KRZYSZTOF W. BARAN, BOLESŁAW M. ĆWIERTNIAK, ZBIGNIEW GÓRAL JERZY ONISZCZUK,ANDRZEJ PATULSKI,WŁADYSŁAW PATULSKI ZBIGNIEW SALWA,JAKUB STELINA,KRZYSZTOF WALCZAK MIROSŁAW WŁODARCZYK,TERESA WYKA,ALINA WYPYCH-ŻYWICKA ZARYS SYSTEMU PRAWA PRACY TOM I CZĘŚĆ OGÓLNA PRAWA PRACY POD REDAKCJĄ KRZYSZTOFA W. B ARANA Warszawa 2010
Wydawca: Magdalena Stojek-Siwi ska Redaktor prowadz cy: Ewa Wysocka Projekt ok adki i uk ad typograficzny: Marta Baranowska Opracowanie redakcyjne: Katarzyna Rybczy ska Sk³ad, ³amanie: Andrzej Gudowski Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2010 ISBN: 978-83-264-0384-2 Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Ksi ek 01-231 Warszawa, ul. P ocka 5a tel. (22) 535 80 00, (22) 535 82 00 31-156 Kraków, ul. Zacisze 7 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl Ksi garnia internetowa www.profinfo.pl II
O AUTORACH prof. dr hab. Krzysztof W. Baran pracownik Katedry Prawa Pracy i Polityki Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Specjalizuje się w problematyce zbiorowego i procesowego prawa pracy. Od wielu lat popularyzuje w środowiskach pracy wiedzę prawniczą na temat normatywnych zasad funkcjonowania stosunków przemysłowych. Autor i współautor ponad stu pięćdziesięciu publikacji naukowych z zakresu prawa pracy, w tym kilkunastu monografii, podręczników i komentarzy. dr Bolesław Maciej Ćwiertniak pracownik naukowy Wyższej Szkoły Humanitas w Sosnowcu; wykładowca w Studium Podyplomowym Prawa Pracy Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autor ponad dziewięćdziesięciu prac naukowych poświęconych głównie teoretycznym zagadnieniom prawa pracy oraz stosunkom zatrudnienia w administracji publicznej. Sekretarz Komisji Nauk Prawnych i Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Oddział Katowice. dr hab. Zbigniew Góral profesor Uniwersytetu Łódzkiego i Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie; kierownik Katedry Prawa Pracy na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego oraz kierownik Katedry Prawa Pracy i Zabezpieczenia Społecznego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Autor ponad stu publikacji, w tym monografii, komentarzy, studiów i artykułów, z zakresu indywidualnego i zbiorowego prawa pracy oraz prawa rynku pracy. prof. dr hab. Jerzy Oniszczuk wykładowca Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Autor ponad dwudziestu książek i ponad stu artykułów w większości poświęconych problematyce orzeczniczej Trybunału Konstytucyjnego, zagadnieniom ogólnoprawoznawczym, a także prawom socjalnym. I
O AUTORACH dr hab. Andrzej Patulski profesor Uniwersytetu Warszawskiego; kierownik Zakładu Społeczno-Prawnych Problemów Zatrudnienia na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego; radca prawny. Autor kilkudziesięciu książek i artykułów z zakresu prawa pracy i prawa handlowego. dr Władysław Patulski sędzia Sądu Najwyższego w stanie spoczynku. Autor wielu opracowań z zakresu prawa pracy i prawa cywilnego. prof. dr hab. Zbigniew Salwa zmarły w 2008 r. wybitny znawca prawa pracy, wieloletni kierownik Katedry (Zakładu) Prawa Pracy Uniwersytetu Warszawskiego; współtwórca kodeksu pracy. Autor licznych opracowań, w tym monograficznych, z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. dr hab. Jakub Stelina profesor Uniwersytetu Gdańskiego; kierownik Katedry Prawa Pracy Uniwersytetu Gdańskiego; członek Rady Legislacyjnej przy Prezesie Rady Ministrów RP. Autor wielu publikacji z zakresu prawa pracy, ubezpieczeń społecznych i prawa urzędniczego. dr Krzysztof Walczak adiunkt na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego; redaktor naczelny Monitora Prawa Pracy. Współautor komentarzy do kodeksu pracy, aktów wykonawczych