Echa Przeszłości 13, 73-95

Jan Gancewski Zespół dóbr, dobra złozone, młyny i karczmy oraz folwarki prywatne: elementy krajobrazu własnościowego po zakończeniu wojny trzynastoletniej w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach Echa Przeszłości 13, 73-95 2012

ECHA PRZESZŁOŚCI XIII, 2012 ISSN 1509-9873 Jan Gancewski Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniw ersytet W armińsko-m azurski w Olsztynie ZESPOŁY DÓBR, DOBRA ZŁOŻONE, MŁYNY I KARCZMY ORAZ FOLWARKI PRYWATNE. ELEMENTY KRAJOBRAZU WŁASNOŚCIOWEGO PO ZAKOŃCZENIU WOJNY TRZYNASTOLETNIEJ W PAŃSTWIE ZAKONU KRZYŻACKIEGO W PRUSACH Dobra i folwarki prywatne - wprowadzenie W o d ró żn ien iu od dóbr k rzyżackich położonych n a te re n ie dom en, folw ark i p ry w a tn e często były częścią w iększych sk u p isk ośrodków gospodarczych niż tylko pojedynczy folw ark, k arczm a, m ły n czy też n a w e t ta k i ośrodek ja k w ieś. To co ich łączyło to przede w szy stk im fa k t, że pochodziły najczęściej z byłych te ry to ria ln o -in fra stru k tu ra ln y c h zasobów krzyżackich. P o w stające ośrodki p ry w a tn e, częściowo ja k o n a d a n e p rzez K rzyżaków (n a te re n a c h nie d ziałający ch gospodarczo i n ie zasiedlonych, ty p u : w u ß te H u b e ) lu b też p o w stające w w y n ik u przyw ileju lokacyjnego, w ystaw ionego przez u rzędnik ó w k rzyżackich ja k o w ładzę feu d a ln ą, n ie ja k b y od n o w a, m iały najczęściej dogodne w a ru n k i do rozw oju gospodarczo-ekonom icznego. S tosow ane b ard zo często d la tego ty p u n a d a ń tzw. p ru sk ie p raw o m a g d e b u r skie, było n iew ątp liw ie o w iele b ard ziej k o rzy stn e d la osób, k tó re rozw ijały sw oją d ziałaln o ść gospodarczą, niż te stosow ane np. jeszcze p rzed 1440 r. W ielkości n a d a ń w obrębie folw arków oscylow ały najczęściej pom iędzy 10 a 40 ła n a m i ziem i u p ra w n e j z m ały m i dużym p ra w e m do są d z e n ia chłopów oraz z w olnizną.

74 Jan Gancewski Rozwój zespołu dóbr i zespołu dóbr z folwarkiem w domenach i innych posiadłościach w państwie zakonnym po II pokoju toruńskim W w ielu sy tu a c ja c h społeczno-praw nych w o k resie po d ru g im pokoju to ru ń sk im rozw ijały się n a te ry to riu m p a ń s tw a zak o n u krzyżackiego w P r u sach d o b ra złożone, m ieszan e, będące w istocie złożeniem k ilk u ośrodków gospodarczych, k tó re istn iały, d ziałały i w ja k ie jś części w sp ó łd ziałały ze sobą pod w zględem g o sp o d arczy m n a ty m sa m y m te ry to riu m. N a le ż a ły one w zdecydow anej w iększości do jed n eg o w łaściciela, k tó ry w idział w n ich ro z szerzen ie i u zu p e łn ie n ie s ta n u p o sia d a n ia, ale rów nież w zm ocnienie swojej d ziałaln o ści gospodarczej. C zęsto ta k a sy tu a c ja m ia ła m iejsce w p rz y p a d k u d óbr i folw arków, gdzie te d ru g ie sta w a ły się częścią rolniczej p rodukcji gospodarczej d o b ra lu b zespołu dóbr w jed n ej w łasności m ajątkow ej. Z a czasów sp ra w o w a n ia u rz ę d u w ielk om istrzow skiego p rzez M a rtin a T ru sch sses von W e tz h a u se n zostało w y d anych w iele podobnych przyw ilejów. J e d n a k n ie tylko owe a k ty n a d a n ia w raz z p rzy w ilejam i in fo rm u ją n a s o ta k ic h i podobnych dzierżaw ach, n ab y ciach czy też w y n ik ający ch z nich pow innościach, gdyż podobnego ro d zaju inform acji d o sta rc z a ją n a m rów nież listy z a sta w n e, k tó re s ą d o stępne dzisiaj d la b a d a c z a ty ch dziejów w łaśn ie w p ozostałościach źródłow ych z czasów u rz ę d o w a n ia w ym ienionego wyżej w ielkiego m is trz a 1. Z ta k im w łaśn ie liste m z a sta w n y m m am y do czynienia w p rz y p a d k u d o k u m e n tu w ystaw ionego d la Jo rg e P e ssc h in a, n ajp raw dopodobniej n a poc z ą tk u la t o siem d ziesiąty ch XV stu lecia. D o k u m e n t zo stał w ystaw io n y jak o d o k u m e n t te sta m e n ta rn y, przeznaczony do iden ty fik acji, p rz e k a z a n ia i zajęcia o k reślonych w n im dóbr2. L ist te n poza o k reślen iem te sta to ró w oraz o trzym ującego d o b ra po ich śm ierci, a ta k ż e n adaw cy ty ch dóbr, w którego do p o sia d a n iu były one w cześniej, z a w ie ra cały sp is m iejscow ości, będących p rzed m io tem zap isu. T ak n a p rz y k ła d pojaw ia się tu k ilk a w si w ym ienionych z n azw w łasn y ch, ale rów nież niejak o dodatkow o - ta k p rzynajm n iej w y n ik a z tre śc i analizow anego d o k u m e n tu - pew ne e lem en ty in fra s tru k tu ry gospodarczej. P rzykładow o, p o jaw ia się tu zapis o w si J e r w k e n w raz z k a rc z m ą z ro zw in ięty m zapleczem gospodarczym, będącym i w ja k im ś sen sie e le m e n ta m i ów czesnej in fra s tru k tu ry gospodarczej, w zap isie zasta w n y m p o jaw ia się w tej w si rów nież m ły n zbożowy, co m oże w skazyw ać, że n ie k tó re w sie oprócz trad y cy jn ej s tru k tu ry p o siad ały pew ne w ydzielone u rz ą d z e n ia i elem en ty oddzielnie d ziałającej s tru k tu ry gospodarczej, n ajp raw dopodobniej o c h a ra k te rz e p rzetw ó rczy m czy też w ytw órczym, przech o w aln iczn y m b ąd ź też prze- 1 Szczególnie obfitują w nie zespoły: Pergament Urkunden oraz Ordensfolianten, będące częścią XX Hauptabteilung Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem. 2 Ordens Folianten, XX Hauptabteilung Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem (dalej: OF) 92, k. 44v.

Zespoły dóbr, dobra złożone, młyny i karczmy oraz folwarki prywatne. 75 chow alniczo-handlow ym, co m oże św iadczyć o tym, że - poza o śro d k am i o sad n ictw a - is tn ia ła rów nież o d d zieln a s tr u k tu r a g ospodarcza3. P o jaw ia się rów nież tu ta j zap is o w si K rzem ity (K r e m itte n, C r a m y tte n ) 4 i położonego najp raw dopodobniej n ied alek o niej m ły n a. S tą d też m ożem y zauw ażyć, że zapisy m ajątk ó w (w ty m ta k ż e m łynów i folw arków ) o raz poszczególnych ich części, ja k o in fra s tru k tu ry gospodarczej, m ogły i często szły w p arze z in n y m i zap isam i, np. w si, tw o rząc ra z e m część dobra. In n y m ra z e m te n sam w ielki m istrz w y sta w ia a k t n a d a n ia d la H a n n s a C lausenca; w zapisie ty m o trzy m u je on dobro W ikrow o (W ic k e r a u, W ycker a w ), leżące w k o m tu rstw ie p o k a rm iń sk im i k o m ornictw ie b a rc ia ń sk im w raz z sie d e m n a sto m a ła n a m i ziem i u p ra w n e j. U żyty w dokum encie zw rot: d a s g u t W y c k e r a w m oże św iadczyć, że m am y tu do czynienia n ie tylko ze w sią i ziem ią p rzezn aczo n ą w jej obrębie do upraw y, ale rów nież z pew nego ro d z a ju in f r a s tr u k tu r ą p o zaw iejsk ą tw o rz ą c ą owe dobro5. R o zp atru jąc te n zapis od tej stro n y m ożem y dojść do w niosku, że b y ła to w ieś z dw orem ty p u m ieszk aln eg o (rezydencjonalnego) d la jej w łaściciela, a zate m m ógł on służyć w późniejszym czasie, b io rąc pod uw agę e w e n tu a ln y jego rozwój gospodarczy, rów nież ja k o dw ór hodow lany (po z a k u p ie n iu zw ie rz ą t hodow lanych) lu b też dw ór g ro m ad zący i p rz e tw a rzają c y zboże, zeb ran e z okolicznych pól, n a le ż ą cych do tego dobra i jednocześn ie wsi. In n y m zapisem, w y d anym najp raw dopodobniej d la K rzyszto fa (C r is to ffa ) M a g n u sa w 1476 r. (lub 1477 r.), je s t podobny w b rz m ie n iu przyw ilej n a d a ją cy m u w ieś i n ajp raw dopodobniej rów nież fo lw ark w K a jn ach (?) (K a in e n, C a y n (m )e n ) z dużym i m ały m p ra w e m sądz e n ia n a w yznaczonym te ry to riu m w si i najpraw dopodobniej z a ra z em fo lw ark u 6. Podobnie b rzm i zapis z 1476 r. d la N ik la sa K eisersa, k tó ry o trzy m ał od w ielk iego m is tr z a H e in ric h a v o n R ic h te n b e rg 7 ła n ó w w m iejscow ości F lo ß k ay m (F lo ß h a y m? ). Z iem ia ta z o sta ła n a d a n a N iklaso w i n a p raw ie p r u sk im 7. P osiadłości 7-łanow e, co w iem y ju ż z w cześniejszej analizy, były często p rzezn aczan e n a założenie i p ro w adzenie folw arku, e w e n tu a ln ie n a k o n ty n u o w an ie hodow li i u p ra w y ziem i w fo lw ark ach ju ż istn iejących, k tó re 3 OF 92, k. 44v: [...] vnnd ouch das dorff Jerwken m it dem kruge Im Gebitte Brandemburg gelegen [...]; [...] Im dieselbigyn dorffer mole und krug in K rafft und m acht diefi brreiffs [...]; Por. J. Gancewski, Rola zamków krzyżackich w ziemi chełmińskiej od połowy X IV wieku do 1454 roku, Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego. Edycja wspólna Towarzystwa Naukowego i Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, nr 201, Olsztyn 2001, szczególnie tabele nr 7, 8, 11, 12, 13 oraz diagram 2 na s. 48. 4 Obie wsie i inne opisywane obiekty gospodarcze znajdowały się w komturstwie pokarmińskim (brandenburskim). 5 OF 92, k. 44. 6 OF 92, k. 3, 3v. Nie mamy bezpośredniego odniesienia w źródle do folwarku, ale mamy zapis o prawach, które zostały mu nadane, a są one takie same, jak nadawane dla właścicieli folwarków. 7 OF 92, k. 18v. Prawo pruskie było wówczas rzadko stosowane, raczej powracano do prawa magdeburskiego, co jest widoczne w dokumentach.

