ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 408 PRACE KATEDRY MIKROEKONOMII NR

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 408 PRACE KATEDRY MIKROEKONOMII NR 10 2005 MAŁGORZATA GAWRYCKA STOPA BEZROBOCIA W POLSCE W LATACH 1990 2002 NA TLE WYBRANYCH KRAJÓW UNII EUROPEJSKIEJ Wprowadzenie Przemiany społeczno-gospodarcze rozpoczęte w 1989 roku w Polsce doprowadziły do wielu zmian, w tym również na rynku pracy, czego potwierdzeniem jest pojawienie się zjawiska bezrobocia jawnego, charakterystycznego dla krajów rozwiniętych gospodarczo. Niezwykle szybkie tempo wzrostu bezrobocia w Polsce na początku okresu przemian systemowych spowodowało osiągnięcie w krótkim czasie stopy bezrobocia podobnej do stopy w krajach dotkniętych tym zjawiskiem od wielu lat. Doświadczenia krajów o rozwiniętej gospodarce rynkowej wskazują, że bezrobocie jest nieuchronnym kosztem funkcjonowania mechanizmu rynkowego. Celem, do którego dąży każde państwo, jest zapewnienie optymalnego zatrudnienia, czyli takiego, gdy nie ma niedoboru rąk do pracy, ale również nie występuje nadmiernie wysokie bezrobocie. W gospodarce rynkowej główny akcent położono na racjonalizację zatrudnienia. Decyzje o poziomie i strukturze zatrudnienia w przedsiębiorstwach oraz kosztach pracy wynikają z obowiązujących kryteriów efektywności działania, opartych na wykorzystaniu rachunku ekonomicznego. W krajach wysoko rozwiniętych na ogół bez pracy pozostaje od 3 do 10% ludności aktywnej zawodowo. Wśród ekonomistów panuje przekonanie, że bezrobocie masowe jest pod wieloma względami szkodliwe, jednak sugerują oni, że pewne rozmiary stopy bezrobocia, na przykład 3 5%, są wręcz pożądane dla zachowania ela-

182 Małgorzata Gawrycka styczności podaży siły roboczej, gdyż hamują proces nadmiernego wzrostu płac i wzmacniają dyscyplinę pracy. Poziom bezrobocia osiągnięty w Polsce już na początku okresu przemian systemowych został uznany przez wielu specjalistów z zakresu tej problematyki za zbyt dużą cenę przekształceń systemowych. Społeczeństwu przyzwyczajonemu do tego, że państwo jest odpowiedzialne za gwarantowanie każdemu obywatelowi miejsca pracy, trudno było pogodzić się z faktem, że praca przestała być gwarantem bezpieczeństwa socjalnego 1. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej w kontekście rynku pracy należy oceniać z różnych punktów widzenia. Niewątpliwie można sądzić, że nastąpi poprawa sytuacji na rynku pracy dzięki nowym miejscom pracy utworzonym w wyniku napływu środków pomocowych i inwestycji zagranicznych 2. Można również sądzić, że poszerzy się oferta pracy dla Polaków przez otwarcie rynków pracy innych krajów. Integracja europejska może sprzyjać pojawieniu się ofert pracy dla wysoko wykwalifikowanych specjalistów z krajów Unii. Można także sądzić, że nasili się proces migracji zarobkowej taniej siły roboczej z krajów byłego Związku Radzieckiego i krajów Dalekiego Wschodu, traktującej pobyt w Polsce jako tymczasowy. Duży wpływ na kształtowanie się sytuacji na rynku pracy w Polsce mają również procesy demograficzne, gdyż, jak wynika z prognoz, w wiek produkcyjny wejdą liczne roczniki wyżu demograficznego lat osiemdziesiątych, tym samym będzie się nasilała presja na rynek pracy związana ze znalezieniem zatrudnienia. Ponadto rosnąca konkurencja na rynku stawia wiele wyzwań przed polskimi przedsiębiorcami. Z jednej strony proces integracji będzie sprzyjać postępowi technicznemu i technologicznemu oraz zwiększaniu efektywności gospodarowania, a z drugiej strony może się przyczyniać do ograniczania zatrudnienia. Unifikacja przepisów prawa europejskiego wymusi przyjęcie określonych zachowań przez przedsiębiorców. Nie bez znaczenia jednak będzie możliwość korzystania przez Polskę z doświadczeń innych krajów unijnych w łagodzeniu negatywnych skutków bezrobocia. Rosnące tempo bezrobocia i stopy bezrobocia w ostatnich latach w Polsce oraz prognozy dalszego jego wzrostu ze względu na wspomnianą już presję 1 Szerzej zob. Strukturalne aspekty zagospodarowania zasobów pracy i majątku trwałego do 2005 roku. W: Zmiany strukturalne. Gospodarka i społeczeństwo. Red. Z. Czyżewska. Wyd. Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 1995. 2 R. Horodeński, C. Sadowska-Snarska: Rynek pracy w Polsce na progu XXI wieku. IPiSS, Białystok Warszawa 2003; H. Sobacka-Szczapa: Unia Europejska Polska. Sytuacja na rynku pracy w latach dziewięćdziesiątych. IPiSS, Warszawa 2003.

