Agnieszka Gaschi 1 Politechnika Śląska Wybrane metody identyfikacji ryzyka w procesach logistycznych Charakterystyka procesu logistycznego Procesy logistyczne zachodzące w łańcuchu dostaw można definiować jako następujące po sobie w określonym czasie i miejscu fakty (zjawiska przyszłe i przeszłe) w dziedzinie fizycznego przepływu wyrobów i usług oraz informacji, a także ryzyka, które towarzyszy każdemu działaniu [1]. Bozarth. C. oraz Handfield R.B. [2] wyróżnili trzy rodzaje procesów logistycznych, do których zaliczyli: procesy wykonawcze obejmują realizowane przez organizację czynności, o wysokiej wartości dodanej (zalicza się do nich, między innymi, świadczenie usług transportowych, magazynowych, kompletacyjnych itp.), za które klient chętnie zapłaci, procesy wspierające obejmują czynności potrzebne, które nie cechują się wartością dodaną, na przykład pakowanie, czy też znakowanie, procesy rozwojowe służą przede wszystkim usprawnieniu procesów wykonawczych oraz wspierających, na przykład szkolenie pracowników, badanie rynku, projektowanie nowych produktów itp. [2]. Do głównych składników procesów logistycznych można zaliczyć: przepływy dóbr materiałowych, przepływy informacyjno-decyzyjne, utrzymanie zapasów, infrastrukturę strumieni logistycznych, koszty procesów logistycznych [1]. Procesy logistyczne scalają wszystkie działania przedsiębiorstwa. Są one skierowane głównie na zwiększenie wartości wymiennej i użytkowej produktów o walory: przestrzenny i czasowy. Walor przestrzenny oznacza, że procesy logistyczne dostarczają produkt do jego miejsca przeznaczenia, natomiast walor czasowy uwzględnia określony moment dostawy, który wynika z zapotrzebowania. Procesy logistyczne powodują również transformację produktów, na przykład procesy magazynowania dotyczą zmian czasowych, procesy transportu realizują zmiany przestrzeni, procesy przeładunku wprowadzają zmiany ilości oraz gatunku [3]. W zależności od rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej oraz stopnia złożoności procesów zachodzących w danym przedsiębiorstwie każdy proces logistyczny cechuje wejście i wyjście, jak również relacje występujące między nimi [4]. Na rysunku 1 przedstawiono przykładowy proces logistyczny składający się z procesu głównego (strzałki poziome) oraz pomocniczego (strzałki pionowe). 1 A. Gaschi 1 Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania. E: Agnieszka_Gaschi@interia.pl Logistyka 4/2013 122
Rys. 1. Przykładowy proces logistyczny. Źródło: Opracowanie na podstawie Szymonik A., Logistyka i zarządzanie łańcuchem dostaw. Część 1. Warszawa 2012, Wydawnictwo Difin. Identyfikacja ryzyka w procesach logistycznych Rozwój nauki sprawił, iż zagadnienia związane z zarządzaniem ryzykiem coraz częściej stają się przedmiotem rozważań w zakresie zarządzania, ekonomii, logistyki oraz marketingu. W procesach logistycznych ryzyko definiowane jest, jako kombinacja prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia oraz jego negatywnego skutku oddziaływania. Natomiast zarządzanie ryzykiem procesów logistycznych postrzegane jest jako zespół powiązanych przyczynowo oraz następujących po sobie kolejnych działań realizowanych w organizacji w wymiarze czasoprzestrzennym charakteryzujący się powtarzalnością [5]. Wymaga ono również opracowania określonych procedur, dokumentowania podejmowanych decyzji oraz zachowania odpowiednich ścieżek kontrolnych [14]. Zarządzanie ryzykiem obejmuje: identyfikację ryzyka, analizę ryzyka, ocenę ryzyka, pomiar ryzyka, sformułowanie wariantów, sterowanie ryzykiem oraz kontrolę działań i nadzorowanie ryzyka. Wymienione etapy odnoszą się do zarządzania ryzykiem w każdej dziedzinie, zatem mogą zostać zastosowanie również w zarządzaniu ryzykiem w procesach logistycznych. W artykule skupiono uwagę na identyfikacji ryzyka, a właściwie na metodach jego identyfikacji