7 6 Jan Gancewski z o stały w cześniej założone przez p o siad acza feu d aln eg o ja k im był zakon k rzyżacki, a później o d sp rzed an e lu b w ydzierżaw ione d la now ego u ż y tk o w n i k a lu b p o siadacza i z a ra z em u żytk o w n ik a. W ta k im ra z ie w tej o statn iej posiadłości w sp o m n ian y N ik la s m ógł p row adzić p ry w a tn y folw ark. W ynika z tego, że w o d n iesien iu do ów czesnych posiadłości ziem sk ich i istn iejącej n a ich o bszarze in fra s tru k tu ry z u rz ą d z e n ia m i ty p u folw arcznego - niek o n ieczn ie były to obiek ty li tylko ty p u folw arcznego, ale zd a rz a ły się rów nież tak ie, k tó re łączyły w sobie k ilk a form p ro w a d z e n ia d ziałaln o ści gospodarczej. Do ta k ic h n a le ż a ły np. folw ark i z a ra z em k a rc z m a (K r u g ) w Kobylej B udzie (K o b e llb u d e ), n a d a n e 15 lip ca 1843 r. n a p raw ie c h ełm iń sk im B alcerow i Rim ik em 8 przez H a n s a von Tieffen, ów czesnego w ielkiego s z p ita ln ik a Z ak o n u i jed n o cześn ie k o m tu ra p o k arm iń sk ieg o 9, czy też w ieś i jed n o cześn ie d o b ra L em k in y ( L e h m k ü h n e n ) 10 w raz z 4 in n y m i dobram i, leżącym i w k o m tu rstw ie b ałg ijsk im o raz kom ornictw ie Z in ten, z n an e z d o k u m e n tu zastaw czego w y staw ionego w d n iu 17 sie rp n ia 1521 r. d la H a n s a W itich a z K rólew ca11. In n y m ra z e m sp o ty k am y w dokum encie n adaw czy m n ajp raw dopodobniej d la H a n s a C o ln a u 12 z d n ia 6 czerw ca 1469 r., w y staw io n y m p rzez w ielkiego m is trz a H e in ric h a R eu ß von P la u e n, m ły n i z a ra z em - leżący n a jp raw d o p o dobniej obok - folw ark w m iejscow ości Juchow o ( H a n s w e ld e ) 13. P odobna s y tu a c ja m ia ła m iejsce w p rz y p a d k u m iejscow ości M e r k la u c k e n, k tó ra zo stała w y m ien io n a w dokum encie z 7 sty czn ia 1468 r. B yła o n a z kolei przedm io tem n a d a n ia p rzez w ielkiego m is trz a H e in ric h a R euß von P la u e n, zarów no jako w ieś i zara z em ja k o istn iejące ta m dobro14. Dobro (Gut) - rozwój formy i znaczenie gospodarcze. Dobro i zespoły dóbr. Zespoły dóbr połączonych (mieszanych) Istn ie je w iele w zm ianek n a te m a t dóbr (G u t) w b a d a n y m okresie. M ian e m dobro s ą najczęściej o k reślan e w d o k u m e n ta c h posiadłości o w ielofunkcyjnej stru k tu rz e. W sk ła d d o b ra m ogły w chodzić i zapew ne często ta k było, zarów no w sie, ja k i ziem ie u p ra w n e należące do nich, fo lw ark i z ziem iam i i łą k a m i, in n e ośrodki i obiek ty gospodarcze o s tru k tu rz e b ard ziej ro zb u dow anej zarów no pod w zględem stru k tu ra ln y m, ja k i w ielkości zajm ow anego o b szaru. C zęsto były to form y m ieszan e, złożone z ośrodków o różnej s tr u k tu rze i o różnym p rzezn aczen iu, a ta k ż e w ielości i zróżn ico w an iu poszczególn y ch obiektów o c h a ra k te rz e s tr ic te gospodarczym, ta k ja k np. w ystęp u jące 8 Bądź też R im iken. 9 Ostpreussische Folianten, XX Hauptabteilung Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem (dalej: Ost. Fol.), 116, k. 155-155v. 10 Ost. Fol. 116, k. 683: dorffere und güttere als nemlich Lemgkyn. 11 Ost. Fol. 116, k. 683. 12 Collnaw. 13 Ost. Fol. 308, k. 73-74. 14 Ost. Fol. 323, k. 155-158: [...] DorffM ergklackes [...] u n d g u tt [...].

Zespoły dóbr, dobra złożone, młyny i karczmy oraz folwarki prywatne. 77 często w n ich m ły n y zbożowe. S p o ty k am y zate m p o łączenia n a obszarze jed n eg o d o b ra fo lw ark u i m ły n a zbożowego, k tó re egzystow ały np. p rzy p ry w atn ej w si. W idzim y rów nież często p o łączenia w si czynszow ej i fo lw arku p ry w atn ego, b ąd ź też in n y ch ośrodków i znajd u jących się n a ich te re n ie obiektów. W ystępow ały też form y zbliżone do siebie ja k np. ro zw in ięty w form ie k arczm y z zapleczem gospodarczym, ziem ią u p ra w n ą i np. p rzyw i lejem rzeźnickim p ro to fo lw ark i typow y folw ark. Szczególnie p rzy sp rz y ja ją cych w a ru n k a c h g o sp o d arczo -tery to rialn y ch sp o ty k am y połączenie pow yższy ch fo rm o rg a n iz a c ji g o sp o d a rc z e j15. T ak było w p rz y p a d k u o śro d k a gospodarczego w m iejscow ości Siedlisko w o k ręg u b ra n ie w sk im ( E in s ie d e l) 16. J u ż w XIV w. w idać tu duże z a m ie rz en ia b u d o w lane, k tó re z jed n ej stro n y m iały pow iększyć fo lw ark krzyżacki, a z drugiej sp ro stać, pod w zględem m iejsca, ciągle ro sn ącem u zap o trzeb o w an iu p rzejeżd żający ch i z a trz y m u ją cych się ta m gości-kupców 17. Sw oją d ychotom iczną rolę te n gospodarczy ośrod ek o d g ry w ał rów n ież po z a k o ń c z en iu w ojny trz y n a s to le tn ie j. T ak w ięc 11 w rz e śn ia 1470 r. m iejscow y posiadacz ziem sk i M ichael M a rq u a rd t o trz y m u je n a d a n ie m od k o m tu ra b ałgijskiego S ieg fried a F la c h a von S ch w arzb u rg dodatkow o p o n ad 1 ła n ziem i u p raw n ej n a klasy cznych w a ru n k a c h p ra w a m agdebursk iego. Tym sam y m p rzyw ilejem k o m tu r zezw ala M ichaelow i n a w y staw ien ie (odnow ienie p rzyw ileju p o siadania?) k arczm y z ro zw in ięty m z a pleczem gospodarczym (ze w zględu n a o trz y m a n ą w n im ziem ię), n a jp ra w d o podobniej w m iejscu daw nego granicznego gościńca krzyżackiego. w celu p ro w ad zen ia w n im rów nież sprzedaży: czego by ta m tylko ch ciał 18, czyli ta k ż e w łasn y ch produktów, pochodzących np. z hodow li w sw oim folw arku. W idać zatem, iż owe k arczm y (p rzynajm n iej n iektó re), były ta k ż e ośro d k am i gospodarczym i i handlo w y m i w połączonych zespołach dóbr. C zęsto zespoły znajdow ały się w p o sia d a n iu tego sam ego w łaściciela. C zasam i też w idzim y proces p rzech o d zen ia od o śro d k a m onokulturow ego (jednego typu) do posiadłości o cechach kom p lek su gospodarczego ty p u dobro (G u t). T ak było np. z ośrodkam i gospodarczym i w m iejscow ości L e h m k ü h n e n. J e s t ta m w idoczny folw ark, potw ierdzony w źródłach 3 m a rc a 1493 r.19, oraz 15 E. J. Guttzeit, Der O rdenshof und Grenzkrug Einsiedel, Beihefte zum Jahrbuch der Albertus Universität zu Königsberg, Bd. 4, 1967, s. 189-201. Autor w sposób klarowny pokazuje, że jeden i ten sam ośrodek gospodarczy był zarówno folwarkiem, jak i nadgranicznym gościńcem krzyżackim; por. Anna Marciniak-Kajzer, Nieznany pryw atny zam ek na pograniczu krzyiacko-mazowieckim, [w:] XV Sesja Pomorzoznawcza. Materiały z konferencji 30 listopada - 2 grudnia 2005 roku, pod red. Grażyny Nawrolskiej, Elbląg 2007, s. 320, gdzie autorka zakłada, jak się wydaje słusznie, tezę o nie tylko obronnym i rezydencjonalnym przeznaczeniu prywatnego zamku w Narzymiu (Wildenau). Jego umiejscowienie w rejonie bardzo ważnym pod względem gospodarczym ze względu na biegnące tędy szlaki handlowe, pozwala uważać ową budowlę również jako ośrodek centralny (zarządzający) dla działających w pobliżu folwarków. 16 Ibidem. 17 Das Marienburger Tresslerbuch der Jahre 1399-1409, hrsg. v. F. Joachim, Königsberg 1896 (dalej: MTrB), s. 245. 18 A. Rogge, Das A m t Balga, Altpreußische Monatsschrift, Bd. 6, 1869, s. 489. 19 Ost. Fol., nr 116, k. 482v.

78 Jan Gancewski 8 i 13 lipca 1515 r.20, a ta k ż e 12 lip ca 1520 r.21 i 17 sie rp n ia 1521 r. W ty m o s ta tn im p rz y p a d k u m am y ju ż je d n a k do czynien ia zarów no ze w sią pod pow yższą n azw ą, ja k i z funkcjo n u jący m n a jej te re n ie dobrem, z folw arkiem w jego o b ręb ie22. H a n s zu W ittin g o trzy m ał od w ielkiego m is trz a A lb rechta H o h en zo llern a von A n sb ach posiadłość L e h m k ü h n e n, a w raz z jej o trz y m a n iem zo stały m u zap isa n e in n e w sie i d o b ra23, w ty m ta k ż e dobro L e u m - b e r g k, w szystk ie w k o m tu rstw ie b ałg ijsk im. W te n sposób posiadłość monok u ltu ro w a w p o staci fo lw ark u z b o g aty m zapleczem ziem sk im i być m oże rozw ijającym się wokół o sad n ictw em chłopskim (co dało później początek w si) z p o czątk iem la t 90. XV stu le c ia p rz e k sz ta łc a się w zespół ośrodków gospodarczych (dóbr), sk u p io n y ch w rę k a c h jed n eg o w łaściciela. P o d o b n a sy tu a c ja m ia ła m iejsce w p rz y p a d k u d o b ra D irk a G re u e n ra d e w o k ręgu W e c k e n r a d e. W cześniej, bo 17 czerw ca 1520 r. oraz 7 w rześn ia 1521 r. m ożem y stw ierd zić istn ie n ie posiadłości m o n o k u ltu ro w ej o c h a ra k te rz e folw a rk u, żeby później w 1523 r. zaobserw ow ać n a ty m sam y m o bszarze w y stępow anie szereg u ośrodków gospodarczych w p o staci połączonego d o b ra24. W ielokrotnie sp o ty k am y też pojedyncze dobra, k tó re ju ż od p o czątk u swojego is tn ie n ia m iały c h a ra k te r bard ziej o śro d k a scen tralizo w an eg o, niż k o m p lek su różnych ośrodków gospodarczych. Tu m o żna w spom nieć o ta k ic h d o b rach ja k : B arcian y (B arten)25, Łączno (Wiese)26, Stolno (S to l le n )27, Zołędno ( G illw a ld e ) 28, M ojtyny (M o y th ie n e n )29, M łynow o30(?) ( M ü h lin g ) 31, D agw itte n 32, S porty n y ( S p o r te h n e n ) 33, D zierżątn ik (H a r te ls )34, Rodele (R o d e h le n )35. N astęp o w ał też rów nolegle i sukcesyw nie proces rozw oju ju ż istn iejący ch i będących w rę k a c h p ry w a tn y c h dóbr ja k o kom p lek só w gospodarczych, w ty m p rz y p a d k u ziem sko-produkcyjnych, czyli w dużej m ierze rów nież folw arcznych. N ajczęściej były to dobra, k tó re funkcjonow ały ju ż n a p raw ie chełm iń sk im, a d alsze n a d a n ia były b ąd ź n a ty m p raw ie, b ąd ź n a p raw ie m ag d eb u rsk im. W ty m p ierw szym p rz y p a d k u (a w ięc k o n ty n u acji n a d a ń n a p raw ie chełm iń sk im ) istn ie je zapis o n a d a n iu p rzez w ielkiego m is trz a M a rti 20 Ost. Fol., nr 116, k. 482v, 483v. 21 Ost. Fol., nr 141, k. 426-427. 22 Ost. Fol., nr 116, k. 683. 23 Ost. Fol., nr 116, k. 683: dorffere undguttere. 24 Ost. Fol., nr 348, k. 63v, 64v-65. 25 Ost. Fol., nr 122, k. 230-230v. Wzmianka z 01.02.1467 r. 26 Ost. Fol., nr 122, k. 83-84. Wzmianka pochodzi z 11.06.1495 r. 27 Ost. Fol., nr 122, k. 143-143v. Wzmianka pochodzi z 07.07.1521 r. 28 Ost. Fol., nr 123, k. 26v-27. Wzmianka pochodzi z 13.12.1476 r. 29 Ost. Fol., nr 126, k. 16v. Wzmianka pochodzi najprawdopodobniej z 1468 r. 30 W okręgu mrągowskim (ewentualnie Wólka Młynowska). 31 Ost. Fol., nr 178/1, k. 86-88. Wzmianka pochodzi z 19.01.1477 r. 32 Ost. Fol., nr 156, k. 263v-264. Wzmianka pochodzi z 10.08.1498 r. 33 Ost. Fol., nr 298, k. 204-204v (nowa numeracja 232-232v). Wzmianka pochodzi z końca 1471 r., najprawdopodobniej z listopada. 34 Ost. Fol., nr 322, k. 198-199; 441-444. Wzmianka pochodzi z 29.09.1518 r. 35 Ost. Fol., nr 395, k. 99-99v. Wzmianka pochodzi z 04.11.1504 r.