Stopa bezrobocia w Polsce w latach 1990 2002... 183 demograficzną czy konieczność kontynuowania procesów prywatyzacyjnych i restrukturyzacyjnych gospodarki polskiej potwierdzają potrzebę wdrażania efektywnych programów makroekonomicznych, które umożliwiłyby poprawę trudnej sytuacji na rynku pracy. Przystąpienie Polski do struktur Unii Europejskiej stało się faktem, zatem warto skonfrontować stopę bezrobocia (stopa ta określa niezaangażowanie zasobów siły roboczej w procesie pracy i jest uznawana za miarę dolegliwości zjawiska bezrobocia) w Polsce z krajami będącymi już wcześniej członkami tego ugrupowania integracyjnego oraz z państwami, które, podobnie jak nasz kraj, zostały członkami UE 1 maja 2004 roku i tworzą tak zwaną Grupę Wyszehradzką. 2. Analiza stopy bezrobocia w Polsce i w wybranych krajach Unii Europejskiej Nasilające się problemy z bezrobociem w wielu krajach o ugruntowanej gospodarce rynkowej spowodowały, że walka z nim, a przynajmniej ograniczanie jego negatywnych skutków, stało się jednym z priorytetów działania wielu rządów. Przeznaczanie znacznych środków finansowych na opracowywanie i wdrażanie coraz bardziej efektywnych programów przeciwdziałania bezrobociu należy do głównych celów państw o rozwiniętej gospodarce rynkowej. Zmiany w gospodarce światowej, wywołane przede wszystkim rozwojem technologicznym i organizacyjnym, w znacznym stopniu wpłynęły na kształtowanie się nowej w stosunku do dotychczasowej sytuacji na rynku pracy. Wzrost bezrobocia długookresowego na początku lat dziewięćdziesiątych, obniżenie się przeciętnego czasu pracy, wzrost poziomu wykształcenia osób poszukujących zatrudnienia oraz wzrost aktywności zawodowej kobiet były charakterystyczne dla przemian zachodzących w minionej dekadzie na europejskim rynku pracy. Jednocześnie zmiany te spowodowały konieczność innego spojrzenia na dotychczasową teorię i praktykę gospodarczą w sferze zatrudnienia i płac oraz problemy związane z polityką społeczną wielu krajów. W tabeli 1 przedstawiono stopę bezrobocia w wybranych krajach Unii Europejskiej w latach 1990 2002. Z analizy stopy bezrobocia w grudniu 1990 roku wyraźnie wynika, że kraj nasz osiągnął stopę bezrobocia znacznie przewyższającą poziom zanotowany w państwach, które, podobnie jak Polska, zo-