do kodeksu pracy oraz zbiorowego prawa pracy. Autor monografii, podręczników oraz ponad stu artykułów z zakresu polskiego i europejskiego prawa pracy. dr hab. Mirosław Włodarczyk profesor Uniwersytetu Łódzkiego, kierownik Katedry Prawa Pracy Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Specjalista w dziedzinie prawa rynku pracy oraz indywidualnego i zbiorowego prawa pracy. Autor ponad pięćdziesięciu publikacji naukowych dotyczących źródeł, podmiotów i treści prawa stosunku pracy, regulacji prawnych rynku pracy oraz zatrudniania młodocianych. dr hab. Teresa Wyka profesor Uniwersytetu Łódzkiego i Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie; kierownik Zakładu Prawa Ochrony Pracy w Katedrze Prawa Pracy Uniwersytetu Łódzkiego; kierownik Zakładu Prawa Pracy w Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie; były członek Rady Ochrony Pracy przy Sejmie RP; członek Łódzkiego II
O AUTORACH Towarzystwa Naukowego. Autorka blisko siedemdziesięciu publikacji naukowych, w tym kilku książek, z dziedziny prawa pracy. Jej główne zainteresowania badawcze koncentrują się wokół prawnych zagadnień bezpieczeństwa i ochrony zdrowia zatrudnionych w zakresie indywidualnego i zbiorowego prawa pracy. dr hab. Alina Wypych-Żywicka profesor Uniwersytetu Gdańskiego; pracownik Katedry Prawa Pracy Uniwersytetu Gdańskiego. Autorka kilkudziesięciu opracowań, w tym książek, artykułów, glos, z zakresu prawa pracy i zabezpieczenia społecznego. Specjalizuje się w problematyce ustania stosunku pracy, urlopach wypoczynkowych, klauzulach generalnych i wykładni. W ostatnim czasie podjęła badania nad rentą rodzinną, zasadami ubezpieczeń społecznych i konstrukcją ryzyk zabezpieczenia społecznego. III
SPIS TREŚCI SŁOWO WSTĘPNE... 5 ROZDZIAŁ 1 Pojęcie i systematyka prawa pracy... 9 1.1. Uwagi wprowadzające... 9 1.2. O problemach definiowania i definicji prawniczych... 13 1.3. Sposoby definiowania prawa pracy i ich periodyzacja w literaturze polskiego prawa pracy... 18 1.4. Definicje legalne prawa pracy w polskim ustawodawstwie... 32 1.5. Definiowanie działów prawa pracy... 41 1.6. Prawo pracy czy prawo socjalne?... 46 1.7. Ogólne uwagi o systematyzacji prawa pracy... 54 1.8. O tzw. tradycyjnych podziałach prawa pracy i ich wpływie na systematykę polskiego prawa pracy... 59 1.9. O tzw. aktualnych systematykach polskiego prawa pracy... 65 ROZDZIAŁ 2 Przedmiot prawa pracy... 79 2.1. Uwagi ogólne dotyczące określenia przedmiotu prawa pracy... 79 2.2. Stosunki pracy... 94 2.2.1. Umowne stosunki pracy... 94 2.2.2. Pozaumowne stosunki pracy... 109 2.2.2.1. Stosunki pracy z powołania... 109 2.2.2.2. Stosunki pracy z mianowania... 114 2.2.2.3. Stosunki pracy z wyboru... 118 2.2.2.4. Spółdzielcze stosunki pracy... 119 2.3. Stosunki związane ze stosunkami pracy... 121 2.3.1. Zbiorowe stosunki prawa pracy... 121 2.3.2. Procesowe stosunki prawa pracy... 127 2.3.3. Stosunki prawne związane z nadzorem nad warunkami pracy i kontrolą przestrzegania prawa pracy... 134 2.3.4. Stosunki prawne związane z promocją zatrudnienia i przeciwdziałaniem bezrobociu... 136 2.3.5. Inne stosunki prawa pracy... 137 V
SPIS TREŚCI ROZDZIAŁ 3 Miejsce prawa pracy w systemie prawa polskiego... 139 3.1. Pojęcie systemu prawa i kryteria jego wewnętrznego podziału... 139 3.2. Wyodrębnienie prawa pracy... 141 3.3. Relacje prawa pracy do wybranych gałęzi prawa... 146 3.3.1. Uwagi ogólne... 146 3.3.2. Relacja prawa pracy do prawa konstytucyjnego... 147 3.3.3. Prawo pracy a prawo cywilne... 150 3.3.4. Prawo pracy a prawo administracyjne... 154 3.3.5. Prawo pracy a prawo karne... 157 ROZDZIAŁ 4 Funkcje prawa pracy... 161 4.1. Wstęp: O ujmowaniu funkcji prawa pracy... 161 4.2. Pojęcie funkcji prawa... 