Zespoły dóbr, dobra złożone, młyny i karczmy oraz folwarki prywatne. 79 n a T ru ch sses von W e tz h a u se n w 1482 r. H anso w i B irck sen w m iejscow ości M arien feld e, w k o m tu rstw ie ostró d zk im, ja k m o żna przypuszczać, n a s tę p nych 60 łan ó w ziem i n a w sp o m n ian y m p raw ie, do ju ż posiad an eg o przez niego w cześniej d o b ra36. D la tych, k tó re były zm ien ian e, w raz z now ym i n a d a n ia m i, n a p raw o m ag d eb u rsk ie, n ależało m.in. n a d a n ie 15 listo p a d a 1471 r. p rzez W ith a von G iech, w ielkiego s z p ita ln ik a i jednocześn ie k o m tu ra p o k arm iń sk ieg o d o b ra w m iejscow ości S chollen w k o m tu rstw ie p o k arm iń - skim, k o m ornictw ie giżyckim, d la L itw in a S tenzla. D obro m iało 15 łanów wielkości37. Innym razem W ith von Giech w ydzierżaw ia w dniu 25 lipca 1473 r. N icklow i L uplitzow i 10, 5 ra d e ł ziem i w m iejscow ości G lab o th in w k o m tu r- stw ie p o k a rm iń sk im n a p raw ie m a g d e b u rsk im w celu dalszego p ro w ad zen ia d ziałaln o ści gospodarczej38. N a to m ia st 30 sty czn ia 1474 r. w ielki m istrz H e in ric h Reffle von R ic h te n b e rg zapisu je n a z a m k u w K rólew cu n ie ja k ie m u H anso w i dobro D e u ts c h K e m m e r e r z 13 ła n a m i ziem i n a p raw ie m ag d eb u r- sk im 39. 11 g ru d n ia 1493 r. w ielki sz p ita ln ik i z a ra z em k o m tu r p o k a rm iń sk i M elchior von S c h w a n sd o rf n a d a je w w ieczne p o siadanie H anso w i B rem serowi 7 ra d e ł40 ziem i z połow ą k arczm y w m iejscow ości K r ü c k e n, a ponad to 7 d alszych ra d e ł położonych p rzy m iejscow ości L e b a in w k o m tu rstw ie pokarm iń sk im 41. J e s t to kolejny dowód, św iadczący o dość częsty m w y stępow aniu d ziałaln o ści gospodarczej łączonej (m ieszanej). U p ra w a roli i hodow la zw ierz ą t g o sp o d arsk ich u m o żliw iała sp rzed aż w łasn y ch d a ń m ięsn y ch w k a rc z m ie, lu b też słu ży ła - za p o śred n ictw em m iejsca (w ja k im znajd o w ała się karczm a), d alszem u obrotow i h a n d lo w em u (sp rzedaż zboża lu b in n y ch p ro d u k tó w w ytw orzonych w m iejscow ym folw arku). W reszcie w ielki m istrz A l b re c h t H o h en zo llern n a d a je 3 m a ja 1520 r. n a w ieczne p o siad an ie C asparow i N en n in g ero w i dobro G ö r g e h e n z a re a łe m 12 łanów ziem i u p ra w n e j o raz do tego jeszcze dobro M e r te n. Podstawy prawne nadań i funkcjonowania folwarków w zespołach dóbr i obiektów gospodarczych na ich terenie W d n iu 29 czerw ca 1433 r. w ielki m istrz P a u l von R u sd o rf z a p isa ł n a w łasn o ść M ath iaso w i von W endekeym p o n ad 21 łanów ziem i n a m iejscu zw anym F e ld m a r k nieo p o d al m iejscow ości P o d e w itte n w o k ręg u w elaw skim. J e s t to je d e n z pierw szy ch p rzy p ad k ó w z a sto so w an ia tra n s a k c ji sprzedażyk u p n a w o d n iesien iu do tego ty p u posiadłości, leżących n a te ry to riu m p a ń stw a zak o n u krzyżackiego w P ru sa c h. W ty m dokum encie doskonale w idać 36 Archiwum Państwowe w Olsztynie (dalej: APO), Etats Ministerium (dalej: EM) VIII, nr 45, k. 8. 37 APO, EM VII/ II/ 12, nr 22. 38 APO, EM VII/ II/ 13, nr 28-30, k. 1. 39 APO, EM VII/ II/ 18, nr 2. 40 1 Hack(e) = 12,531 ha (według miary stosowanej w komturstwie królewieckim). 41 APO, EM VII/ II/ 19, nr 16, k. 1.

8 0 Jan Gancewski m ech an izm sto so w an y ch później w p a ń stw ie k rzy żack im z a sa d p raw n y ch u ż y tk o w a n ia ziem i dóbr n a d a n y c h przez zakon, k tó re w cześniej n a le ż a ły do K rzyżaków. O tóż były to n a d a n ia n a p raw ie m ag d eb u rsk im. Przew idyw ało ono zazw yczaj d la osoby, k tó ra otrzym y w ała n a d a n ie, zezw olenie n a w ykonyw anie dużego i m ałego p ra w a sądow ego ( G e r ic h ts b a r k e it) n a o trzy m an y ch ziem iach. W p rz y p a d k u o m aw ian eg o d o k u m e n tu z 1433 r. oprócz tzw. S t r a ß e n g e r i c h t o trz y m u ją c y n a d a n ie był zo b o w iązan y do słu ż b y konnej w zbroi ( D ie n s t m i t P fe r d u n d H a r n is c h ) oraz do u isz c z a n ia corocznego czynszu w d n iu św. M a rc in a (11 listo p ada), najczęściej w n iezm ien n ej w ysokości 1 fenig a chełm ińskiego (a raczej kolońskiego) lu b zam iennie 5 fenigów p ru skich. Do tego często stosow ano rów nież jak o dodatkow e zobow iązanie d anin ę w n a tu rz e w określonej wysokości, najczęściej 1 półkorca pszenicy i 1 półkorca ży ta, ja k o o p łaty p łu żn ej42. P ow yższy m odel p ra w n y fu n k cjo n o w an ia dóbr (w ty m też folw arków i tzw. protofolw arków ) był stoso w an y przez K rzyżaków rów nież po zakończen iu w ojny trz y n a sto le tn ie j. W d n iu 5 sie rp n ia 1471 r. w ielki m istrz H e in ric h Reffle von R ichtenberg n a d a je H einzow i M en talero w i folw ark H u n t e n a u w raz z 6 ła n a m i ziem i oraz część k arczm y w raz z w sią T h a r a w z 7 ła n a m i ziem i n a p raw ie m a g d e b u r skim. W te n sposób ow em u H anso w i stw orzono p o d staw y do p o sia d a n ia ziem i i jej u p ra w y ja k i p ro w a d z e n ia dochodow ego in te re s u w postaci d z ia ła l ności gospodarczej, a m ianow icie k arczm y (z z iem ią w tzw. p ro to fo lw ark u )43. N a ty m sam y m p raw ie n a d a n o rów nież folw arki, d o b ra i in n e m a ją tk i m.in. d la O tto S ta rw ffe n a - 7 łan ó w w K y n n e w a n g e w 1477 r.44, A n zelm a von T e tta u 45-14 łanów w d n iu 26 sty czn ia 1481 r. w W o r c z y k e y m 46. N a stę p n y w ielki m istrz M a rtin T ru ch sses von W e tz h a u se n z a sta w ia d alsze d o b ra A n zelm ow i i H ansow i von T e tta u w m iejscow ości P o b itte n w d n iu 5 lipca 1480 r.47 N a to m ia st F rid ric h i H a n s L y n d enaw w 1478 r. o trz y m u ją 6 łan ó w ziem i i 1 ła n la s u w 1478 r. w F u c h o lz 48 i w iele in n y ch jeszcze n a d a ń - w szystko to n a p raw ie m ag d eb u rsk im. W ielokrotnie dochodziło rów nież do odnow ienia przez kolejnych w ielkich m istrzó w p rzyw ileju n a d a n ia ziem i i nieruchom ości d o k u m entem, w zm ieniającym zapis z p ra w a chełm ińskiego n a praw o m a g 42 Pergament Urkunden, XX Hauptabteilung Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem (dalej: Perg. Urk.)., XXXIV, nr 166, k. 1: Der H M Paul von R usdorf verschreibt dem M atthes von Wendekeym erblich 21 H ufen und 12 Morgen a u f der Feldmark von Podewitten (Kr. Wehlau) zu magdeburgischem Recht, dazu die hohe und niedere Gerichtsbarkeit außer dem Straßengericht, 60 M ark gewöhnlicher preußischer Münze Wergeld eeee.n d ie. Verpflichtung zu 1 Dienst m it Pferd und Harnisch, 1 K ram pfund Wachs, 1 kulmischem Pfennig oder anstatt dessen 5 preußischen Pfennigen, 1 Scheffel Weizen und 1 Scheffel Rogen fü r Pflugkorn zu Martini. 43 OF 92, k. 20, 20v; na temat protofolwarku zob. J. Gancewski, Folwarki państw a zakonu krzyżackiego w Prusach, Olsztyn 2012, passim. 44 OF 92, k. 38. 45 Tettaw. 46 OF 92, k. 39, 39v. 47 OF 92, k. 41. 48 OF 92, k. 62v, 63.

Zespoły dóbr, dobra złożone, młyny i karczmy oraz folwarki prywatne. 8 1 d ebursk ie. Z ta k ą sy tu a c ją m am y do czy n ien ia w p rz y p a d k u Z y g m u n ta von E y law 49, k tó re m u w 1481 r. odnow iono d o k u m e n t n a d a n ia d o b ra z k a rc z m ą i folw arkiem, obejm ującym 40 łanów ziem i w m iejscow ości T r ia tu g k h e im. W cześniej te n k o m p lek s dóbr działał n a p raw ie c h ełm iń sk im 50. J e d n a k o m aw iane n a d a n ia odbyw ały się n ie tylko n a p raw ie m a g d e b u r sk im 51. S p o ty k am y rów nież, chociaż rzad k o, n a d a n ia n a p raw ie p ru sk im. P rzykładow o, 28 m a rc a 1473 r. W ith von G iech, w ielki sz p ita ln ik i k o m tu r p o k a rm iń sk i, w ydzierżaw ił A ustynow i R atm an o w i 5 ra d e ł ziem i w w ieczyste u ży tk o w an ie w m iejscow ości G lobotin, w łaśn ie n a p raw ie p ru sk im, n a jp ra w dopodobniej w celu pow ięk szen ia jego d o b ra52. W okresie sp ra w o w a n ia u rz ę d u w ielkom istrzow skiego p rzez M a rtin a T ru ch sess von W e tz h a u se n sp o ty k a m y k ilk a n a d a ń n a ty m p raw ie. I ta k G reg er53 S leycher o trzy m ał dw a łan y ziem i (n ajp raw d o p o d o b n iej w la ta c h 1 4 7 7-1 4 8 9 ) w obrębie d o b ra A y s s e l w k o m tu rstw ie królew ieckim, n a o bszarze k o m o rn ictw a ru d aw sk iego, w ła śnie n a p raw ie p ru s k im 54. Podobnie dobro P o m a u d a u z 4 ła n a m i ziem i, p rz e k a z an e do u ży tk o w a n ia P aulo w i H erm anow i - w ed łu g z a p isu w d o k u m encie - m iało być zagospodarow yw ane n a z a sad a c h p ra w a p ru sk ieg o 55. Karczmy z rozwiniętym zapleczem gospodarczym w postaci hodowli i ziem uprawnych. Rozwój formy i znaczenie gospodarcze. Protofolwark jako karczma z rozwiniętym zapleczem gospodarczym - forma przejściowa czy też końcowa i przekształcona? D o k ład n ie rzecz u jm u jąc m am y do czynienia z fo rm ą p ro w a d z e n ia d ziałaln o ści gospodarczej w p o staci k arczm y 56. C e n tra ln y m m iejscem takiego ośrodka, o k reślan eg o w d o k u m e n ta c h słow em K r u g, p o zo staw ała - nie tylko w b a d a n y m o k resie - k arc z m a, ja k o m iejsce zarów no sp o żyw ania posiłków, w ów czas przede w szystk im p rzez członków k a ra w a n k upieckich, ale też m iejsce ich odpoczynku i w y m ian y koni. P o śred n io k a rc z m a s ta w a ła się rów nież m iejscem w y m ian y tow arow ej m iędzy k u p cam i, k tó rzy n ierzad k o p łacili jej w łaścicielow i to w arem za jego u sługi. T ak w y g lądała pierw o tn ie ro la k a rc z m y w znacznie szerszy m zasto so w an iu, niż m ogłoby się n a m w ydaw ać w spółcześnie. Z astan ó w m y się te ra z, ja k w ygląd ał p roblem z a o p a trz e n ia ow ych 49 Eylano? 50 OF 92, k. 90v: [...] er sich vorendert habe alle seine kolmische guttere also [?] Triatugkheim m it dem hoff vnnd dem krug das de innhelt xl huben vnd vi huben zu Thomefidorf, [...] ine sollche colmische gutt zu magdeburgisschem rechte vnd zu beyd[en] konnen und sschreibn [...]. 51 Por. G. Białuński, Kolonizacja Wielkiej Puszczy (do 1568 roku) - starostwapiskie, ełckie, straduńskie, zelkowskie i węgoborskie (węgorzewskie), Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, nr 204, Olsztyn 2002, np. s. 47 i nn. 52 APO, EM., sygn. VII/ II/ 13, nr 31. 53 Greg? 54 OF 92, k. 70v: [...] zu prewsschem rechte [...]. 55 OF 92, k. 70v: 56 W dokładnym tłumaczeniu na język polski.

