymarów zęś obrabanej, b. możlwość a) łatwejze zaplanowana uzykane przez dokładnyh tehnologa wymarów przebegu zęś obróbk obrabanej, bez potrzeby przelzana wymarów zaeśnana toleranj, dzęk zemu toleranje wymarów podane na ryunkah mogą być w pełn b) możlwość zaplanowana przez tehnologa przebegu obróbk bez potrzeby przelzana wykorzytane, o zmnejza kozty produkj,. możlwość wymarów takego utawena zaeśnana zęś toleranj, do obróbk, dzęk że budowa zemu uhwytów toleranje obróbkowyh wymarów jet podane protza tańza. na ryunkah mogą być w pełn wykorzytane, o zmnejza kozty produkj, Poneważ ) możlwość bazy kontrukyjne takego utawena obróbkowe zęś zęto do ne obróbk, pokrywają że budowa ę, w każdym uhwytów przypadku obróbkowyh nezgodnoś jet należy roztrzygnąć protza tańza. zy wymarować od któryh baz należy wymarować. W praktye jednak rzadko touje ę Poneważ wymarowane bazy tylko kontrukyjne od baz kontrukyjnyh obróbkowe lub zęto tylko od ne baz pokrywają obróbkowyh. ę, Zwykle w każdym podaje przypadku ę wymary najważnejze nezgodnoś (whodząe należy roztrzygnąć w łańuhy zy wymarowe wymarować mehanzmów) od któryh od baz baz należy kontrukyjnyh wymarować. toleruje W dokładne, pozotałe zaś podaje ę od baz obróbkowyh, z wękzym toleranjam lub bez toleranj. praktye jednak rzadko touje ę wymarowane tylko od baz kontrukyjnyh lub tylko od Sprawa uprazza ę, jeżel bazy obróbkowe pokrywają ę z kontrukyjnym. Przy wymarowanu od baz baz obróbkowyh. Zwykle podaje ę wymary najważnejze (whodząe w łańuhy obróbkowyh wymary odnoząe ę do jednej operaj należy, w marę możlwoś, podawać na jednym rzue wymarowe to grupują mehanzmów) je po jednej trone od baz rzutu kontrukyjnyh (ry. 1.4.). toleruje dokładne, pozotałe zaś podaje ę od baz obróbkowyh, z wękzym toleranjam lub bez toleranj. Sprawa uprazza ę, jeżel bazy obróbkowe pokrywają ę z kontrukyjnym. Przy wymarowanu od baz obróbkowyh wymary odnoząe ę do jednej operaj należy, w marę możlwoś, podawać na jednym rzue to grupują je po jednej trone rzutu (ry. 1.4.) W projektowanu wykorzytuje ę bazy o różnym harakterze. Zależy to od rodzaju elementu zy poobu wpółpray z nnym elementam w zepole. Można zatem toować bazy kontrukyjne, gdy totne jet położene danej zęś w zepole, gdy ma to wpływ na.
34 35. Ry.1.5. Wymarowane wg operaj obróbkowyh.. Na ryunkah zęś wpółpraująyh za bazę wymarową kontrukyjną należy przyjmować Ry.1.5. Wymarowane wg operaj wg operaj obróbkowyh obróbkowyh. powerzhne tyku tyh zęś po zmontowanu. Jet wymarowane od wpólnyh baz Na ryunkah wymarowyh. Na ryunkah zęś wpółpraująyh zęś wpółpraująyh za bazę wymarową za bazę wymarową kontrukyjną kontrukyjną należy przyjmować należy powerzhne przyjmować tyku powerzhne tyh zęś zmontowanu. tyku tyh zęś Jet wymarowane po zmontowanu. od wpólnyh Jet baz wymarowane wymarowyh. od wpólnyh baz wymarowyh. Ry. 1.6 1.6 Wymarowane zęś zęś wpółpraująyh wpółpraująyh od wpólnej od wpólnej bazy wymarowej bazy wymarowej Wymarowana od baz od wyobrażalnyh baz wyobrażalnyh należy unkać, należy gdyż unkać, utrudna gdyż ono utrudna przede wzytkm ono przede dokonywana wzytkm pomarów Ry. 1.6 komplkuje Wymarowane am proe zęś obróbzy. wpółpraująyh Należy zatępować od wpólnej go wymarowanem bazy wymarowej dokonywana pomarów komplkuje am proe obróbzy. Należy od baz zatępować powerzhn go przedmotu, zyl od baz rzezywtyh, jak na ry. nr 1.6.b). wymarowanem Wymarowana od od baz wyobrażalnyh powerzhn przedmotu, należy unkać, zyl gdyż od baz utrudna rzezywtyh, ono przede jak wzytkm na ry. nr dokonywana 1.6.b) pomarów komplkuje am proe obróbzy. Należy zatępować go wymarowanem od baz powerzhn przedmotu, zyl od baz rzezywtyh, jak na ry. nr 1.6.b) 32 32 Ry.1.7. Ry.1.7. Wymarowane Wymarowane przedmotów przedmotów a) od a) baz od wyobrażalnyh, baz wyobrażalnyh, b) od baz b) rzezywtyh od baz rzezywtyh. 