172 4.3. Ochronna funkcja prawa pracy... 179 4.3.1. Zakres przedmiotowy i podmiotowy funkcji ochronnej... 181 4.3.2. Płaszczyzny funkcji ochronnej... 183 4.4. System ochrony pracowników w prawie pracy... 191 4.5. Rola organów państwowych w zapewnieniu przestrzegania uprawnień pracowniczych... 196 4.6. Specyfika funkcji organizacyjnej jako funkcji prawa pracy oraz jej relacje z funkcją ochronną... 197 4.7. Organizacyjna funkcja prawa pracy... 203 4.8. Uwarunkowania skuteczności działania organizacyjnej funkcji prawa pracy... 212 4.9. Funkcja organizacyjna a prawidłowe stanowienie norm prawnych... 214 ROZDZIAŁ 5 Właściwości prawa pracy... 221 5.1. Wprowadzenie... 221 5.2. Uniformizm prawa pracy... 224 5.3. Dyferencjacja prawa pracy... 230 5.4. Podsumowanie... 234 ROZDZIAŁ 6 Charakter norm prawa pracy... 237 ROZDZIAŁ 7 Źródła prawa pracy... 253 7.1. Konstytucyjne źródła prawa pracy... 253 7.1.1. Uwagi ogólne... 253 7.1.2. Konstytucyjny system formalnych źródeł prawa... 258 7.1.3. Konstytucja jako źródło prawa pracy zakres i relacje między regulacjami dotyczącymi wolności i praw związanych z pracą... 270 7.1.4. Ogólne reguły dotyczące ram ustroju pracy oraz wolności i praw związanych z pracą... 273 VI
SPIS TREŚCI 7.1.5. Ochrona wolności i praw człowieka. Warunki ograniczenia wolności i praw jednostki... 279 7.1.6. Sposób ujęcia i charakter regulacji konstytucyjnych wolności i praw dotyczących pracy... 282 7.1.7. Charakterystyka podstawowych konstytucyjnych ram ustrojowych prawa pracy... 285 7.1.8. Charakterystyka podstawowych zasad katalogu wolności i praw jednostki... 298 7.1.9. Konstytucyjne wolności i prawa podmiotów indywidualnych w stosunkach pracy... 307 7.1.10. Konstytucyjne źródła zbiorowych stosunków pracy... 324 7.1.11. Wolności i prawa pracownicze w warunkach stanów nadzwyczajnych... 328 7.2. Źródła międzynarodowego i europejskiego prawa pracy... 330 7.2.1. Pojęcie prawa międzynarodowego i europejskiego i ich znaczenie jako źródeł prawa... 330 7.2.2. Znaczenie prawa międzynarodowego i europejskiego w polskim porządku prawnym... 339 7.2.3. Umowy dwustronne jako źródło międzynarodowego prawa pracy i ich wpływ na polskie prawo pracy... 343 7.2.4. Konwencje organizacji międzynarodowych jako źródło międzynarodowego prawa pracy i ich wpływ na polskie prawo pracy... 344 7.2.5. Regulacje Unii Europejskiej i ich rola jako źródła prawa pracy... 350 7.2.6. Podsumowanie... 357 7.3. Ustawowe źródła prawa pracy... 358 7.3.1. Ustawy jako źródła prawa pracy... 358 7.3.2. Kodeks pracy jako źródło prawa pracy... 364 7.3.2.1. Kodyfikacja prawa pracy zagadnienia ogólne... 364 7.3.2.2. Charakterystyka polskiego kodeksu pracy jako źródła prawa pracy... 369 7.3.3. Ustawy pozakodeksowe jako źródła prawa pracy... 373 7.3.4. Kodeks cywilny jako subsydiarne źródło regulacji stosunku pracy... 378 7.3.5. Rozporządzenia jako źródła prawa pracy... 385 7.4. Swoiste źródła prawa pracy... 389 7.4.1. Źródła swoiste geneza i funkcje... 389 7.4.2. Układy zbiorowe pracy... 397 7.4.2.1. Podstawy prawne regulacji układowej... 397 7.4.2.2. Charakter prawny układu zbiorowego pracy... 398 7.4.2.3. Strony układów zbiorowych pracy... 403 7.4.2.4. Formowanie się strony pracowniczej układu zbiorowego pracy... 406 7.4.2.5. Strona pracodawcza układu zbiorowego pracy... 412 7.4.2.6. Zasady ustalania reprezentatywności układowej... 414 VII