184 Małgorzata Gawrycka stały członkami UE w 2004 roku. Jednocześnie stopa ta była zbliżona do poziomu zaobserwowanego w Wielkiej Brytanii, która jak Niemcy w 1990 roku odnotowała najniższy poziom bezrobocia spośród krajów objętych niniejszą analizą. Ogromne zmiany w poziomie bezrobocia wśród badanych krajów zaobserwowano już w 1991 roku. Biorąc pod uwagę zaprezentowane w tabeli 1 państwa, można wyodrębnić trzy podokresy charakterystyczne dla rynku pracy badanych krajów. Pierwszy okres to lata 1991 1993, kiedy stopa bezrobocia prawie we wszystkich analizowanych krajach wykazywała tendencję wzrostową. Wyjątkiem były Niemcy i Czechy. W Niemczech bowiem stopa bezrobocia miała tendencję wzrostową aż do 1997 roku, a w Czechach, po znacznym wzroście stopy bezrobocia w 1991 roku, w kolejnych dwóch latach można było zaobserwować odwrócenie niekorzystnej tendencji, co potwierdza 1992 rok, kiedy stopa ta uległa obniżeniu o 1,5 punktu procentowego. Jednak w 1993 roku ponownie zanotowano jej niewielki wzrost. Drugi okres, lata 1994 1998, charakteryzował się w badanych krajach wyhamowaniem wzrostu lub spadkiem stopy bezrobocia. Trzeci okres, przypadający na lata 1999 2002, charakteryzował się spadkiem stopy bezrobocia w siedmiu spośród dziesięciu wybranych do analizy krajów. W okresie tym wzrost stopy bezrobocia zaobserwowano w Polsce, Czechach i na Słowacji. Na podstawie danych zawartych w tabeli 1 można dokonać podziału poszczególnych państw Unii na trzy grupy. Pierwszą grupę tworzyły kraje o niskiej stopie bezrobocia, (poniżej 10%) do których w latach 1991 1993 należały Niemcy, Wielka Brytania i Czechy. Do drugiej grupy krajów, o średniej stopie bezrobocia, utrzymującej się w granicach 10 12%, należą Francja, Włochy, Słowacja (wyjątkiem był 1993 rok, gdy stopa bezrobocia na Słowacji wyniosła ponad 14%). Do grupy państw o średniej stopie bezrobocia można również zaliczyć Węgry. Biorąc pod uwagę wyłącznie 1991 rok, stopa bezrobocia na Węgrzech pozwoliła zaliczyć ten kraj do grupy państw charakteryzujących się niską stopą bezrobocia, czyli poniżej 10%. W pozostałym latach badanego okresu stopa bezrobocia w tym kraju nieco przewyższała przyjętą przez autorkę stopę kwalifikującą dany kraj do grupy krajów o średniej stopie bezrobocia, gdyż była wyższa o 0,1 0,3 punktu procentowego. Ostatnią grupę tworzyły w badanym okresie kraje o najwyższej stopie bezrobocia, czyli powyżej 12%. Grupę tę tworzyły Hiszpania, Irlandia i Polska.

Stopa bezrobocia w Polsce w latach 1990 2002... 185

186 Małgorzata Gawrycka Stopa bezrobocia w Polsce w latach 1990 1994 wzrosła z 6,1 do 16,0% cywilnej ludności aktywnej zawodowo, to znaczy ponad 2,5-krotnie. Szybkie tempo wzrostu stopy bezrobocia w naszym kraju w ciągu kilku pierwszych lat transformacji systemowej spowodowało osiągnięcie bezrobocia na poziomie zbliżonym do Irlandii 18%, i Hiszpanii ponad 20%. Jednocześnie w porównaniu z Niemcami, Wielką Brytanią, Czechami (krajami o najniższej stopie bezrobocia), stopa bezrobocia w Polsce w latach 1990 1994 była ponaddwukrotnie wyższa. Biorąc pod uwagę kolejne lata, czyli 1994 1998, można zaobserwować pewne zmiany w badanych krajach. W grupie państw o niskiej stopie bezrobocia, czyli poniżej 10%, ponownie znalazły się Niemcy, Wielka Brytania i Czechy. Należy podkreślić, że w Wielkiej Brytanii stopa bezrobocia wykazywała w całym badanym okresie tendencje spadkowe, a w grudniu 1997 roku osiągnęła poziom 6,9% ludności aktywnej zawodowo, czyli taki, jak na początku lat dziewięćdziesiątych. W kolejnym analizowanym roku nadal została utrzymana pozytywna tendencja spadku bezrobocia w tym kraju do 6,2%. Na uwagę zasługuje również sytuacja w Czechach w latach 1994 1998. Otóż, w przeciwieństwie do wcześniej zaobserwowanej tendencji w Wielkiej Brytanii stopa bezrobocia wykazywała tu tendencje wzrostowe w 1998 roku zanotowano w Czechach poziom bezrobocia wynoszący 6,5%. Pomimo tak niekorzystnej tendencji, nadal stopa bezrobocia była ponad 4 punkty procentowe niższa niż w Polsce w 1998 roku i ponad dwukrotnie niższa niż w Hiszpanii, w której nie wprowadzano we wspomnianym okresie radykalnych zmian systemowych. Analizując stopę bezrobocia w latach 1994 1998, w grupie państw o średniej stopie, czyli 10 12%, można zaobserwować pewne zmiany. Jak wynika z tabeli 1, w grupie państw o średniej stopie bezrobocia znalazły się Francja, Włochy i Węgry. Na uwagę zasługuje fakt, że na Węgrzech w latach 1994 1997 stopa bezrobocia utrzymywała się na prawie stałym poziomie, wynoszącym niewiele ponad 10%. Dopiero w 1998 roku została znacznie ograniczona do zaledwie 7,8% i w kolejnych latach udało się utrzymać pozytywną tendencję spadku bezrobocia. W latach 1994 1998 w grupie państw o najwyższej stopie bezrobocia znalazły się Hiszpania, Irlandia, Polska i Słowacja. Jednak w państwach tych na uwagę zasługują zaobserwowane pozytywne tendencje spadku wskaźników bezrobocia. Porównując stopę bezrobocia w latach 1997 1998 w Irlandii, moż-