1.2 Tolerowane wymarów 1.2 Tolerowane wymarów. Pojęa podtawowe. Pojęa podtawowe. Wymar Wymar nomnalny nomnalny wymar wymar względem względem którego odno którego ę odno odhyłk. ę odhyłk. Ze względu Ze względu na żądaną na żądaną dokładność dokładność wykonana wykonana wymary dzel wymary ę na: dzel ę na: a. wobodne, tj. take, któryh rzezywta wartość ne odgrywa wękzej rol; dla takh wymarów ne podaje a) wobodne, ę toleranj, tj. take, któryh rzezywta wartość ne odgrywa wękzej rol; dla takh b. tolerowane, wymarów któryh rzezywta ne podaje wartość ę toleranj, mu ę zawerać w określonyh granah toleranj,. teoretyzne, dla któryh ne przewduje ę żadnyh odhyłek; ą to zwykle wymary potrzebne b) tolerowane, któryh rzezywta wartość mu ę zawerać w określonyh granah do oblzana wymarów narzędz, prawdzanów lub uhwytów. toleranj, Każdy wymar ) teoretyzne, tolerowany ma dla określone któryh ne dwa przewduje wymary granzne: ę żadnyh wymar odhyłek; górny B oraz ą to wymar zwykle dolny wymary A. Pomędzy tym potrzebne wymaram do mu oblzana ę znaleźć wymarów rzezywty. narzędz, prawdzanów lub uhwytów. Różna mędzy górnym, a dolnym wymarem nazywa ę toleranją T. T = B Każdy A wymar tolerowany ma określone dwa wymary granzne: wymar górny B oraz wymar B górny dolny wymar A. Pomędzy granznytym wymaram mu ę znaleźć wymar rzezywty. A dolny wymar granzny Różna mędzy górnym, a dolnym wymarem nazywa ę toleranją T. Odhyłka górna dla otworu ES lub e dla wałka przedtawa ę wzorem: T = B A ES = B N e = B Ngórny wymar granzny Odhyłka A dolny dolna EI wymar otworu granzny lub wałka e przedtawa ę wzorem: EI = A Odhyłka N górna dla otworu ES lub e dla wałka przedtawa ę wzorem: e = A ES N= B N Odhyłk e = przyjmują B N wartoś dodatne, ujemne lub równe. Odhyłka dolna EI otworu lub wałka e przedtawa ę wzorem: EI = A N e = A N Odhyłk przyjmują wartoś dodatne, ujemne lub równe. Ry. 1.8 Wymary: nomnalny granzne, toleranja wymaru odhyłk Ry. 1.7. Wymary: nomnalny granzne, toleranja wymaru odhyłk. Toleranja wymaru. Znormalzowane wartoś toleranj zgodne z PN- EN- 2286-2: 1996 ( dla wymarów nomnalnyh do 315 mm) PN -91/M- 216 ( zakre od 315 mm do 1 mm) tanową 33
rzezywty z tyh pól toleranj będze zawze wękzy od nomnalnego wymaru zewnętrznego (wałka). Powyżzy op ymbolowego oznazana pół toleranj zobrazowano na ry. 1.7. 36 37 Toleranja wymaru Znormalzowane wartoś toleranj zgodne z PN EN 2286 2: 1996 (dla wymarów nomnalnyh do 315 mm) PN 91/M 216 (zakre od 315 mm do 1 mm) tanową układ toleranj. Zakre wymarów nomnalnyh do 315 mm jet podzelony na 21 przedzałów. W określonym przedzale wymarów nomnalnyh toleranja normalna (ymbol IT) lub odhyłka podtawowa jet wartośą tałą. W ymbolowym oznazanu toleranj wymaru położene pola toleranj względem wymaru nomnalnego oznaza ę lteram, przy zym duże ltery dotyzą wymarów wewnętrznyh (otworów), a ltery małe odnozą ę do wymarów zewnętrznyh (wałków). Przyjmuje