SPIS TREŚCI 7.4.2.7. Zasady ustalania reprezentatywności zakładowych organizacji związkowych... 417 7.4.2.8. Kwestia reprezentatywności organizacji pracodawców... 419 7.4.2.9. Treść układu zbiorowego pracy... 419 7.4.2.10. Zakres podmiotowy układów zbiorowych pracy... 426 7.4.2.11. Zawarcie, zmiana i rozwiązanie układu zbiorowego pracy... 429 7.4.3. Inne porozumienia zbiorowe... 442 7.4.4. Regulaminy i statuty... 447 7.4.4.1. Uwagi ogólne... 447 7.4.4.2. Regulamin wynagradzania... 448 7.4.4.3. Regulamin pracy... 456 7.4.4.4. Statuty... 462 ROZDZIAŁ 8 Metodologia wykładni przepisów prawa pracy... 467 8.1. Uwagi wstępne... 467 8.2. Znaczenie terminu wykładnia prawa... 469 8.3. Przedmiot wykładni prawa pracy... 471 8.4. Rodzaje wykładni prawa pracy... 472 8.5. Etapy wykładni prawa... 477 8.6. Problem luk w prawie pracy... 484 ROZDZIAŁ 9 Zwyczaj w prawie pracy... 489 9.1. Wprowadzenie... 489 9.2. Zwyczaj a prawo zwyczajowe... 490 9.3. Zwyczaj a klauzule generalne... 492 9.4. Zwyczaj w prawie pracy... 496 9.4.1. Uwagi wstępne... 496 9.4.2. Treść zobowiązań w prawie pracy... 497 9.4.3. Wykonanie zobowiązań... 502 9.5. Podsumowanie... 506 ROZDZIAŁ 10 Podstawowe zasady prawa pracy... 509 10.1. Zagadnienia ogólne... 509 10.2. Podstawowe zasady indywidualnego prawa pracy... 538 10.2.1. Prawo do pracy... 538 10.2.1.1. Uwagi ogólne... 538 10.2.1.2. Podstawy prawne... 541 10.2.1.3. Treść prawa do pracy... 554 10.2.2. Swoboda nawiązywania stosunku pracy... 578 10.2.2.1. Uwagi ogólne... 578 10.2.2.2. Treść zasady swobody nawiązania stosunku pracy... 582 VIII
SPIS TREŚCI 10.2.3. Zasada ochrony godności i innych dóbr osobistych pracownika... 593 10.2.3.1. Uwagi ogólne... 593 10.2.3.2. Podstawy prawne... 595 10.2.3.3. Treść zasady i najczęstsze przejawy jej naruszania... 603 10.2.4. Zasada równości pracowników w dziedzinie zatrudnienia i niedyskryminacji w zatrudnieniu... 622 10.2.4.1. Uwagi ogólne... 622 10.2.4.2. Podstawy prawne... 623 10.2.4.3. Treść zasad... 624 10.2.5. Zasada godziwego wynagrodzenia za pracę... 632 10.2.5.1. Uwagi ogólne... 632 10.2.5.2. Podstawy prawne... 634 10.2.5.3. Treść zasady prawa do wynagrodzenia godziwego... 639 10.2.6. Zasada prawa do wypoczynku... 644 10.2.6.1. Podstawy prawne... 644 10.2.6.2. Treść zasady... 647 10.2.7. Zasada zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy... 652 10.2.7.1. Podstawy prawne... 652 10.2.7.2. Treść zasady... 655 10.2.8. Zasada zaspokajania bytowych, socjalnych i kulturalnych potrzeb pracowników... 658 10.2.9. Zasada ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych... 660 10.2.10. Zasada uprzywilejowania pracownika... 663 10.3. Podstawowe zasady zbiorowego prawa pracy... 670 10.3.1. Zasada wolności związkowej w stosunkach pracy... 670 10.3.1.1. Uwagi ogólne... 670 10.3.1.2. Podstawy prawne... 673 10.3.1.3. Treść zasady... 679 10.3.2. Zasada dialogu społecznego w stosunkach pracy... 691 10.3.2.1. Uwagi ogólne... 691 10.3.2.2. Podstawy prawne... 692 10.3.2.3. Treść zasady... 694 10.3.3. Zasada partycypacji pracowników w zarządzaniu zakładem pracy... 699 10.3.3.1. Uwagi ogólne... 699 10.3.3.2. Podstawy prawne... 700 10.3.3.3. Treść zasady... 707 10.3.4. Zasada wolności akcji zbiorowych w stosunkach pracy... 713 10.3.4.1. Uwagi ogólne... 713 10.3.4.2. Podstawy prawne... 714 10.3.4.3. Treść zasady... 715 IX
SPIS TREŚCI 10.4. Podstawowe zasady procesowego prawa pracy... 720 10.4.1. Zasada szczególnej ochrony słusznych interesów pracownika w sprawach z zakresu prawa pracy... 720 10.4.2. Zasada prawdy obiektywnej w sprawach z zakresu prawa pracy... 728 10.4.3. Zasada polubownego likwidowania sporów z zakresu prawa pracy... 733 ROZDZIAŁ 11 Prawa podmiotowe i roszczenia w prawie pracy... 741 11.1. Konstrukcja, istota i nabycie praw podmiotowych... 741 11.2. Ustanie i utrata prawa podmiotowego... 745 11.3. Rodzaje praw podmiotowych... 747 11.3.1. Rodzaje praw podmiotowych według kryterium ich budowy... 748 11.3.2. Rodzaje praw podmiotowych według przedmiotu ich treści... 751 11.4. Dopuszczalność ograniczenia prawa podmiotowego... 