8 2 Jan Gancewski k arczm w a rty k u ły spożyw cze, a jeszcze b ard ziej - sy stem aty czn o ść tego d z ia ła n ia. O ile m ożem y sobie w yobrazić d ro b n ą hodow lę zw ie rz ą t p rzy zagrodow ych, to trz e b a je d n a k m ieć św iadom ość, że n ie zaw sze b y ła to hodow la w p ełn i w y starczająca. S ta łe i duże zapotrzebow an ie w k a rc z m a ch zaró w no n a p ro d u k ty pochodzenia zw ierzęcego, ja k i n a p ro d u k ty ro ślin n e rodziło pro b lem y n a tu ry technicznej - sk ą d b ra ć owe p ro d u k ty w sposób zgodny z zapotrzeb o w an iem, system atyczny, ale rów nież o p łacaln y d la posiadacza karczm y, a w ięc n ie p rz y sp a rz a jący problem ów odległości od m iejsca docelowego, ja k im był ów K r u g. Rodziło to p o trzeb ę d o p ro w adzenia do takiego s ta n u rzeczy, aby właściciel karczm y był z jednej strony producentem, a z d ru giej - sp rzed aw cą w łasn y ch produktów. W zw iązk u z ty m w łaściciele karczm o trzy m y w ali w w ielu w y p adkach zezw olenia od u rzędnik ó w k rzyżackich n a ubój hodow anego p rzez siebie b y d ła czy też św iń 57, za co Z ak o n pobiera! - n ajczęściej d o d atk o w e - o p ła ty w w ysokości o k re śla n e j k ażd o razo w o w p rzy w ilejach i zezw oleniach, w y d aw an y ch sp ecjaln ie w ty m celu 58. S ta w a ło się to ta k ż e coraz bard ziej opłacaln e d la sam ego zak o n u krzyżackiego, k tó ry coraz częściej m u siał, szczególnie w o p isyw anym okresie, liczyć się ze słab y m i w pływ am i do k a sy c e n tra ln e j, a ta k ż e m ógł, a po w ojnie trz y n a s to letn iej rów nież chciał, w ykorzystyw ać jed n o cześn ie k a rc z m a rz y rów nież pod w zględem w ojskow ym, n a z a sa d a c h p rzede w szystk im o k reślonych w p raw ie c h ełm iń sk im 59. Z drugiej zaś stro n y dow odzi to rów nież is tn ie n ia w ta m ty m czasie rozbudow anej d ziałaln o ści gospodarczej w śród tej g ru p y społecznej i w sk azu je, że często k a rc z m y były n ie tylko m iejscem w y szy n k u p iw a i serw o w an ia d ań, ale ta k ż e (w ich posiad ło ściach ziem skich) prow adziły d ziałaln o ść ty p u folw arcznego. P rzykładow o H a n s z k o m o rn ictw a p ru sk o iław sk ieg o o trzy m ał w 1473 r. p raw o do p ro w a d z e n ia k arczm y z w y n ik ającym i z tego obow iązkam i n a z a sa d ach p ra w a ch ełm iń sk ieg o 60, podobnie S im on z m iejscow ości U n d e r w a n - g e n 61. T akże in n i k a rc z m a rz e służy li - podobnie ja k posiadacze dóbr, lokow a n y c h lu b o d n a w ia n y c h w ó w czas n a p ra w ie m a g d e b u rs k im - w zbro i i k o nno62. C oraz więcej k a rc z m a rz y zaczęło z a te m k o n centro w ać w sw oich rę k a c h - oprócz k arczm y lu b też w ielu k arczm - rów nież posiadłości ziem skie, dobra, w ty m folw ark i o raz in n e n ieruchom ości, k tó re mogły, po p ie rw sze, być źródłem dodatkow ego dochodu, ale um ożliw iały ta k ż e pow iązanie ich 57 Ost. Fol., nr 119, k. 22; G. Białuński, Przemiany..., s. 182. 58 G. Białuński, Przemiany społeczno-ludnościowe południowo-wschodnich obszarów Prus Krzyżackich i Książęcych (do 1568 roku), Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, nr 195, Olsztyn 2001, s. 182. 59 Zob. G. Białuński, Przemiany..., s. 179-184. 60 Ost. Fol., nr 116, k. 149. 61 Ost. Fol., nr 116, k. 153, 157v-158. 62 Ost. Fol., nr 120, k. 116: Wzmianka dotyczy Hansa Falkenheyna, który otrzymał wówczas od zakonu dwie wsie i służył z tych posiadłości: u ff richtige plathe dienst m ith hengst und harnisch.

Zespoły dóbr, dobra złożone, młyny i karczmy oraz folwarki prywatne. 8 3 z g łów ną działaln o ścią, ja k ą było p ro w ad zen ie karczm y. T ak było np. w p rz y p a d k u H a n sa, k a rc z m a rz a z m iejscow ości S ie b e n b r u c k e n w k o m tu rstw ie k ró lew ieckim, k o m ornictw ie W ald au63. N ab y ł on w d n iu 10 m a rc a 1466 r. od H a n s a R ebecke 3 ła n y la s u 64. P raw dopodobnie uczynił to z z a m ia re m założen ia ta m m.in. p asiek i. Był to je d n a k tylko p o czątek procesu, k tó ry szczególnie rozw in ął się w la ta c h 80. i 90. XV w. Szczególnie w o k resie po zakończen iu w ojny trz y n a sto le tn ie j z P olską, zakon - o czym b y ła ju ż m ow a - m u sia ł i potrzeb o w ał dokonyw ać licznych zm ian n a tu ry cyw ilno-praw nej, o rganizacyjnej i finansow ej, ze w zględu n a ogólne zm ian y w sw oim p a ń stw ie, a ta k ż e n a istn iejące ten d en cje w gospod arce nie tylko tego regio n u, ale ta k ż e w in n y ch częściach ów czesnej Europy. Z jed n ej stro n y był to w y raz ogólnego d ą ż e n ia do p rz e p ro w a d zan ia p ry w a ty zacji m a ją tk ó w o raz zw ięk szen ia dzięki te m u sp raw n o ści z a rz ą d z a n ia nim i, a z dru g iej - zap e w n ie n ia sobie stały ch, o k reślo n y ch w pływ ów do k a sy cen tra ln e j. Było to zw iązan e ta k ż e z k oniecznością z a sie d le n ia p u ste k, k tó re pojaw iły się w raz z w yniszczającym i d z ia ła n ia m i w ojennym i. W zw iązku z ty m s ta ra n o się pozyskiw ać osoby ch ętn e do w ydzierżaw ien ia lu b do k u p n a m ajątków. M iały to być ta k ie osoby, k tó re m ogły z jednej stro n y sp ro sta ć sta w ia n y m im zobow iązaniom ad m in istracyjn o -fin anso w y m, a z drugiej strony, osoby, k tó re m ogły z ag w aran to w ać rozwój o trzy m an y ch m ajątk ó w i istn iejącej w n ich in fra s tru k tu ry gospodarczej. W ta k ie j sy tu acji zaczęły p o w staw ać d o b ra o m ieszanej i ty m sam y m niejednoznacznej stru k tu rz e organizacyjno-gospodarczej. D la naszy ch potrzeb form y te będziem y nazyw ać protofolw arkam i, czyli ta k im i założeniam i gospodarczym i, k tó re nie s ą do końca zorganizow ane w folw ark, a z drugiej stro n y s ą bardziej rozw inięte, zarów no pod w zględem s tru k tu ry ja k i organizacji, p rzed e w sz y stk im gospodarczej, niż to m iało m iejsce w organ izacy jn y ch form ach m onotypow ych, ta k ic h ja k m łyny, karczm y, staw y hodow lane, b arcie itp. M ieszan e s tru k tu ry organizacyjno-gospodarcze p o w staw ały w dw ojaki sposób. Po pierw sze, poprzez dobieran ie (dokupow anie) p rzez w łaściciela ju ż jed n eg o m onotypow ego o b iek tu innego, o podobnej lu b in n ej działaln o ści gospodarczej i łączenie ich w k o m p leksy dóbr65, lu b też d zierżaw ę lu b d o k u 63 Obecnie Niżowe w obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej. 64 Perg. Urk., XXXIV, nr 92. 65 Np. Perg. Urk., XXVIII, Nr 50, k. 1 z 10.09.1472 r. kiedy to na podstawie przywileju karczmarz Paul z Grebieten otrzymuje 2 łany ziemi, najprawdopodobniej do rozszerzenia już prowadzonej wcześniej działalności gospodarczej w oparciu o nieokreśloną bliżej infrastrukturę i własną hodowlę świń; Perg. Urk., 93 [XCIII], Nr 58, k. 1 z 12.06.1486 r. Wielki mistrz Martin Truchsess von Wetzhausen zapisuje wówczas Guntherowi von Hohendorff 10 łanów ziemi w miejscowości Klein-Poetlawken oraz dalsze 2 łany ziemi z posiadłości swojego folwarku w Kloschenen, tym samym rozszerzając jego działalność gospodarczą na inne terytoria; Perg. Urk., XXXI, Nr 80, k. 1 z 18.01.1487 r. kiedy to wspomniany wielki mistrz wydzierżawia Michaelowi Kolerowi oprócz karczmy, ogrodu chmielowego i łąk, także 3 część z dobra Zewmen, tym samym umożliwiając powstanie podstaw kompleksu gospodarczego w postaci rzeczonej karczmy i wymienionego dobra, lub też: Perg. Urk., XXXIV, Nr 122, k. 1 z 13.12.1497 r.

8 4 Jan Gancewski p ien ie in n ej części in fra s tru k tu ry gospodarczej n a te re n ie p a ń s tw a k rzyżackiego w P ru s a c h 66. Rozwój dóbr w y m agał od a d m in istra c ji krzyżackiej odpow iedniego, lecz zm ienionego p o d ejścia do sp ra w m a ją tk u nieru ch o m eg o, a p rzede w szystk im w łasności ziem i. C oraz częściej m a ją tk i ziem skie, w tym ich in f r a s tr u k tu r a w p o staci dóbr, folw arków i in n y ch jej składników, p rz e k s z ta łc a ła się w kom p lek sy ziem sko-gospodarcze. N a p rz y k ła d w 1494 r. A n d re a s H e rm a n n k u p ił folw ark, k tó ry w cześniej n a le ż a ł do n iejakiego U lricha. W ty m sam y m czasie z a k u p ił część w si D u s te r w a ld e oraz nieco później jeszcze k arczm ę z zapleczem gospodarczym w raz z d ziałający m nieopodal b ro w arem. U zysk ał p rzy ty m zezw olenie n a w yszynk p iw a67. W te n sposób n ie ty lk o p o w ięk szy ł sw ój m a ją te k, a le ró w n ież zró żn ico w ał p ro d u k cję i zw iększył m ożliw ość u z y sk a n ia dochodu. N iejak i B ro siu s K a ln e in z kolei p o siad ał dw ie w sie, ale nie p o siadał p rzy ty m żadnego fo lw arku. Później n ab y ł jeszcze je d n ą w ieś, a k ilk a n a śc ie la t później leżący p rzy niej folw ark L u x n e i n e n 68. Z atem ta k im n a jp ro stsz y m i najp raw dopodobniej najczęściej sp o ty k anym sposobem sw oistego rozw oju swojej d ziałaln o ści gospodarczej o raz zarazem p o w ięk szen ia m a ją tk u, było n a b y w an ie (różnym i d rogam i praw no-cyw ilnym i) ziem i i dołączanie jej do posiad an eg o ju ż d o b ra lub prow adzonej działalności gospodarczej. T ak często byw ało w śród karczm arzy. J a k słu szn ie zauw aża G. B ia łu ń sk i, k a rc z m a rz e bard zo często p o siad ali dodatkow e d o b ra w postaci ziem i u p ra w n e j i łą k 69. S tosow ali p rzy ty m p ro sty m echan izm u ła tw ie ń gospodarczych i k o m p e n sa ty zobow iązań70. W z a m ia n za zezw olenie n a sp rz e daż w łasn y ch produktów, np. m io d u czy też ch leb a ja k rów nież w yszynk piw a Tego dnia Wilhelm graf von Isenburg, wielki komtur i namiestnik wielkiego mistrza na zamku w Schaaken, wydzierżawia Niclasowi i Peterowi von Sassen folwark w Sproden (Sprittlaucken) z 7 łanami ziemi i jeszcze 4 łanami (dodatkowymi ponad miarę), który graniczy m.in. z folwarkiem Sperlings. Został tu również wymieniony folwark Tatters z 7 łanami ziemi. Jest to doskonały przykład ilustrujący możliwość powstania i istnienia (biorąc pod uwagę chociażby dwa pierwsze folwarki) podstaw do istnienia złożonego dobra. 66 Perg. Urk., XXXVII, Nr 39, k. 1, z 21.04.1488 r. kiedy to wielki mistrz Martin Truchsess von Wetzhausen odnawia na prośbę Hansa von Weyher dokument, wystawiony uprzednio przez namiestnika wielkiego mistrza Heinricha Reuß von Plauen w dniu 16.08.1468 r., dotyczący przedłużenia dzierżawy folwarku Wohnsdorf z wsiami (folwarcznymi?) Herrendorf i Schönwalde na prawie magdeburskim, który był wcześniej wydzierżawiony na prawie chełmińskim; Perg. Urk., 93, Nr 72. k.1, z 1.03.1522 r. Tym przywilejem wielki mistrz Albrecht Hohenzollern von Ansbach wydzierżawia Stefanowi Hobberer folwark Nowy Dwór z 4 łanami i do tego 13 radłami ziemi na polu Kaynkaymen w komornictwie Waldau. 67 Ost. Fol., nr 141, k. 167-168. 68 Ost. Fol., nr 157, k. 39. 69 G. Białuński, Przemiany..., s. 179. 70 Mechanizm ten był znany wcześniej, chociaż w innej uproszczonej formie, np. zezwoleń na wywóz zboża lub produkcję i sprzedaż mąki i stosowany w państwie zakonnym już od początku XV w.. Pisał o tym Z. H. Nowak, omawiając zezwolenia wielkiego mistrza na wywóz zboża z Prus. Wówczas jednak było o wiele trudniej otrzymać takie zezwolenie. Było one udzielane raczej poplecznikom Zakonu i jego bliskim współpracownikom, nie zaś na zasadzie opłacalności gospodarczej i liczenia na ewentualny zysk z jego wydania.