w procesach logistycznych. Identyfikacja ryzyka poprzedza jego ocenę, czyli procesy oceny powinny stanowić determinantę działań identyfikujących [6].Z identyfikacją ryzyka wiąże się analiza wielu płaszczyzn działalności przedsiębiorstwa, a także relacji wiążących je z otoczeniem. Oznacza to potrzebę zebrania właściwych informacji, jak i również ustalenia wszelkich potencjalnych źródeł ryzyka. Pozyskiwanie tych informacji powinno skupić się na okolicznościach mogących wpłynąć na realizację przyjętego celu [7]. Identyfikacja ryzyka polega na określeniu zagrożeń, które stanowią przeszkody w realizacji założonych celów. Czynników ryzyka może być wiele, dlatego istotne staje się znalezienie głównego źródła ryzyka, który stanowi kluczowy problem [8]. Celem identyfikacji jest wskazanie obszarów narażonych na ryzyko, a także określenie zdarzeń, które poprzedzają wystąpienie zagrożeń oraz strat [9]. Identyfikacja ryzyka zazwyczaj obejmuje: analizę wystąpienia zdarzenia wywołującego stratę, ustalenie ryzyka występującego jako przyczyna w wyniku realizacji zdarzenia, wskazanie okoliczności, które mogą przyczynić się do wystąpienia ryzyka, 123 Logistyka 4/2013
wskazanie możliwych bezpośrednich oraz pośrednich skutków wystąpienia zdarzenia [1]. Biorąc pod uwagę procesy logistyczne, identyfikację ryzyka można przeprowadzić w stosunku do: procesu projektowania i wytwarzania ryzyko może być związane z dostępnością zasobów ludzkich, rzeczowych i finansowych oraz infrastruktury, oprzyrządowania, które są niezbędne podczas projektowania oraz wytwarzania wyrobu, procesu zaopatrzenia ryzyko można postrzegać z punktu widzenia realizacji kontraktu, który zależy w głównej mierze od: dostaw materiałów, usług specyficznych, źródeł zaopatrywania oraz konsekwencji ich zastosowania, procesu technicznego ryzyko występuje w sytuacji, gdy problemy okazują się trudniejsze do rozwiązania niż przewidywano. Przejawia się to w zagrożeniach podczas projektowania, wdrożenia oraz współpracy części i podzespołów [1]. Kryteria doboru metod identyfikacji ryzyka w procesach logistycznych Identyfikacja ryzyka w procesach logistycznych wymaga określenia i zastosowania szerokiego spektrum metod oraz narzędzi, które umożliwią precyzyjną diagnozę zagrożeń występujących w procesach logistycznych. Rysunek 2 prezentuje wybrane metody identyfikacji ryzyka procesu realizacji wyrobu, który jest częścią szeroko rozumianego procesu logistycznego. Rys. 2. Metody i techniki identyfikacji ryzyka w powiązaniu z procesami realizacji wyrobu. Źródło: Opracowanie na podstawie Jasińska J., Świderski A., Problemy oceny ryzyka w procesach realizacji wyrobów w aspekcie wymagań AQAP, Problemy jakości 1/2006. Jak wynika z rysunku 2, można wykorzystać kilka metod, aby skutecznie identyfikować ryzyko w każdej fazie realizacji wyrobu. Dobór odpowiednich metod potrzebnych do identyfikacji ryzyka w procesach logistycznych uzależniony jest od dostępnych danych, posiadanej wiedzy, doświadczenia, umiejętności oraz potrzeb. Zbyt duża liczba zastosowanych metod może spowodować rozproszenie danych lub ich całkowitą utratę [10]. Tablica 1 przedstawia syntetyczną charakterystykę wymienionych metod, które można zastosować do identyfikacji ryzyka w procesach logistycznych. Logistyka 4/2013 124