752 11.4.1. Kontraktowe ograniczenie prawa podmiotowego... 752 11.4.2. Ustawowe ograniczenie prawa podmiotowego... 753 11.5. Realizacja prawa podmiotowego... 756 11.6. Zagadnienie nadużycia prawa w prawie pracy... 758 11.6.1. Konstrukcja nadużycia prawa... 758 11.6.2. Klauzule generalne... 765 11.6.2.1. Pojęcie klauzul generalnych... 765 11.6.2.2. Zasady współżycia społecznego zakres znaczeniowy i mechanizm działania... 775 11.6.2.3. Społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa zakres znaczeniowy i mechanizm działania... 785 11.6.2.4. Określenie relacji między klauzulami zasady współżycia społecznego a społeczno- -gospodarczym przeznaczeniem prawa... 786 11.7. Problem dobrej wiary i słuszności w prawie pracy... 791 11.8. Problem roszczeń w prawie pracy... 795 ROZDZIAŁ 12 Sankcje prawa pracy... 797 12.1. Wprowadzenie... 797 12.2. Odpowiedzialność a sankcje... 801 12.2.1. Uwagi wstępne... 801 12.2.2. Odpowiedzialność materialna... 803 12.2.3. Odpowiedzialność porządkowa... 805 12.2.4. Odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko prawom pracownika... 811 12.3. Sankcje nieważności czynności prawnych... 813 12.3.1. Wzajemne relacje między przepisami prawa pracy a przepisami prawa cywilnego... 813 X
SPIS TREŚCI 12.3.2. Dopuszczalność stosowania sankcji bezwzględnej nieważności... 817 12.3.3. Stosowanie innych sankcji... 819 WYKAZ SKRÓTÓW... 821 INDEKS RZECZOWY... 825 XI
SŁOWO WSTĘPNE W roku 2011 mija dwadzieścia pięć lat od czasu wydania jedynego polskiego zarysu systemu prawa pracy autorstwa profesora Tadeusza Zielińskiego. Minione ćwierćwiecze w historii kraju cechują radykalne zmiany zaistniałe w rozmaitych wymiarach. Głęboka transformacja ustrojowa i skorelowane z nią przejście od gospodarki centralnie sterowanej do społecznej gospodarki rynkowej oraz dynamiczny rozwój doktryny prawa pracy uzasadnia w moim przekonaniu ponowne podjęcie próby przedstawienia dorobku nauki prawa pracy. Co więcej, teoretyczna refleksja w tej materii wydaje się nawet swoistym obowiązkiem współczesnego pokolenia specjalistów prawa pracy, zwłaszcza wobec rysujących się na horyzoncie nowych wyzwań związanych z posttransformacyjnym rozwojem stosunków społeczno-gospodarczych oraz żywiołowo postępującymi procesami globalizacyjnymi w stosunkach przemysłowych. Wskazane przyczyny oraz oceny legły u podstaw podjęcia kilka lat temu prac nad przygotowaniem nowego Zarysu systemu prawa pracy. Opracowanie to jest w swych założeniach pomyślane jako prezentacja aktualnie obowiązującego ustawodawstwa pracy w ujęciu systemowym. Jego koncepcja zakłada kompleksowe zarysowanie zasadniczych konturów systemu prawa pracy. Jest to istotne ze względu na postępujące procesy atrofii prawa pracy przejawiające się coraz mocniejszym separatyzmem jego poszczególnych części oraz wzrastającą pod wpływem prawodawstwa międzynarodowego, zwłaszcza unijnego, kazuistyką jego rozwiązań. Celem dzieła jest więc również uniformizacja aparatury pojęciowej przydatnej w charakterystyce fundamentalnych instytucji normatywnych i budowaniu ogólnej teorii prawa pracy. Zgodnie z planem wydawniczym Zarys systemu prawa pracy ma składać się z pięciu tomów: 1) Część ogólna prawa pracy, 2) Indywidualne prawo pracy. Część ogólna, 3) Indywidualne prawo pracy. Część szczególna, 4) Zbiorowe prawo pracy, 5) Procesowe prawo pracy. 5