Zespoły dóbr, dobra złożone, młyny i karczmy oraz folwarki prywatne. 8 5 m u sieli płacić czynsz. K arczm arze, a czasam i i m ły n a rz e (prow adzili w ów czas w P ru sa c h często sp o ty k an e m onotypow e ośrodki gospodarcze) otrzym y w ali rów nież dodatkow o ziem ię. M ogli zatem prow adzić - oprócz podstaw ow ej - rów nież dodatk o w ą lu b rów noległą działalność gospodarczą, zw iększającą ich dochody, a przede w szystkim w łasn e m ożliw ości produkcyjne, a poprzez to rów nież tzw. sam o w y starczaln o ść je śli chodzi o p ro d u k ty pochodzenia ro ln i czego (zarów no roślinnego, ja k i zw ierzęcego). O b serw ujem y zate m po w ojnie trz y n a sto le tn ie j dw a rów noległe procesy. Z jed n ej stro n y w idoczny je s t proces tw o rz e n ia dóbr łączonych w p ostaci kom pleksów gospodarczych z w y k o rzy stan iem ju ż istn iejący ch folw arków, a z drugiej stro n y proces zw ię k sz a n ia m ożliw ości gospodarczych poszczególnych w łaścicieli i dzierżaw ców poprzez tw o rzen ie typów w ielofunkcyjnych, ta k ic h ja k k arczm y z ziem ią i sam o w y starczaln y m zapleczem gospodarczym (folw arcznym ). J a k w idać, często p ry w a tn i w łaściciele p o siad ali n a d a n e fo lw ark i jak o część w iększych dóbr, zarów no w u k ła d z ie z w sią, m ły n em czy też form am i pośred n im i, ta k im i ja k np. k arczm y z ziem ią i w ła sn ą hodow lą zw ierząt gosp o d arsk ich, k tó re stan o w iły ośrodki sam o w y starczaln e. N ie chodzi przy ty m o w sk azy w an ie pośredniego e le m e n tu w ew olucji i dochodzeniu ta k ic h k arczm z ro zw in ięty m zapleczem gospodarczym do form y folw arku, gdyż ośrodki te n ie stan o w iły form y ew olucyjnej, a jed y n ie o rg anizacyjn ą. N ie w ą t pliw ie były je d n a k czym ś więcej niż zw y k łą k arczm ą, gdyż w obrębie swojego organizacy jn o -w łasn o ścio w eg o te ry to riu m p o sia d a ły dodatkow o istn ie ją c y ośrodek gospodarczy, k tó ry najczęściej sp ełn iał rolę o śro d k a hodow lanego, d o starczającego pro d u k tó w do swojej karczm y. N a tej zasad zie zaczęły n ajp raw dopodobniej funkcjonow ać, począw szy od p rzeło m u la t 60. i 70. XV w., m.in. n astęp u jące karczm y oraz kom pleksy gospodarcze złożone z k arczm y i folw arku: W a n g itt71, Siedlisko ( E in s ie d e l)72, U d e r w a n g e n 73, S ta ry D w ór74 (A lth o f)75, L e y s u h n e n 76, Piniew o ( P in n a u ) 77, Absch w an g en 78, K ru k i79 (K r u e c k e n )80, G o d r ie n e n 81, P o k a rm in (B r a n d e n b u r g ) 82, 71 Ost. Fol., nr 116, k. 146. W takiej roli (protofolwarku) pojawia się w dokumentach w 1469 r. 72 Ost. Fol., nr 116, k. 584v. Zapis dokumentalny z 1470 r.; E. J. Guttzeit, Der Ordenshof und Grenzkrug Einsiedel, Beihefte zum Jahrbuch der Albertus Universität zu Königsberg, Bd. 4, 1967, s. 189-201. 73 Ost. Fol., nr 116, k. 152v. Zapis dokumentalny z 1471 r. 74 W okręgu braniewskim lub pasłęckim. 75 Ost. Fol., nr 116, k. 149. Zapis dokumentalny z 1473 r. 76 Ost. Fol., nr 116, k. 583v. Zapis dokumentalny z 1476 r. 77 Ost. Fol., nr 116, k. 145v. Zapis dokumentalny z 1483 r. 78 Ost. Fol., nr 116, k. 147. Zapis dokumentalny z 1490 r. 79 W okręgu węgorzewskim. 80 Ost. Fol., nr 116, k. 29. Zapis dokumentalny prawdopodobnie z 1504 r. 81 Ost. Fol., nr 116, k. 143v. Zapis dokumentalny z 1506 r. 82 Ost. Fol., nr 116, k. 142. Zapis dokumentalny z 1513 r.

8 6 Jan Gancewski B l a d i a u 83, K obyla B u d a (K o b b e lb u d e )84, L e h m k u h n e n 85, Łodygi86 ( L u d w ig - s w a ld e ) 87, D o lls ta e d t88, P isz ( J o h a n n e s b u r g ) 89 i w iele innych. Rozwój wolnych folwarków i w zespole dóbr w domenach, w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach po II pokoju toruńskim P rzyw ileje (n a d a n ia ziem i i in n e sp rzyjające rozw ojow i istn iejący ch ta m ośrodków gospodarczych, w ty m folw arków ) u zysk iw ali osadnicy niem ieccy, w olni P ru so w ie, a ta k ż e in n e osoby w osad ach i ośro d k ach gospodarczych ju ż d ziałających. A kcja ta objęła całe P ru s y K rzyżackie po z aw arciu z P o lsk ą II pokoju to ru ń sk iego, szczególnie od k o ń ca la t 60., ju ż b ard zo w y raźn ie od la t 1 4 6 5-1 4 6 8 90, w la ta c h 70. i później pod koniec XV w., a ta k ż e przez cały czas is tn ie n ia okrojonych tzw. P ru s K rzyżackich aż do 1525 r.91 Z ak o n k rz y żacki p o stanow ił w ów czas ja k najw ięcej m ajątk ó w p rz e k a z ać p ry w a tn y m 83 Ost. Fol., nr 116, k. 587. Zapis dokumentalny z 11 lipca 1480 r. 84 Ost. Fol., nr 116, k. 155-155v. Zapis dokumentalny z 15 lipca 1483 r. Przykład istnienia typowego kompleksu gospodarczego w postaci karczmy i oddzielnego folwarku w posiadaniu jednego użytkownika. 85 Ost. Fol., nr 116, k. 438v, 482v, 483v, 683. Zapisy dokumentalne z kilku lat. W kolejności zapisu źródłowego z: 3 marca 1493, 29 lipca 1498, 8 i 13 lipca 1515 oraz 17 sierpnia 1521 r. W ostatnim z wymienionych zapisów oprócz wsi i folwarku pojawia się cały kompleks gospodarczy nazwany dobrem - Gut. 86 W okręgu oleckim. 87 Ost. Fol., nr 116, k. 158. Zapis dokumentalny z 21 września 1487 r. 88 Ost. Fol., nr 171, k. 18/ fol. 1. Zapis dokumentalny z 1470 r. 89 Ost. Fol., nr 207, k. 44. Zapis dokumentalny z 1471 r. 90 Oczywiste jest przy tym, że proces ten nie rozpoczął się po wojnie trzynastoletniej z Polską. Jego korzeni należy szukać już w zmianach, które zaszły w organizacji i ekonomii państwa krzyżackiego przede wszystkim po 1411 r. Jedne z takich zapisów dóbr ziemskich (najprawdopodobniej z folwarkiem) w państwie zakonnym, a nie ich dożywotniej lub ograniczonej dzierżawy (jak to zwykle wówczas praktykowano) został dokonany przez wielkiego mistrza zakonu Pawła von Rusdorf dla Matiasa von Wendekeym 29 czerwca 1433 r., OBA, nr 2356: [...] Marienburg. Der H M Paul von R usdorf verschreibt dem Matthes von Wendekeym erblich 21 H ufen und 12 Morgen a u f der Feldmark von Podewitten (Kr. Wehlau) zu magdeburgischem Recht, dazu die hohe und niedere Gerichtsbarkeit außer dem Straßengericht, 60 M ark gewöhnlicher preußischer M ünze Wergeld eeeen die Verpflichtung zu 1 Dienst m it Pferd und Harnisch, 1 K ram pfund Wachs, 1 kulm ischem Pfennig oder anstatt dessen 5 preußischen Pfennigen, 1 Scheffel Weizen und 1 Scheffel Rogen fü r Pflugkorn zu M artini [...]. 91 Np.: Ost. Fol., nr 14 403, k. 4v: jest tu m. in. mowa o działalności urzędników krzyżackich z Barcian i Kętrzyna, którzy wydzierżawia posiadłości (w tym prawdopodobnie o charakterze gospodarczym) dla innych osób, np. z obszaru prokuratorstwa wystruckiego; Ost. Fol., nr 14 396, k. 1: wzmianka na temat najprawdopodobniej prokuratora z Nidzicy Adama von Halle, zapisującego ziemie osadnikom na terytorium, które podlegało mu administracyjnie, k. 4. Ten sam urzędnik krzyżacki w 1503 r. dokonał m.in. zapisu ziem leżących pomiędzy Morągiem a Ostródą osadnikom spoza zakonu; Ost. Fol., nr 14 381, k. 10v: źródło zawiera m.in. informację o prokuratorze w Tylży współpracującym z piwnicznym w Ragnecie. Wzmianki dotyczą najczęściej zapisów ziemi przez urzędników krzyżackich dla osób, związanych z zakonem; k. 4v: k. 4v: wielki marszałek zakonu w 1505 r. zapisuje pewne posiadłości ze wsią Mulkendorff. 92 O tym w dalszej części artykułu.