PRZEGLĄD WYMAGAŃ KLIENTÓW Metoda co-gdy QFD Burza mózgów FTA, ETA, CCA PHA Punktowy diagram korelacji Diagram przebiegu procesu Diagram Ishikawy FMEA Metoda Delficka Diagram Pareto- Lorenza Karta kontrolna Arkusz analityczny Histogram Metoda matematyczna Tablica 1.Charakterystyka metod identyfikacji ryzyka w procesach logistycznych. Burza mózgów Identyfikowanie możliwych zagrożeń oraz potencjalnych sposobów poprawy jakości. Metoda co-gdy Tworzenie listy kontrolnej zawierającej pytania, na które odpowiedzi umożliwiają proste i ogólne zidentyfikowanie ryzyka. Metoda wstępnej analizy Identyfikowanie potencjalnego ryzyka i jakościowe oszacowanie stopnia tego zagrożeń (PHA) ryzyka. Przedstawienie w postaci drzewa kombinacji i wzajemnych zależności między Analiza drzewa FTA, ETA, potencjalnymi wadami, a także sekwencję zdarzeń, które mają wpływ CCA na realizację wyrobu. FMEA analiza skutków i wad Metoda QFD Diagram przebiegu procesu Karta kontrolna Arkusz analityczny Diagram Pareto- Lorenza Diagram Ishikawy Określenie zależności między przyczynami i skutkami zidentyfikowanych zagrożeń (wad) oraz optymalizacja działań i kosztów. Określenie wartości liczbowych i zakwalifikowanie danych związanych z: - wymaganiami klienta i parametrami technicznymi wyrobu, - parametrami technicznymi wyrobu i ich powiązaniami, - hierarchią ważności parametrów, - analizą konkurencji. Przedstawienie w postaci schematu blokowego algorytmu kolejnych etapów procesu, powiązań między operacjami technologicznymi, procesami itp. Identyfikowanie zagrożeń wynikających ze zmienności. Metoda ta wymaga pobierania próbek z procesu w regularnych odstępach czasu. Zbieranie oraz porządkowanie danych z pomiarów i obserwacji do rejestracji i wstępnego przetwarzania informacji źródłowych. Przedstawienie graficznego rozkładu rodzajów błędów, problemów lub ich przyczyn. Analiza Pareto-Lorenza opiera się na prawidłowości, że 20 30% przyczyn decyduje o 70 80% skutków. Zidentyfikowanie problemu, określenie jego przyczyn i zakwalifikowanie poszczególnych przyczyn do właściwych grup. Przedstawienie w układzie współrzędnych prostokątnych par zmiennych, które mogą być ze sobą związane pewną zależnością. Punktowy diagram korelacji Źródło: Szymonik A.: Logistyka i Zarządzanie łańcuchem dostaw. Część 2, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2011. Do identyfikacji ryzyka procesu realizacji wyrobu zostały wykorzystane określone metody z uwagi na ich cechy i złożoność oraz specyfikę kolejnych etapów przedstawionego procesu logistycznego, które przedstawiono w tablicy 2. Bez względu na wybór metody, zawsze należy mieć na uwadze ostateczny wynik. Każdą metodę identyfikacji ryzyka należy oceniać przez pryzmat porównywalnych kryteriów, aby móc ocenić ich efektywność. Tablica 2. Kryteria doboru określonej metody identyfikacji ryzyka. METODY IDNTYFIKACJI RYZYKA KRYTERIA DOBORU Koszt N Ś N D Ś Czas wdrożenia Ś D Ś D D Łatwość zastosowania P Ś T T T Dokładność Ś D Ś D D Z Infrastruktura ZD ZD ZD ZD D S D Ś D D Szczegółowość N- N- D D D D D Użyteczność D D D D D 125 Logistyka 4/2013
EKSPLOATACJA PRODUKCJA ZAKUPY PROJEKTOWANIE Koszt Ś D N N N Ś Ś Czas wdrożenia Ś Ś Ś D N D Ś Łatwość zastosowania Ś T T T Ś T T Dokładność D D D D D D D Infrastruktura ZD ZD ZD ZD ZD ZD ZD Ś D Ś D Ś D N Szczegółowość D D Ś D D D D Użyteczność Ś- Ś- Ś- D Ś-D D D D D D Koszt N Ś N N Czas wdrożenia Ś Ś N N P- Ś-T P P Łatwość zastosowania Ś Dokładność D D Ś Ś Infrastruktura ZD ZD ZD ZD Ś D Ś Ś Szczegółowość D Ś- Ś- Ś- D D D Użyteczność D D D D Koszt Ś Ś Ś Ś N N N D Czas wdrożenia Ś D Ś Ś N N N D Łatwość zastosowania Ś T T Ś-T P P P T Dokładność D D D D Ś S D D Infrastruktura ZD ZD ZD ZD ZD ZD ZN ZS Ś-D D D D Ś Ś Ś D Szczegółowość D D D Ś- Ś- Ś- Ś-D D D D D Użyteczność D D D D Ś Ś Ś D Koszt Ś Ś Ś N Czas wdrożenia Ś Ś Ś K-Ś Łatwość zastosowania Ś T Ś-T P-Ś Dokładność D D D Ś Infrastruktura ZD ZD ZD ZN Ś-D Ś- D Ś D Szczegółowość D D D Ś Użyteczność D D D Ś Źródło: Opracowanie własne. Kryteria doboru określonej metody do identyfikacji ryzyka w procesie realizacji wyrobu obejmują [11]: koszt dotyczący nakładów finansowych wdrożenia danej metody, czas wdrożenia dotyczący szybkości wdrożenia danej metody. Głownie zależy od kryterium kosztu. łatwość zastosowania dotyczącą szkoleń oraz umiejętności wykorzystania danej metody. Określa jednocześnie złożoność działań bezpośrednio związanych z jej używaniem. Logistyka 4/2013 126