SŁOWO WSTĘPNE Wewnętrzna systematyka Zarysu systemu prawa pracy została oparta na dominujących w doktrynie prawa pracy konwencjonalnych kryteriach przedmiotowo-podmiotowych. Mam przy tym świadomość, że systematyka ta nie spełnia w pełnym wymiarze standardów formułowanych w logice formalnej. Jednakże i inne proponowane w tej materii opcje nie mogą sobie rościć pretensji do zupełnej zgodności z tymi kryteriami. Przyjmując klasyczny podział, kierowałem się przede wszystkim kryteriami funkcjonalności. Prezentowane dzieło ma charakter syntetyzujący. Zaprezentowane w nim rozważania w swych założeniach zostały oparte na mechanizmach generalizacji, cechujących się niekiedy wysokim poziomem ogólności wywodów. Nie pretenduje on zatem do roli systemu, ponieważ tego rodzaju opracowanie wymaga pogłębionej wnikliwości analitycznej we wszystkich wymiarach badawczych, zwłaszcza dogmatycznym i diachroniczno-synchronicznym. Relatywnie szczupły zakres objętościowy pięciotomowego opracowania nie pozwala na tego rodzaju ujęcie. Wedle przyjętych założeń prezentowane w tomie pierwszym rozważania cechują się wieloaspektowością. Dlatego też wiele instytucji i mechanizmów normatywnych zostało przedstawionych z rozmaitych punktów widzenia, co odpowiada metodologicznym dyrektywom uniwersalizmu i komplementarności. Tego rodzaju wieloaspektowe ujęcie pozwala na analizę dogmatyczną również w wymiarze metateoretycznym. Godzi się jednak zaakcentować, że owa analiza nie jest prowadzona w oderwaniu od obowiązujących de lege lata regulacji normatywnych. Rozważania dotyczą także ważkich problemów praktycznych wyłaniających się we współczesnych stosunkach pracy. W nauce prawa, o czym świadczy jej wielowiekowa historia i tradycja, niczego nie rozpoczyna się od początku i nigdy nie wypowiada się ostatniego słowa. Wyraźne są więc w tej książce ślady intelektualnego dziedzictwa minionych pokoleń wybitnych przedstawicieli nauki prawa pracy. W prezentowanym dziele zgodnie z zasadą erudycyjności powołano elementarne i oryginalne dzieła stanowiące fundamenty doktryny prawa pracy, pomijając w szczególności te, które w ocenie autorów mają charakter odtwórczy lub opisowy. Dlatego prezentowany tom nie może być traktowany jako przewodnik bibliograficzny. Zarys systemu prawa pracy jest pracą zbiorową, ale nie wspólną. Zgodnie z dyrektywą autonomiczności zamieszczone w nim zapatrywania są wyrazem indywidualnych poglądów autorów. W sposób samodzielny decydowali oni o przedstawieniu zagadnień merytorycznych. Autorom, którzy podjęli trud opracowania poszczególnych aspektów części ogólnej wyrażam także tą drogą serdeczne podziękowania. 6
SŁOWO WSTĘPNE W założeniach niniejsze dzieło jest kierowane nie tylko do przedstawicieli doktryny prawa pracy, lecz także do szeroko pojmowanej praktyki. Żywię przekonanie, że poczynione w nim rozważania będą użyteczne w prowadzeniu racjonalnego dyskursu prawniczego na wielu płaszczyznach. Kraków, 8 maja 2010 r. Krzysztof W. Baran 7
ROZDZIAŁ 1 POJĘCIE I SYSTEMATYKA PRAWA PRACY Bolesław Maciej Ćwiertniak 1.1. UWAGI WPROWADZAJĄCE Dla każdej szczegółowej nauki 1, a także dla praktyki stosowania prawa szczególne znaczenie mają zagadnienia wiążące się z definiowaniem pojęć dla danej dziedziny podstawowych 2. Wśród nich zaś na czoło wysuwa się samo zdefiniowanie danej gałęzi prawa, określenie jej zakresu, kryteriów jej wyodrębnienia w ramach systemu prawnego, systematyki wewnętrznej tejże oraz kryteriów jej przeprowadzenia i inne temu podobne zagadnienia. Mocą przyjętej definicji następuje bowiem swoiste wyodrębnienie owej gałęzi, a także przypisywanego jej zakresu przedmiotowego, rzutujące na kryteria dokonania jej podziału i systematyki. Prima facie należałoby zatem oczekiwać w literaturze danej nauki szczegółowej prawoznawstwa (w naszym przypadku w literaturze prawa pracy) znacznej liczby opracowań monograficznych, studiów czy artykułów poświęconych problematyce definiowania owej gałęzi prawa 3. Podobnie jak należałoby oczekiwać również opracowań na temat wyod- 1 O szczegółowych naukach