Zespoły dóbr, dobra złożone, młyny i karczmy oraz folwarki prywatne. 8 7 w łaścicielom 92. T akie ro zw iązan ie było w yjściem logicznym w ów czesnej, dość tru d n e j pod w zględem ekonom icznym, sy tu acji zakonu. T opniejące k a d ry z a rządzające, p o stęp u jący proces, ja k się okazało, n ieu ch ro n n ej sekulary zacji, dość szybki proces odejścia od m o d elu życia zakonnego, pojaw iające się coraz częściej p o szukiw anie w zakonie łatw ego życia lu b też z a o p atrzen ia e m ery ta ln e g o 93 n ie sp rzyjały u trz y m y w a n iu zdyscyplinow anego i scen tra liz o w an e go o rg a n iz m u korporacyjnego. P o zw ala to w y snuć hip o tezę o ponadgospodarczych c z y n n ik a c h p rz y s p ie s z e n ia ro zw o ju, w cześn iej ju ż is tn ie ją c e j n a te ry to riu m p a ń s tw a zakonnego w P ru sa c h p ry w atn ej gosp o d ark i folw arcznej. D zięki te m u m o żna było, p rzy zm niejszonym n a k ła d z ie p racy w łasn ej, czerpać korzyści, w y n ik ające z pow inności czynszow ych osób d zierżaw iący ch folw a rk i lu b - rzadziej - od tych, k tó rzy o trzy m ali owe ośrodki gospodarcze od Z akonu w form ie zastaw u. W la ta c h 1470-1 4 7 7 ów cześni w ielcy m istrzo w ie zakonu: H e in n ric h R euß von P la u e n, a szczególnie H e in ric h Reffle von R ich ten b erg (gdyż te n p ie rw szy tu ż n a p o czątk u tego o k re su p rz e sta ł p ełn ić u rz ą d w ielkom istrzow ski) w y staw ili w iele przyw ilejów d la now ych w łaścicieli ziem skich, w ty m ró w nież w łaścicieli obiektów gospodarczych, ta k ic h ja k m.in. folw arki. N a p rz y k ła d 6 p a ź d z ie rn ik a 1470 r. P e te r P obersch. w ra m a c h takieg o p rzyw ileju o trzy m ał folw ark w P o b itte n 94. 5 sie rp n ia 1471 r. H einzzow i M entalerso w i został z a p isa n y folw ark w H u n t e n a u w raz z ziem ią95. N a stę p n ie o trz y m a ł go (lub je, gdyż m ogło być ich więcej niż je d e n w ciągu la t 1470-1477) W enzel R o sy n h ay n 96. Tenże W enzel R o sy n h ay n o trzy m ał od w ielkiego m is trz a H e in ric h a von R ic h te n b e rg fo lw ark W ordyty (W o r d itte n ) z a re a łe m 9 łan ó w 97 ziem i u p ra w n e j n a w ieczne p o siad an ie d la siebie i sw oich n astęp có w 98. F o l w a rk te n o trzy m ał n a z a sad a c h p ra w a m ag d eb u rsk ieg o, z jego w szystk im i p ra w a m i i u d o g o d n ien iam i 99 o raz dodatkow o z tzw. dużym p ra w e m są d z e n ia poddanych. R az w ro k u pow in ien był ponosić o p łatę p łaco n ą w w osku oraz w fen ig ach 100. W 1473 r. n a m ocy przy w ileju w ystaw ionego przez w ielkiego m istrz a H e in ric h a R euss von P la u e n D aniel von K u n h eym o trzy m ał fo lw ark w S c k a l- tetey101. W podobnym czasie, tj. w la ta c h 1 4 7 0-1473 w ielki m istrz H ein rich R effle von R ic h te n b e rg zap isał C ristofferow i von P a d a n g e n 8 łanów ziem i. 93 Zob. Z. H. Nowak, Sprawa zaopatrzenia emerytalnego w zakonie krzyżackim w pierw szej połowie X V wieku, [w:] Zakon krzyżacki a społeczeństwo państw a w Prusach, pod red. Z. H. Nowaka, Roczniki TNT, R.86, 1995, s. 83-101. 94 OF 92, k. 19-19v, 31v-32. 95 OF 92, k. 20-20v. 96 OF 92, k. 2, 3. 97 1 łan, tzw. pruski = ~16, 5-17, 5 hektarów. 98 OF 92, k. 3: vschreiben [...] seinen rechten erben unnd nochkomlungen den h o ff worditten der do innholt ix huben m it allen vnd iglichen [...]. 99 OF 92, k. 3. 100 Ibidem. 101 OF 94, k. 101-102.

8 8 Jan Gancewski Z apis obejm ow ał rów nież fo lw ark w K a rw ita c h ( K a r w ith e n ) 102. W 1475 r. w ielki m istrz w ydał przyw ilej d la H a n s a F a n le ra, zap isu jąc m u w p o siadanie 7 łan ó w ziem i w O p peln (?)103. P rzyw ilej te n zezw alał jego odbiorcy n a założenie i pro w adzenie k arczm y oraz n ajp raw dopodobniej rów nież folw arku, z w y k o rzy stan iem p rz e k a z an e j ziem i pod u p ra w ę i częściowo hodow lę zw ier z ą t g o spodarskich. J e s t to p rz y k ła d godny uw agi, m im o że n ie m ów i on b ezpośred n io o w y d zierżaw ien iu lu b n a d a n iu folw arku, z tego pow odu gdyż n ie k tó re przyw ileje w iązały się z n a d a n ia m i połączonym i. O soba, k tó ra o trz y m y w ała ta k i przyw ilej m ogła prow adzić n ie tylko karczm ę, ale rów nież ro z w in ięte pod w zględem gospodarczym zaplecze w p o staci hodow li, przy p o m i n ające form ę g o sp o d arczą zbliżo n ą do założeń folw arku. Z ta k ą sy tu a c ją m am y do czy n ien ia ju ż w cześniej, k iedy to w 1471 lu b 1472 r. T hom asow i R o sen au zo stał w y d an y przyw ilej n a d a n ia fo lw ark u S p a r w y n ( S p a r w i n ) w raz z k a rc z m ą o łącznej pow ierzchni 20 łanów p ru sk ic h n a p ra w ie m a g d e b u r skim, z w szystk im i p ra w a m i do są d z e n ia ludności osiadłej n a tej ziem i104. W 1471 r. w ielki m istrz H e in ric h Reffle von R ic h te n b e rg n a d a ł fo lw ark H unte n a u ( H im te n a w ) oraz k arczm ę i ziem ie we w si T h a r a w H einzow i M entalero w i105. P rzy w ilej obejm ow ał p rz e k a z a n ie w jego ręce u rz ę d u so łectw a w w ym ienionej wyżej w si i w zw iązk u z ty m sp raw o w an ie u rz ę d u sołtysa. Z tej racji o trzy m ał od w ielkiego m is trz a dodatkow ych 7 łan ó w ziem i. J e d n o cześnie o trz y m a ł106 124 ła n y o raz fo lw ark z 6 ła n a m i i 7 ra d ła m i (H a c k e n ) ziem i107. Ów H ein z M e n ta le r został zobow iązany do sta w ie n ia się w lekkiej zbroi lecz konno n a k ażde w ezw anie swojego p a n a (czyli zak o n u k rzy żack iego) n a w y p ra w y z a ró w n o z a c z e p n e, ja k i o b ro n n e. P o n a d to w d z ie ń św. M a rc in a został zobow iązany do u iszczen ia o p łaty w n a tu rz e w w ielkości fu n ta w osku oraz jed n eg o kolońskiego (chełm ińskiego) fenig a albo pięciu p ru sk ic h fenigów 108. 25 sty czn ia 1474 r. w ielki m istrz z a p isa ł P etero w i K o b erseh e - w raz z u rz ę d e m so łty sa - trz y w sie: P ilm e n h a u se n ( F ilm e n h u s e n, P ih m e n h u s e n? ) z a re a łe m 51 łanów, P o k m id en (P o k m id e y, P o b u n d e n? ) - z a re a łe m 29 łanów o raz P o ck en h ey m (?) z a re a łe m 20 łan ó w ziem i. Ł ącznie P e te r K obersehe o trzy m ał zate m 100 łanów ziem i, z k tó ry ch w iększość m ia ła być przeznaczon a d la przy szły ch osadników. Ów P e te r o trzy m ał dodatkow o folw ark Pobytte n o pow ierzchni 12 łanów ziem i109. Był to n ajp raw dopodobniej folw ark ty p u hodow lanego, ja k o część d o b ra złożonego. W szy stk ie w ym ienione p o sia 102 OF 94, k. 392-393. 103 OF 92, k. 3v. 104 OF 92, k. 17. 105 OF 92, k. 20v. 106 Przeznaczone m.in. do podziału na działki dla nowych osadników? 107 OF 92, k. 20v. 108 Ibidem. 109 OF 92, k. 31v: [...] Derzu den h o ff Pobytten der zw olff huben Innhalt [...]. To wskazuje, że folwark ten był przekazany dodatkowo, do już posiadanych wcześniej ziem, w istniejącym zespole dóbr.

Zespoły dóbr, dobra złożone, młyny i karczmy oraz folwarki prywatne. 8 9 dłości - w edłu g zap isu w akcie n a d a n ia - były położone w obrębie ów czesnego k o m tu rstw a p o k arm iń sk ieg o oraz p ro k u ra to rs tw a p rz e z m a rsk ieg o 110. P o siadłości zostały n a d a n e n a p raw ie m a g d e b u rsk im z m ały m i dużym p raw em sądzenia. P e te r i jego n a stę p c y a k te m n a d a n ia zo stali zobow iązani do św iad czeń p o datkow ych w ta k ie j sam ej w ielkości i specyfikacji ja k in n i osadnicy (np. H ein z M entaler). P o n adto ze w si P o b u n d e n z każdego p ru sk ieg o p łu g a (rad ła) m u sia ła być o d p ro w ad zan a d a n in a w w ielkości jednego półkorca ż y ta o ra z dw óch półkorców pszenicy. P o d o b n ą p o litykę, z w ią z a n ą z n a d a w a n ie m posiadłości folw arcznych, p ro w ad ził kolejny w ielki m istrz M a rtin T ru schsess von W etzh au sen. T ak było w p rz y p a d k u z a p isu fo lw ark u w K in w ąg ach d la n iejakiego O tto S tra w ssa (S tra u ssa? ) w 1477 r. [ K i( y )n n e w a n g e ] 111. F o lw ark te n, ja k o część d o b ra złożonego, ju ż w cześniej n a d a ł m u w ielki m istrz H e in ric h Reffle von R ic h te n b e rg. N a jp ra w d o p o d o b n ie j z a m ie rz a ł m u ró w n ie ż z a p is a ć go p ó źn iej w w ieczne p o sia d a n ie, ale n ie zdążył. Jego n a stę p c a w y raźn ie odw ołuje się do tego fa k tu niejako kończąc rozpoczęte w cześniej dzieło swojego p o p rzed n i k a n a u rzęd zie. T ak ja k w p rz y p a d k u poprzednio cytow anych zapisów, ta k i te n z a w ie ra form ułę p rz y z n a ją cą te sam e p ra w a d la n astęp có w rzeczonego O tto n a. N a d a n ie n a stą p iło n a p ra w ie m ag d eb u rsk im. Do tego O tto o trzym ał p ra w o w olnego poło w u w je z io rz e I n o l r u c h (?) n ie d a le k o m iejscow ości B e is l a u c k e n 112. Tenże O tto m iał odtąd obow iązek sta w a n ia konno i w zbroi n a każde w ezw anie do w a lk i113. P ow inien rów nież n a obszarze w yznaczonym przez a k t n a d a n ia służyć p ra c ą n a rzecz zak o n u krzyżackiego, m.in.: brać u d ział przy w znoszeniu now ych zam ków, ja k rów nież w renow acji lu b też rozbiórce stary ch zabudow ań obronnych114. N a św. M arcina pow inien zaw sze uiszczać podatek, w ynoszący z jednego p ługa półkorzec pszenicy oraz korzec żyta jak o opłatę rekognicyjną115. Inaczej je d n a k niż inni w podobnych p rzypadkach, nie m u siał je d n a k daw ać fu n ta w osku an i płacić pięciu p ru sk ich fenigów. B ardzo in te re su ją c y ch inform acji d o sta rc z a n a stę p n y a k t n a d a n ia, tym ra z e m z 1481 r 116. W ów czas to w ielki m istrz Z ak o n u M a rtin T ru ch sess von W e tz h a u se n przyw ilejem z 26 sty czn ia tego ro k u n a d a ł n ie ja k ie m u A nselm o- wi ( L u s s h e lm e ) von T ettaw folw ark w raz z w olnym i P ru sa m i, m ieszkającym i n a przedfolw arczu, w ieś, m ły n i sta w m ły ń sk i117. Tym fo lw ark iem był dw ór 110 OF 92, k. 31v. 111 OF 92, k. 38: [...] das wir m it rath willen vnnd wissen vnsers ordens mitgebitgiern vnsers ordens heben Betrauwen Otto Strauw ß den h o ff Kznnewange der do Innhelt V II huben den [...] welchen habenn verschreiben vnnd vorleihen dem obgnanten Otto Straw ß semen rechten erben vnnd nachkomlungen. Im K rafft vnnd m acht dieß brieffs den obgemelten h o ff m it allen vnnd iglichen sem engerechtigkeite [...] zu Magdeburgisschem rechte [...]. 112 Ibidem. 113 OF 92, k. 38: [...]tuchtigen dienst m it hengst und harnisch. 114 OF 92, k. 38: [...] newe hewßer bawen alde helffen bessern adder brechen [...]. 115 OF 92, k. 38: [...] v ff m artinn das heiligen bisschofs tag verpflichtetsem zugebnis vom pflug eyn scheffe[l] weyß vnnd eynen scheffe[l] rocken zubekenntnis der herschafft. 116 OF 92, k. 39. 117 Ibidem.