dokładność odnosi się do precyzji danej metody oraz towarzyszących jej stosowaniu założeń, infrastrukturę dotyczącą udostępniania przez organizację infrastruktury, która jest potrzebna podczas wykorzystania danej metody, zaangażowanie oznaczające potrzebną ilość czasu niezbędną do nadzorowania procesu logistycznego. Jeżeli nadzorowanie jest długoterminowe wówczas zaangażowanie jest duże, natomiast, jeśli nie wymaga znacznych zobowiązań czasowych wówczas, jest ono średnie bądź niewielkie, szczegółowość oznaczająca stopień otrzymania rzeczywistych wyników dotyczących występującego ryzyka np. kosztowego. Metody mogą różnić się po względem zakresu, czułości oraz łatwości zrozumienia uzyskanych wyników, użyteczność, czyli czynnik umożliwiający ocenę otrzymanych wyników przez pryzmat ogólnej użyteczności. Pod uwagę zazwyczaj bierze się nakład pracy oraz wartość otrzymanych informacji. Powyższe kryteria stanowią przesłankę do podjęcia decyzji dotyczącej wyboru danej metody podczas identyfikacji ryzyka w procesach logistycznych. Dostarczają one obiektywną wiedzę, która umożliwia podjęcie odpowiedniej decyzji w zależności od ograniczeń oraz uwarunkowań związanych z realizowanym procesem logistycznym. Przedstawione metody nie tylko są metodami identyfikacji ryzyka, ale również znajdują zastosowanie w pozostałych etapach zarządzania ryzykiem w procesach logistycznych. Z tablicy 1 wynika, że niektóre metody zarządzania ryzykiem, z uwagi na ich cechy oraz specyfikę każdego etapu procesu logistycznego, mogą zostać zastosowane z większym powodzeniem w określonych etapach procesów logistycznych aniżeli inne metody. Kluczowymi kryteriami wyboru odpowiedniej metody identyfikacji ryzyka w procesach logistycznych powinna być zarówno jej przydatność, jak i również pożądany typ informacji. Biorąc po uwagę cechy wspólne, ograniczenia oraz podobieństwo niektórych metod identyfikacji ryzyka w procesach logistycznych wskazane jest przeanalizowanie ich różnic, które w konsekwencji mogą determinować wybór odpowiedniej metody. Działania w zakresie identyfikacji ryzyka w procesach logistycznych, aby przyniosły zamierzony efekt, należy traktować jako proces ciągły, który wymaga zbierania odpowiednich danych oraz ich właściwej analizy. Poniżej przedstawiono zastosowanie oraz etapy realizacji wybranej metody identyfikacji ryzyka w procesach logistycznych. Podsumowanie 1. Każda organizacja powinna dążyć do efektywnego zarządzania procesami logistycznymi, które w głównej mierze wymagają opracowania procedur, dokumentowania podejmowanych decyzji oraz zachowania widocznych ścieżek kontrolnych. Ponadto systematyczna identyfikacja ryzyka, a także zastosowanie odpowiednich mechanizmów kontrolnych przyczyniają się do pewnego zabezpieczenia przedsiębiorstwa przed otaczającymi zagrożeniami. 2. Wybór jednej metody do identyfikacji ryzyka w procesach logistycznych może okazać się niewystarczający dla przedstawienia przejrzystego oraz pełnego obrazu zagrożeń występujących w procesach logistycznych. Jednak należy mieć na uwadze fakt, że zbyt duża liczba zastosowanych metod identyfikacji ryzyka może spowodować rozproszenie danych lub ich utratę. 3. Umiejętność trafnego doboru metod identyfikacji ryzyka w procesach logistycznych jest bardzo trudna i wymaga dużej elastyczności, wiedzy oraz doświadczenia przy podejmowaniu decyzji. 4. Wiele metod identyfikacji ryzyka, z uwagi na posiadane cechy, znajduje zastosowanie na więcej, aniżeli jednym etapie procesu logistycznego. Ponadto każdą metodę należy porównać z innymi metodami identyfikacji ryzyka, aby móc ocenić, która jest bardziej efektywna. 5. Do kryteriów, które należy uwzględnić przy wyborze metod identyfikacji ryzyka należą: koszt, łatwość zastosowania, dokładność, infrastruktura, zaangażowanie, szczegółowość oraz użyteczność. 6. Każdy proces logistyczny obciążony jest pewnym ryzykiem. Zastosowanie wybranej metody identyfikacji ryzyka w procesach logistycznych przyczyni się do jego obniżenia do poziomu akceptowalnego. 7. Identyfikacja ryzyka powinna być stałym elementem danego procesu logistycznego, gdyż bez zarządzania ryzykiem nie można mówić o skutecznym zarządzaniu procesami logistycznymi. 127 Logistyka 4/2013