prawnych, ich zadaniach teoretycznych i praktycznych por. szerzej Z. Ziembiński, Szkice z metodologii szczegółowych nauk prawnych, Warszawa Poznań 1983 i powoływaną tam literaturę. O określonych aspektach definiowania prawa por. tegoż, Problemy logiczne definiowania prawa, RPEiS 1961, z. 2 i powoływaną tam literaturę, natomiast zagadnienie definiowania pojęć prawnych przedstawia w swej monografii W. Patryas, Definiowanie pojęć prawnych, Poznań 1997. Por. też A. Malec, Zarys teorii definicji prawniczej, Warszawa 2000, tam też obszerna literatura przedmiotu. 2 Por. też J. Gregorowicz, Definicje w prawie i w nauce prawa, Łódź 1962; Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawodawstwa, Warszawa 1980, s. 34 i n.; S. Wronkowska, M. Zieliński, Z. Ziembiński, Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1974, s. 91 i n. 3 Pisałem o tym m.in. w pracach: Sposoby definiowania prawa pracy w polskiej literaturze prawniczej (próba systematyzacji), St.Pr.PiPSp. 1999 2000, s. 9 i n. oraz O ogólnoteoretycznej definicji prawa pracy, GSP 2000, t. VI, s. 15 i n. 9
BOLESŁAW MACIEJ ĆWIERTNIAK rębniania prawa pracy jako gałęzi, kryteriów jego dokonania oraz jego podziału i systematyki 4. W innych miejscach 5 wskazywałem już, że analiza naszej literatury z zakresu prawa pracy prowadzi do wniosku, iż wbrew wspomnianym oczekiwaniom nie podjęto w niej szerszych badań nad definiowaniem prawa pracy. Problematyka ta występuje głównie w opracowaniach o charakterze dydaktycznym 6, nader zaś rzadko w artykułach naukowych 7 czy też innych opracowaniach. Swoistą ilustracją tego zjawiska może być też brak stosownego hasła ( Prawo pracy ) w podstawowych opracowaniach encyklopedycznych tej gałęzi naszego prawa, tj. Encyklopedii prawa pracy i ubezpieczeń społecznych czy Leksykonie prawa pracy 8. Analogicznie ma się rzecz z problematyką kryteriów wyodrębniania prawa pracy jako gałęzi prawa, jej podziałami i systematyką 4 Por. m.in. B.M. Ćwiertniak, Kryteria wyodrębniania prawa pracy jako gałęzi systemu prawa polskiego, St.Pr.PiPSp. 2007, s. 25 i n. 5 Oprócz prac wskazanych w przypisie 3 zob. też moje studium: Ujęcie przedmiotu prawa pracy a wyodrębnienie typów zasad prawa pracy, PPiPS 1986, t. 7, s. 7 i n. 6 Por. m.in. podręczniki prawa pracy: Z. Salwa, Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, Warszawa 1996, s. 14 i n.; L. Florek, T. Zieliński, Prawo pracy, Warszawa 1996, s. 1 i n.; K. Kolasiński, Prawo pracy znowelizowane, Toruń 1996, s. 27 i n.; tegoż, Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, Toruń 1997, s. 31 i n.; M. Piotrowski, Prawo pracy, Poznań Zielona Góra 1997, s. 37 i n.; T. Liszcz, Prawo pracy, Gdańsk 1996, s. 11; tejże, Prawo pracy, Warszawa 2008, s. 17 i n.; U. Jackowiak, W. Uziak, A. Wypych-Żywicka, Prawo pracy. Podręcznik dla studentów administracji, Sopot 1999, s. 11 i n.; U. Jackowiak, W. Uziak, A. Wypych-Żywicka, Prawo pracy. Podręcznik dla studentów prawa, Kraków 2005, s. 23 i n.; Z. Kubot, T. Kuczyński, Z. Masternak, H. Szurgacz, Prawo pracy. Zarys wykładu, Warszawa 2005, s. 19 i n.; Z. Niedbała, D.E. Lach, M. Piotrowski, S. Samol, M. Skąpski, K. Ślebzak, Prawo pracy, Warszawa 2007, s. 31 i n. (także nowsze wydania tych opracowań). 7 Pomijam tu własne opracowania, wskazane w przypisie 3, także fragmenty podręczników prawa pracy mojego autorstwa; por. B.M. Ćwiertniak, Definiowanie prawa pracy (w:) K.W. Baran, B.M. Ćwiertniak, L. Mitrus, A. Sobczyk, Prawo pracy, pod red. K.W. Barana, Kraków 2005, s. 27 i n.; tegoż, Definiowanie prawa pracy (w:) K.W. Baran, B.M. Ćwiertniak, D. Dörre-Nowak, K. Walczak, Prawo pracy, pod red. K.W. Barana, Warszawa 2009, s. 27 i n. 8 Por. Encyklopedia prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Komentarz do instytucji prawnych, pod red. L. Florka, Warszawa 1998; Leksykon prawa pracy. 100 podstawowych pojęć, pod red. J. Steliny, Warszawa 2008 (prawo pracy definiowane tam jest w haśle Przedmiot prawa pracy, J. Stelina, s. 223 224); stosowne hasło zawiera natomiast np. Encyklopedia prawa, pod red. U. Kaliny-Prasznic, Warszawa 1999 (i późniejsze wydania), autorem hasła Pracy prawo jest tu T. Kuczyński (por. s. 549). 10