9 0 Jan Gancewski h o dow lany w m iejscow ości W o tz y k e im, n a to m ia s t w ieś le ż a ła n ieopodal tego fo lw ark u i w zw iązk u z ty m m ogła m ieć ta k ą s a m ą lub p o d o b n ą n azw ę w łasn ą. M łyn w edłu g analizo w an eg o z a p isu był u sy tu o w an y w m iejscow ości K rzeczew o ( S o n n e n b u r g ). Z arów no fo lw ark ja k i w zm ian k o w an a w ieś przyfolw arczna zostały n a d a n e ow em u L u s s h e lm e w raz z ziem ią w ilości 14 łanów, przy czym folw ark w ielki m istrz n a d a ł p raw n ie z w szelkim i przysługującym i p raw am i, ja k rów nież n ależącym i do folw arku dodatkow ym i u rząd zen iam i gospodarczym i. T rzeba sobie bow iem zdaw ać sp raw ę, że nie tylko sa m a ziem ia sta n o w iła w arto ść tego i in n y ch n a d a w a n y c h w ów czas przez zak o n k rz y żacki folw arków, ale rów nież ich u rz ą d z e n ia i z a b u d o w an ia gospodarcze. P osiadłości zo stały n a d a n e n a praw ie m ag d eb u rsk im. P o n ad to A nselm o trz y m a ł praw o do w olnego połow u ry b w jeziorze, k tó re znajdow ało się w m iejscow ości L a u d i t t e n. O m aw ian y przyw ilej zezw alał m u rów nież n a połów ryb w staw ie n ależący m do w spom nianego ju ż w cześniej m ły n a zbożowego; ów m ły n ze sta w e m znajdow ały się w m iejscow ości B e is la u c k e n. W szy stk ie te połow y m iały być dokonyw ane p rzy pom ocy m ałej sieci n a p o trzeb y w łasn e go sto łu, a nie n a sp rz e d a ż 118. W idzim y zatem, z re s z tą ju ż nie po ra z p ie rw szy, że n ie k tó re n a d a n ia ośrodków gospodarczych ty p u folw arcznego w raz z ziem ią były łączone z n a d a n ia m i innego ty p u, chociażby ta k im i, k tó re obejm ow ały rów nież w sie i w ięk szą ilość ziem i u p ra w n e j, a ta k ż e pobliskie m łyny, staw y ry b n e o raz k a rc z m y 119. M ożna p rzyjąć zatem, że był to raczej sta ły zw yczaj, sp o ty k an y w w ielu d o k u m en tach, co p ozw ala przypuszczać, że z akon chciał, począw szy od la t sied em d ziesiąty ch XV w. p rz ek azać ja k n a j więcej m a ją tk u w p ry w a tn e ręce i to zarów no pod w zględem a re a łu ziem sk iego, ja k i istn iejącej ju ż w ów czas in fra s tru k tu ry gospodarczej120. Ó w A nselm 118 Ibidem. 119 Por. G. Białuński, Przemiany..., s. 179-184. Autor słusznie wskazuje na wielorakie mechanizmy społeczno-gospodarcze, które zachodziły wśród właścicieli karczm i posiadłościach do nich należących w II połowie XV w. Autor również słusznie zauważa, że karczmy często nie były samodzielnymi (pojedynczymi) ośrodkami gospodarczymi, ale również posiadały ziemię, z której musiał być odprowadzany czynsz. Dowodzi to naszej tezy, że karczmy ze swoim zapleczem gospodarczym stanowiły niekiedy również spożywcze ośrodki produkcyjne, gdyż ich właściciele prowadzili mniejszą lub większą hodowlę zwierząt gospodarskich, najczęściej na własne potrzeby, związane z prowadzeniem karczmy. Wydaje się również w pełni uzasadnione twierdzenie, że w związku z prowadzoną przez karczmarzy działalnością gospodarczą otrzymywali oni często w nadaniach - obok karczmy - również ziemię uprawną i łąki dla wypasu bydła i świń. 120 Por. W. Guddat, Die Enstehung und Entw icklung der privaten Grundherrschaften in den Äm tern Brandenburg und Balga, Wissenschaftliche Beiträge zur Geschichte und Landeskunde Ost- Mittelauropa, hrsg. v. Jürgen Karp, Nr 96, Marburg/Lahn 1975, s. 183 n., 208-210; L. Dralle, Der Staat des Deutschen Ordens in Preussen nach dem II. Thorner Frieden. Untersuchungen zur ökonomischen und ständepolitischen Geschichte Altpreußens zwischen 1466 und 1497, Frankfurter Historische Abhandlungen, hrsg. v. Werner Gembruch, Peter Herde, Paul Kluke, Walther Lammers, Friedrich Hermann Schubert, Klaus Zernack, Wiesbaden 1975, s. 39 inn: M. Biskup Plany reform zakonu krzyżackiego w Prusach z 1492 roku, w: Prusy Polska Europa. Studia z dziejów średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych. Prace ofiarowane Profesorowi Zenonowi Hubertowi Nowakowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, pod red. A. Radzimińskiego i J. Tandeckiego, Toruń 1999, s. 278-279.

Zespoły dóbr, dobra złożone, młyny i karczmy oraz folwarki prywatne. 9 1 pow in ien sta w ia ć się n a w ezw an ie z a k o n u krzyżackiego w lekkiej zbroi i konno w ziem i, n a k tó rej zam ieszk u je. Podobnie ja k i w in n y ch tego ty p u p rzy p ad k ach, pow in ien był uiścić corocznie n a św. M a rc in a p o d a te k w w ysokości fu n ta w o sk u o raz jed n eg o kolońskiego lu b z a m ia st niego pięć p ru sk ic h fenigów. Z la t 1 5 0 6-1 5 0 8 pochodzi n a d a n ie ziem i d la n iejakiego S teffana A ch th u b en a. J e s t w n im m ow a o leżącym w tej posiadłości fo lw ark u o nazw ie A c h th u b e n 121. Z atem zap isy dotyczące n a d a n ia fo lw ark u w d zierżaw ę lu b n a w łasność, jego sp rzed aży d la u ż y tk o w n ik a pozazakonnego (pryw atnego), b ąd ź też p rz e k a z a n ia w różnych fo rm ach darow izny, najczęściej spadkow ej n a le ż a ły do n ajczęstszy ch form, w y stępujących w d o k u m e n ta c h w y staw ian y ch po zak o ń czen iu w ojny trz y n a sto le tn ie j. W około 15-20% z b adanych sy tu acji p ra w n y c h w p rz y p a d k u n a d a ń ziem i i zara z em obiektów o c h a ra k te rz e gospodarczym w d zierżaw ę lu b n a w ła sność, b ądź też sp rzed aży posiadłości p rzez zakon k rzyżacki, m am y do czyn ie n ia z tzw. k o m p lek sam i różnych obiektów o c h a ra k te rz e gospodarczym, ty p u folw ark w łaściw y, k a rc z m a z sam o w y starczaln y m zapleczem hodow lanym, m ły n z in n y m i o b iek tam i gospodarczym i lu b wolno stojący, czy też in n e dobro p o zaw iejsk ie, o k re śla n e w d o k u m e n ta c h ja k o G u t, w y stęp u jący ch w posiadłości należącej do jed n eg o w łaściciela. W ta k ic h w y p adkach w d o k u m e n ta c h n ad aw czy ch obok o k re śle n ia G u t, w y stę p u ją rów nież in n e o k re śle n ia (d la tej sam ej n azw y odm iejscow ej, w ty m sam y m ośrodku), ta k ie ja k H o ff, D o r f122 czy też K r u g 123. T ak było chociażby w p rz y p a d k u posiadłości w ta k ic h m iejscow ościach ja k : B a rc ia n y (B a rte n )124, S to ln o 125 (S tollen)126, Ł ączn o 127 (W iese)128, Ż o łędno129 ( G il lw a ld e ) 130, M o jty n y 131 ( M o ith ie n e n, 121 OF 122, k. 23-23v. 122 OF 122, k. 19-19v, gdzie znajduje się zapis o umiejscowieniu we wsi Nawiady (Aweyden), działającego tam również folwarku. 123 J. Gancewski, Methodological remarks concerning historical researching upon the Monastic State o f the Theutonic Knights, contained in the source: X X Hauptabteilung [in] Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem, paricularly in: Ordensbriefarchiv, Ordens Foliaten as well as in Pergament Urkunden and Ostpreusische Folianten [w:] History- Archive Studies-Information Science, ed. K. Narojczyk, M. Swigoń, M. Wolny, Olsztyn 2010, s. 41, poz. 3e w tab., gdzie jest wymieniona karczma w starym folwarku (Krug in Althof), Ost. Fol. 116, k. 149; s. 42, poz. 3ac w tab., gdzie jest wymieniona karczma i folwark (jako jeden obiekt gospodarczy) w Kobylej Budzie, Ost. Fol. 116, k. 384-385; s. 50, poz. 63a w tab., gdzie jest wymieniona wieś i jednocześnie folwark, które to tworzą zespół gospodarczy, Ost. Fol. 126, k. 42v-44v. 124 Ost. Fol. 122, k. 230-230v. Dokument z dnia 1 lutego 1467 r. 125 W okręgu morąskim. 126 Ost. Fol. 122, k. 143-143v. Dokument z dnia 7 lipca 1521 r. 127 Najprawdopodobniej w okręgu morąskim lub Burzyna w pasłęckim. 128 Ost. Fol. 122, k. 83-84. Dokument z dnia 11 czerwca 1495 r. 129 W okręgu morąskim. 130 Ost. Fol. 123, k. 26v-27. Dokument z dnia 13 grudnia 1476 r. 131 W okręgu mrągowskim.

9 2 Jan Gancewski M o y t h i e n e n ) 132, M u h l i n g 133, D a g w i t t e n 134, S p o rty n y 135 ( S p o r t e h n e n ) 136, D z ie rż ą żn ik 137 ( H a r te ls ) 138 czy też R odele139 ( R o d e h le n ) 140. Tu dom inującym e le m e n te m s tr u k tu r y g o sp o d arczej było w y m ie n ia n e ju ż dobro ( G u t) z m niej lu b - częściej - b ard ziej rozległym zapleczem gospodarczym n a jego obszarze. Z d a rz a się też, że je d n a i t a s a m a posiadłość im m a n e n tn ie sp e łn ia ła funkcje k ilk u wyżej w ym ienionych obiektów gospodarczych, najczęściej folw a rk u i k arczm y lu b fo lw ark u i m ły n a lu b też w szy stk ich ty ch obiektów gospodarczych ra z e m w zięty ch 141. T ak było np. w p rz y p a d k u ta k ic h m iejscowości, ja k w sp o m n ia n a ju ż w cześniej K obyla B u d a 142, gdzie w raz z folw ark iem w y stęp u je rów nież k a rc z m a 143, czy też L em kiny, gdzie n ajp raw d o p o d o b n ie j n a te r y to r iu m w si w y s tę p u je, w e d łu g in fo rm a c ji z a w a r ty c h w dokum encie z 17 sie rp n ia 1521 r. bliżej n ieo k reślo n e dobro (G ut), z podobn y m i zobow iązaniam i n a tu ry praw no-ekonom icznej, ja k ie w y stępow ały w ów czas w p a ń stw ie k rzy żack im w P ru s a c h 144. Do kolejnych n a le ż a ły Ł odygi145 ( L u d w ig s w a l d e ), gdzie w y stęp o w ały w je d n e j p o siad ło ści k a rc z m a i folw a rk 146. P in iew o 147 (P in n a u )148, U d e r w a n g e n 149, K ra sn o lip ie 150 ( S c h o n lin - d e)151. W N a w ia d a c h 152 (A w e y d e n ) istn ia ł rozległy i złożony z w ielu obiektów gospodarczych folw ark n a te re n ie tej sam ej posiadłości, ja k ą b y ła w ieś153. 132 Ost. Fol. 126, k.16 v. Dokument najprawdopodobniej z 1468 r. 133 Ost. Fol. 178/1, k. 86-88. Dokument z dnia 19 stycznia 1477 r. 134 Ost. Fol. 156, k. 263 v-264. Dokument z dnia 10 sierpnia 1498 r. 135 W okręgu morąskim. 136 Ost. Fol. 298, k. (stara numeracja) 204-204v. Dokument z listopada 1471 r. 137 W okręgu kętrzyńskim. 138 Ost. Fol. 322, k. 198-199 i 441-444. Dokument z dnia 29 września 1518 r. 139 W okręgu kętrzyńskim. 140 Ost. Fol. 395, k. 99-99v. Dokument z dnia 4 listopada 1504 r. 141 Np.: Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD), Akta Ekonomii Malborskiej, 1510-1766, sygn.: 711-690-10/ 271, k. 14v: Karczma Statcka. To tylko chałupa z małą stodołą i z m ałym ogrodem. Wniosek, ze do tej karczmy wcześniej musiały należeć (być może już w czasach krzyżackich) również pola uprawne, z których zbiory (przynajmniej częściowo) były gromadzone w należącej do karczmy stodole. Czyli obiekt ten prowadził również działalność typowo folwarczną; sygn.: 711-690-10/ 238, k.2-22, gdzie przy każdym folwarku w dawnym komturstwie malborskim została wymieniona karczma: Villa + Taberna (folwark+karczma). 142 W okręgu iławskim (niemieckoiławskim = Deutsche Eylau). 143 Ost. Fol. 116, k. 155-155v. 144 Ost. Fol. 116, k. 683. 145 W okręgu oleckim. 146 Ost. Fol. 116, k. 158. Dokument z 21 września 1487 r. 147 W okręgu pasłęckim. 148 Ost. Fol. 116, k. 145v-146. Dokument z 13 kwietnia 1483 r. 149 Ost. Fol. 116, k. 152v-154. Dokument z 15/22 stycznia 1471 r. 150 W okręgu braniewskim (na jego granicach). 151 Ost. Fol. 141, k. 203-203v. Dokument z 21 marca 1490 r. 152 W okręgu mrągowskim. 153 Ost. Fol. 126, k. 42v-44v. Dokument z 20 sierpnia 1506 r.