Streszczenie Zarządzanie ryzykiem w procesach logistycznych umożliwia oszacowanie głównych grup ryzyka, które towarzyszą realizacji procesów logistycznych. Zatem, istotne staje się opracowanie metod identyfikacji ryzyka w procesach logistycznych. W artykule zostały przedstawione metody identyfikacji ryzyka w procesie realizacji wyboru. Ponadto, z uwagi na określone cechy danej metody, przedstawiono stopień ich przydatności w poszczególnych etapach danego procesu logistycznego. Znajomość oraz regularne stosowanie poszczególnych metod identyfikacji ryzyka umożliwi bieżącą kontrolę oraz monitorowanie wszystkich sytuacji zachodzących w procesach logistycznych. Słowa kluczowe: ryzyko, zarządzanie ryzykiem, procesy logistyczne, metody identyfikacji ryzyka. SELECTED METHODS OF RISK IDENTYFICATION IN LOGISTICS PROCESSES Abstract Risk management in logistics processes allows to estimate the main risk groups that accompany the implementation of logistics processes. Therefore, it becomes important to develop methods for identifying risks in logistics processes. The article presents methods for identifying risk in the process of selection. In addition, due to the specific characteristics of the method are shown the degree of their usefulness in various stages of the logistics process. Knowledge and the regular use of various methods of risk identification allow real time control and monitoring of all situations occurring in logistics processes. Keywords: risk, risk management, logistics processes, methods of risk identification. Literatura: [1] Szymonik A.: Logistyka i Zarządzanie łańcuchem dostaw. Część 2, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2011. [2] Bozarth. C.: Handfield R.B.:Wprowadzenie do zarządzania operacjami i łańcuchem dostaw. Kompletny podręcznik logistyki i zarządzania dostawami, Helion, Gliwice 2007. [3] Świerczek A.: Koncepcja zarządzania procesami logistycznymi w przedsiębiorstwie, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach, nr 1(2)/2006, s. 115 124. [4] Pohl H.Ch.: Systemy logistyczne, Biblioteka Logistyka, Poznań 1998. [5] Gołembska E., Tyc-Szmil K., Brauer J.: Logistyka w usługach, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008. [6] Kulińska E.: Ryzyko procesów logistycznych w aspekcie tworzenia wartości dodanej próba identyfikacji, Logistyka, 1/2009. [7] Gołembska E., Tyc-Szmil K., Brauer J.: Logistyka w usługach, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008. [8] Zawarska J.: Identyfikacja i pomiar ryzyka w procesie zarządzania ryzykiem podmiotów gospodarczych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego, nr 1/2012. [9] Nahotko S.: Ryzyko ekonomiczne w działalności gospodarczej, wydanie II uzupełnione, Biblioteka Menedżera i Służby Pracowniczej, Bydgoszcz 2001. Logistyka 4/2013 128
[9] Jonek-Kowalska I., Turek M.: Zarządzanie ryzykiem operacyjnym w przedsiębiorstwie górniczym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011. [10] Jasińska J., Świderski A.: Problemy oceny ryzyka w procesach realizacji wyrobów w aspekcie wymagań AQAP, Problemy jakości, 1/2006. [11] Pritchard C.L.: Zarządzanie ryzykiem w projektach. Teoria i praktyka, WIG-PRESS, Warszawa 2002. [12] Kulińska E.: Zarządzanie ryzykiem procesów logistycznych studium przypadku, Logistyka, 3/2009. [13] Kulińska E., Dornfeld A.: Zarządzanie ryzykiem procesów. Identyfikacja modelowanie zastosowanie, Oficyna Wydawnicza Politechniki Opolskiej, Opole 2009. 129 Logistyka 4/2013