ROZDZIAŁ 1. POJĘCIE I SYSTEMATYKA PRAWA PRACY wewnętrzną. Problematyka ta występuje głównie, w skondensowanej i uproszczonej formie, w podręcznikach prawa pracy 9 oraz w opracowaniach opisujących relacje prawa pracy do innych gałęzi prawa 10, np. przy okazji zaliczania określonych zespołów norm do prawa pracy bądź innej gałęzi prawa 11. Literatura teoretycznoprawna poświęcała wyodrębnieniu prawa pracy jako exemplum procesów podziału systemu prawa m.in. na gałęzie uwagę głównie w połowie dekady lat 60. oraz latach 80. ubiegłego wieku 12. Jej dorobek z tego okresu relatywnie szybko przenoszono do literatury prawa pracy, przy czym niektóre z proponowanych koncepcji teoretycznoprawnych były przedmiotem analiz i polemik (niekiedy zresztą słusznych) 13. 9 Relatywnie szeroko omawia ją w swym podręczniku T. Zieliński por. T. Zieliński, Prawo pracy. Zarys systemu, cz. 1, Ogólna, Warszawa Kraków 1986, s. 7 i n. Z innych podręczników por. m.in.: H. Szurgacz (w:) Z. Kubot, T. Kuczyński, Z. Masternak, H. Szurgacz, Prawo pracy. Zarys wykładu, Warszawa 2005, s. 19 20; M. Gersdorf, K. Rączka, Prawo pracy. Podręcznik w pytaniach i odpowiedziach, Warszawa 2006, s. 15 17. 10 Por. np. T. Zieliński, Stosunek prawa pracy do prawa administracyjnego, Warszawa 1997, zwłaszcza s. 20 i n. Dość obszerną literaturę dotyczącą relacji prawa pracy do prawa cywilnego zestawiam w opracowaniu: B.M. Ćwiertniak, Funkcje zasad prawa pracy w związku z art. 300 kodeksu pracy (próba systematyzacji) (w:) Prawo pracy. Ubezpieczenia społeczne. Polityka społeczna. Wybrane zagadnienia, pod red. B.M. Ćwiertniaka, Opole 1998, s. 47 i n. O relacjach prawa pracy do innych gałęzi por. np. A. Kostecki, Związki prawa finansowego z prawem pracy, St.Pr.PiPSp. 1994, s. 9 i n. Por. też rozdział 3 Miejsce prawa pracy w systemie prawa polskiego. 11 T. Zieliński, Stosunek..., passim. Ostatnio szerszy wywód o zaliczeniu norm regulujących problematykę zatrudnienia i bezrobocia przeprowadził M. Skąpski, Ochronna funkcja prawa pracy w gospodarce rynkowej, Kraków 2006, s. 45 i n. Por. też B.M. Ćwiertniak, O ogólnoteoretycznej definicji..., s. 19 i n. W niniejszym opracowaniu zagadnienia te poruszono szerzej w rozdziałach 3 i 2. 12 Por. zwłaszcza: H. Rot, Jedności i podziały systemu prawa socjalistycznego, Acta UWr. nr 145, Prawo XXV, Wrocław 1971, s. 186 i n.; tegoż, Problemy kodyfikacji prawa PRL, Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, Seria A, nr 193, Wrocław 1978, s. 50 i n., zwłaszcza s. 80 i n.; J. Romul, Kształtowanie się systemu prawa socjalistycznego w Polsce. Przemiany podstaw formalnych i doktryny prawnicze, Prace Wydziału Prawa UAM nr 65, Poznań 1974, s. 38 i n.; Z. Ziembiński, Szkice z metodologii..., s. 123 i n. Por. też uwagi i literaturę powołaną w opracowaniu: B.M. Ćwiertniak, Ujęcie przedmiotu prawa pracy..., s. 9 i n. 13 Por. zwłaszcza polemikę T. Zielińskiego z poglądami o tzw. kompleksowych kryteriach wyodrębniania prawa pracy i kompleksowym charakterze prawa pracy jako gałęzi prawa (S. Włodyka, H. Rot). Por. np. T. Zieliński, Prawo pracy. Zarys..., cz. 1, s. 10 i n. Por. też: H. Rot, Jedności i podziały..., s. 105 i n.; S. Włodyka, Problem prawa gospodarczego, Studia Cywilistyczne 1964, t. V, passim. Zob. też 11