ę zaadę, że ltery z pozątku alfabetu ytuują pole toleranj w głąb materału w tounku do wymaru nomnalnego (N), a ltery z końa alfabetu ytuują pole toleranj na zewnątrz materału w tounku do wymaru nomnalnego (N). W przypadku wymarów wewnętrznyh (otworów): pola toleranj oznazane lteram od A do G ą uytuowane w ten poób, że każdy wymar rzezywty z tyh pól toleranj będze zawze wękzy od nomnalnego wymaru wewnętrznego (otworu), pole toleranj oznazone lterą H jet uytuowane w ten poób, że każdy wymar rzezywty z tego pola toleranj będze zawze wękzy lub równy wewnętrznemu wymarow (otwór) nomnalnemu (N), pole toleranj oznazone lteram JS jet dzelone przez wymar nomnalny na połowę, pola toleranj J K ą uytuowane w ten poób, że wymar rzezywty z tyh pól toleranj może być wękzy lub mnejzy od nomnalnego wymaru wewnętrznego (otworu), pola toleranj od M do Z oraz ZA, ZB ZC ą uytuowane w ten poób, że wymar rzezywty z zakreu tyh pól toleranj będze zawze mnejzy od nomnalnego wymaru wewnętrznego (otworu). W przypadku wymarów zewnętrznyh (wałów) ytuaja jet odwrotna: pola toleranj oznazane lteram od a do g ą uytuowane w ten poób, że każdy wymar rzezywty z tyh pól toleranj będze zawze mnejzy od nomnalnego wymaru zewnętrznego (wałka), pole toleranj oznazone lterą h jet uytuowane w ten poób, że każdy wymar rzezywty z tego pola toleranj będze zawze mnejzy lub równy zewnętrznemu wymarow (wałek) nomnalnemu (N), Ry. 1.9 Położene pól toleranj względem wymaru nomnalnego dla wałów otworów Ry. 1.7. Położene pól toleranj względem wymaru nomnalnego dla wałów otworów. 1.3 Toleranja kztałtu 1.3 Toleranja kztałtu Toleranje kztałtu Toleranje położena kztałtu powerzhn położena zęś powerzhn podaje zęś ę na podaje ryunkah ę według na ryunkah zaad określonyh według zaad w norme PN 87/M 1145. określonyh w Wartoś norme PN-87/M-1145. lzbowe toleranj Wartoś zalea ę lzbowe przyjmować toleranj z tabl zawartyh zalea ę w przyjmować norme PN 8/M 2138. z tabl Oznazene zawartyh toleranj w norme kłada PN-8/M-2138. ę ze znaku określonej Oznazene toleranj toleranj oraz wartoś kłada ę lzbowej ze znaku podanej w mm. określonej toleranj oraz wartoś lzbowej podanej w mm. Toleranja kztałtu makymalna dopuzzalna odhyłka rzezywtego kztałtu od jego dealnego, Toleranja kztałtu makymalna dopuzzalna odhyłka rzezywtego kztałtu od jego prawdłowego odpowednka. dealnego, prawdłowego odpowednka. Toleranja położena dotyzy dwóh elementów: elementu tolerowanego elementu odneena (bazy). 35 Toleranje złożone położena kztałtu wypadkowa odhyłk kztałtu powerzhn lub ln przedmotu jej odhyłk położena względem określonyh elementów odneena. Spośród welu toleranj złożonyh najzęśej potyka ę toleranje ba promenowego wzdłużnego. Tabela Rodzaje toleranj Rodzaj toleranj Znak Toleranja protolnowoś Toleranja płakoś pole toleranj oznazone lteram j jet dzelone przez wymar nomnalny na połowę, pola toleranj j k ą uytuowane w ten poób, że wymar rzezywty z tyh pól toleranj może być wękzy lub mnejzy od nomnalnego wymaru zewnętrznego (wałka), pola toleranj od m do z oraz za, zb z ą uytuowane w ten poób, że wymar rzezywty z tyh pól toleranj będze zawze wękzy od nomnalnego wymaru zewnętrznego (wałka). Powyżzy op ymbolowego oznazana pół toleranj zobrazowano na ry. 1.9 Toleranje kztałtu Toleranja okrągłoś Toleranja walowoś Toleranja zaryu przekroju wzdłużnego Toleranja równoległoś