Zespoły dóbr, dobra złożone, młyny i karczmy oraz folwarki prywatne. 9 3 W p rz y p a d k u m iejscow ości K in w ągi154 ( K in n w a n g e n ) m am y do czy n ien ia z istn ie n ie m po 1470 r. fo lw ark u oraz in n y ch obiektów gospodarczych poza g ra n ic ą tegoż folw ark u, k tó re je d n a k n a leżały do w spólnego d o b ra i jednego w łaściciela, k tó ry m był H a n n is R a m b u rg 155. Z p rzean alizo w an y ch p rzez n a s d o k u m entó w w y n ik a, iż ta d ziałalność b y ła - z m ały m i ró żnicam i - k o n ty n u o w a n a rów nież po sek u lary zacji P ru s K rzyżackich w P ru sa c h K siążęcych, a w ięc po 1525 r.156 W o sadach, k tó re ju ż w cześniej istn ia ły oraz ta k ic h, k tó re n ie były w cześniej zw iązan e pod w zględem a d m in istra c y jn o -p raw n y m z zak o n em k rzy żack im, n a stę p o w a ła re o rg an izacja i albo w tó rn y p rzydział ziem i (z dóbr zak o n n y ch d la now ych osób) lu b now y przy d ział n a z a sa d a c h lennych, co w y n ik a z rozw oju m iejscow ego osadnictw a. T ak ą akcję prow adził m. in. k o m tu r pokarm iński i jednocześnie w pew nym okresie w ielki szp italn ik B e rn h a rd von B alzhofen, począwszy od około 1475 r.157 W z a m ia n za przyw ilej u ż y tk o w a n ia ziem i now i osadnicy, często pochodzenia p ru sk iego, byli zobow iązani do n ależy tej u p ra w y ziem i, d b a n ia o istn iejące d o b ra oraz w y sta w ie n ia - z reg u ły - jed n ej służby zbrojnej, rów nież konno. T aki sposób z a p ew n ien ia ziem i upraw y, a zakonow i służby zbrojnej oraz dochodu był sto so w any rów nież później, do k ońca is tn ie n ia p a ń s tw a krzyżackiego w P ru sa c h. B yły to najczęściej n a d a n ia n a p raw ie m a g d e b u rsk im, chociaż zd a rz a ły się rów nież n a d a n ia n a p raw ie chełm ińskim. W te n sa m sposób, chociaż praw dopodobnie rzad ziej, p o stępow ali K rzy żacy, jeżeli chodzi o p rzek azy w an ie ju ż istn iejący ch obiektów gospodarczych lu b folw arków i ich poszczególnych części, czego dow odzą zap isy źródłow e z o sta tn ie j ćw ierci XV w. Podstawy prawne nabywania folwarków wolno stojących i w zespołach dóbr oraz innych obiektów gospodarczych na ich terenie oraz ich przeobrażenia P o d staw y p raw n e a zara z em zw yczajow e n a b y w a n ia nieruchom ości n a te re n ie p a ń s tw a k rzyżackieg o reg u lo w ały p rz e p isy p ra w n e zgrom adzone m.in. w poszczególnych L a n d e s o r d n u n g e n jeszcze w o k resie p rz e d w ojną trz y n a sto le tn ią, a szczególnie te z drugiego i trzeciego dziesięciolecia XV w. P odejm ow ane decyzje w sp ra w a c h o b ro tu ziem ią i in n y m i nieru ch o m o ściam i n a le ż a ły w zasad zie do w ielkiego m istrz a. T a k a z a sa d a je s t w idoczna zaró w 154 W okręgu bartoszyckim. 155 Być może Jannis, Ost. Fol. 322, k. 143-144v. Dokument z 18 kwietnia 1471 r. 156 Por. G. Białuński, Przemiany, s. 97-115, szczególnie poszczególne kategorie ludności oraz s. 234, 236-237 w odniesieniu do pracowników (Lehnmenner) najemnych w dobrach prywatnych. Ich liczba oraz pojawianie się w różnych okresach czasu świadczy również o podobnych potrzebach w prowadzonych gospodarstwach przez prywatnych posiadaczy dóbr., np. do wojny trzyasntoletniej i później od około połowy XVI wieku. 157 G. Białuński, Kolonizacja..., s. 117.

9 4 Jan Gancewski no w zap isach p ra w a krajow ego, ja k i w p rak ty ce. D opiero w o sta tn ie j ćw ierci XV stu lecia, ja k i w w iek u XVI w idoczne je s t obniżenie ra n g i w ielkiego m is trz a w podejm o w an iu tego ty p u decyzji, n a rzecz w ielkiego szp ita ln ik a, m a rs z a łk a 158 oraz k o m tu ró w 159. Z pew n o ścią do p ierw o tn y ch z a sa d w tej dziedzinie n a le ż a ły te, k tó re precyzow ały k w estie o b ro tu z iem ią o raz istn ie ją c ą n a niej in fra s tru k tu rą g o sp o d arczą i zaw ężały je do o sadników pochodzenia niem ieckiego oraz osób z aufanych rów nież innej nacji, ale ściśle w sp ó łp racu jący ch z zak o n em k rz y żackim. Być m oże odbyw ało się to n a podobnych z a sa d a c h ja k zezw olenia n a wywóz n iek tó ry ch p ro d u k tó w ro ln y ch z p a ń s tw a krzyżackiego, czyli n a z a sa d ach akceptow alności p a rtn e ra i jego sto su n k u do z a k o n u 160. W dru g iej połow ie XV w., po zakończen iu w ojny trz y n a sto le tn ie j, zakon w idział pow yższe k w estie w nieco in n y m św ietle, a poprzez to rów nież zm ien ił się sposób, po pierw sze n a d a n ia (zdobycia p rzez d ru g ą stro n ę) sam ego a k tu (przyw ileju) o raz p ra w a, n a ja k im a k t n a d a n ia się dokonyw ał. Z a sa d ą sto so w a n ą w ta k ic h sp ra w a c h było w p rzew ażającej m ierze p raw o m a g d e b u r skie. 1 sie rp n ia 1487 r. n a stą p iło p o d p isan ie u zg o d n ień pom iędzy w ielkim m istrz e m, w ielk im i d o sto jn ik a m i zak o n n y m i o raz b isk u p e m sa m b ijsk im a s ta n a m i p ru sk im i w łaśn ie w sp raw ie dóbr n a p raw ie m ag d eb u rsk im, położonych p rzede w szystk im n a te re n ie S a m b ii161. M ów iły one m.in., że dobra lenne, k tó re s ą lu b b ę d ą dzierżaw io n e od zakonu, od m o m e n tu w y d an ia d o k u m e n tu dzierżaw y b ę d ą tra k to w a n e ja k d o b ra n a p raw ie m agdebursk im. Z iem ia w ta k ic h d o b rach m ogła p rzejść n a linię ż e ń sk ą (córki) bez żadnych d o d atk o w y ch zab ieg ó w sąd o w y ch ju ż w m o m encie śm ie rc i ojca. M łyny w d zierżaw ionych posiad ło ściach m iały przechodzić z m ocy p ra w a n a synów i córki, a p o tem n a ich braci. D alej u s ta le n ia te mówiły, że po 21 la ta c h owi b ra c ia pow inni (jeśli zajdzie ta k a konieczność) p rz e k a z ać z a rz ą d zan ie p o siad anym i d o b ram i sw oim sio strom. J e ś li by się n a to m ia s t okazało, że w sk a z a n e sio stry z ja k iś w zględów nie m o g ą tego uczynić, p o w inny się one znaleźć w rę k a c h in n y ch dobrych lu d zi 162. Je ż e lib y zaś b y ła w ty ch d o b rach p ro w a 158 Np. w dokumencie zamieszczonym w Perg. Urk., XXVI, Nr 55 z 23. 04. 1478 r. czynności prawnej dokonał Zygfryd Flach von Schwarzenberg, wielki szpitalnik i komtur w Bałdze; w dokumencie zamieszczonym w Perg. Urk., XXII, Nr 42 z 08. 04. 1481 roku czynności prawnej dokonał Niclas von Gebesattel, wielki marszałek; w dokumencie zamieszczonym w Perg. Urk., XXVII, Nr 210 z 04.12.1498 r. czynności prawnej dokonał Erasmus von Reitzenstein, wielki szatny i zarazem komtur w Bałdze; w dokumencie zamieszczonym w Perg. Urk. XXXIV, Nr 122 z 13. 12. 1497 r. czynności prawnej dokonał Wilhelm graf von Isenburg, wielki komtur i namiestnik wielkiego mistrza na zamku w Schaaken. 159 Np. w dokumencie zamieszczonym w Perg. Urk., XXVI, Nr 237 z 13.07.1515 r. czynności prawnej dokonał komtur domowy z Bałgi Klaus von Bach. 160 Zob. Z.H. Nowak, Zezwolenia wielkich mistrzów Zakonu Krzyżackiego na wywóz zboża z Prus w latach 1421-1422, Zapiski Historyczne TNT, 1979, t. 44, z. 4, s. 125-134. 161 Perg. Urk., XVII, nr 35, k. 1. (Zawartość dokumentu). 162 Można to odbierać także jako posłusznych woli Zakonu. Jednakże jeszcze w latach 1470-1473 w zapisie wielkiego mistrza Ludwiga von Erlichshausen dla niejakiego Her Steffans a Trappierhoff, jest mowa o tym, ze dwór (folwark), który został mu zapisany, po jego śmierci musi wrócić do zakonu, OF 94, k. 198-200.

Zespoły dóbr, dobra złożone, młyny i karczmy oraz folwarki prywatne. 9 5 d zona hodow la (św iń), dóbr ta k ic h n ie w olno było podzielić n a m niejsze części, chyba że synow ie chcieliby n a d a l prow adzić ta m d ziałaln o ść g o sp o d arczą. N a to m ia st dalej czytam y, że ziem ie w d o b rach w ydzierżaw ionych, k tó re n ie m ogły być p rz e k a z a n e w sp a d k u b racio m lu b ich dzieciom (w obu p rz y p a d k a c h zam ieszkujący ch poza ty m i dobram i), m ogły być sp rzed an e, jeżeli byłab y ta k a m ożliw ość. T akie sp rz e d a n e ziem ie, w dobrach n a p raw ie m a g d e b u rsk im, n a d a l p o zostaw ałyby n a ty m p raw ie. W k onsekw encji je ż e li tzw. dobrzy lu d zie nie zdecydow aliby się n a d zierżaw ę tej ziem i (lub jej zakup?) m ia ła o n a przejść z pow rotem n a rzecz zakonu, k tó ry będzie dalej sz u k a ł (tańszego) nabyw cy (dzierżaw cy) n a p raw ie m ag d eb u rsk im. W szystkie pow yższe u s ta le n ia ja k o obow iązujące praw o, m iały obyć p rz e strz e g a n e przez n astęp có w w ystaw cy oraz c a łą korporację zak o n n ą. Z pow yższych zapisów w y n ik a je d n o z n a c zn ie d bałość K rzy żak ó w o to, ab y z iem ia p o z o sta w a ła w u p ra w ie i w dobrych rękach. To o sta tn ie sfo rm ułow anie dotyczy dobrych gospodarzy, k tó rzy ju ż dzierżaw ili d a n ą ziem ię i pro w ad zili dobro, a te ra z m ogą to ja k najszybciej p rzejąć (n a m ocy tego u s ta le n ia i p raw a) ich n a s tę p cy, rów nież w lin ii żeńskiej, bez zbędnego tra c e n ia czasu (zaraz po śm ierci dotychczasow ego dzierżaw cy). B ył to ja k n ajb ard ziej zro zu m iały zabieg ze stro n y zakonu, k tó ry liczył w te n sposób n a u trz y m a n ie o k reślonych n a d a n ia m i dochodów z ty ch ziem o raz p o zo staw ien ia ow ych dóbr w dobrej kondycji gospodarczej. SUM M ARY Unlike the establishm ents in Teutonic domains, private farms which emerged in Prussia after the end of the Thirteen Years War in 1466 were usually part of larger estates th a t comprised several farms, inns, mills or even villages. Both types of establishm ents were set up on territories and in estates formerly owned by the Teutonic Knights. After 1466, the Order made attem pts to dispose of those resources which were rented to tenants or sold, generating considerable proceeds for the Teutonic Knights. The m anagem ent of those assets was an im portant elem ent of the Order s internal financial policy after the Thirteen Years War w ith Poland which drenched the country. In Teutonic Prussia, private farm s, allocated by the Teutonic Knights on u n settled territories (wußte Hube) or started after village and town rights had been granted by feudal authorities, enjoyed a favorable climate for economic growth. The allocations made under the Magdeburg Law provided farm ers w ith more rights and privileges than the laws enacted before 1440. Most estates spanned the area of 10 to 40 lans of arable land. The settlers were awarded minor and major rights to try and punish serfs in their estates, and they were often exempt from a part of their financial obligations to the lords. Large estates comprising several collaborating farms and businesses flourished in Teutonic Prussia after the Second Peace of Thorn. Most of them had a single owner who derived significant financial gain from the expansion of farm estates. Farm s were units of agricultural production in larger estates and territorial holdings.