Stopa bezrobocia w Polsce w latach 1990 2002... 187 na powiedzieć, że po raz pierwszy była ona niższa niż 10%, co oznacza ponaddwukrotnie zmniejszenie w stosunku do 1993 roku, kiedy miała najwyższy poziom. Na uwagę zasługuje sytuacja w Hiszpanii, kiedy po latach ciągłego wzrostu wskaźników bezrobocia w 1998 roku stopa bezrobocia została ograniczona do 15,2%, co oznacza, że zmniejszyła się o ponad 7 punktów procentowych w porównaniu z 1994 rokiem. W Polsce stopa bezrobocia w latach 1994 1998 nadal utrzymywała się na poziomie zbliżonym do państw o najwyższym wskaźniku. Należy podkreślić, że w badanym okresie wykazywała ona tendencje spadkowe i w grudniu 1998 roku osiągnęła najniższy poziom w naszym kraju od początku okresu transformacji, czyli 10,2% cywilnej ludności aktywnej zawodowo. Umożliwiło to zakwalifikowanie Polski w tym roku do grupy państw o średniej stopie bezrobocia, mieszczącej się w granicach 10 12%. Od roku 1997 w większości krajów Unii Europejskiej zaobserwowano spadek stopy bezrobocia, lecz jego tempo było zróżnicowane w poszczególnych krajach. Wyjątkiem były trzy kraje: Polska, Czechy i Słowacja, w których zanotowano wzrost stopy bezrobocia. Niepokojący jest jednak fakt, że zaobserwowane w Polsce w 1999 roku negatywne tendencje wzrostu utrzymywały się do końca analizowanego w niniejszym artykule okresu (stopa bezrobocia nadal utrzymywała się na wysokim poziomie), ponieważ w 2002 roku stopa bezrobocia nadal wynosiła prawie 20%, czyli była dwukrotnie wyższa w porównaniu z 1998 rokiem, kiedy Polskę można było zaliczyć do grupy państw charakteryzujących się niską stopą bezrobocia. Na Słowacji bezrobocie również wzrastało w szybkim tempie i stopa bezrobocia w 2001 roku osiągnęła najwyższy poziom w całym badanym okresie 19,2%. Utrzymująca się w Czechach, na stosunkowo niskim i względnie ustabilizowanym poziomie stopa bezrobocia w latach 1990 1997 od 1998 roku wykazywała tendencje wzrostowe. W latach 1999 2000 podwoiła się w porównaniu z początkiem lat 90. stopa bezrobocia. Pomimo zaobserwowanej niekorzystnej tendencji nadal jest jednocyfrowa i znacznie niższa niż w Polsce. Oznacza to, że Czechy można zaliczyć do grupy państw europejskich o niskiej stopie bezrobocia, nie przekraczającej 10%. Począwszy od 1998 roku, stopa bezrobocia w gospodarce węgierskiej wykazywała tendencje spadkowe, tym samym pod koniec badanego okresu, czyli w 2002 roku, była znacznie niższa o około 15 punktów procentowych niż

188 Małgorzata Gawrycka w Polsce. W związku z tym można powiedzieć, że pod względem wysokości stopy bezrobocia Węgry zbliżyły się do standardów określonych przez takie kraje, jak Wielka Brytania czy Irlandia (stopa ta nie przekracza 7%). Mając na uwadze zróżnicowane tempo spadku wskaźników bezrobocia w analizowanych krajach Unii Europejskiej, można powiedzieć, że stopa bezrobocia najbardziej obniżyła się w Hiszpanii potwierdza to 2002 rok, w którym stopa ta wynosiła zaledwie 11,3%, co oznacza, że zmniejszyła się o połowę w porównaniu z 1995 rokiem, kiedy kraj ten można było zakwalifikować do grupy państw o najwyższej stopie bezrobocia, nienotowanej w pozostałych krajach Unii. Duży spadek stopy bezrobocia zaobserwowano również w Irlandii (do zaledwie 4% w 2001 roku), co oznacza, że była ona ponad cztery razy niższa niż na początku lat dziewięćdziesiątych. W pozostałych trzech badanych państwach, czyli w Niemczech, Francji i we Włoszech, stopa bezrobocia również wykazywała tendencje spadkowe. W roku 2002 we wszystkich tych krajach stopa bezrobocia nie przekraczała 9%. Z przedstawionej analizy wynika, że w badanych krajach Unii Europejskiej występowała stosunkowo duża rozbieżność w poziomie stopy bezrobocia. Były bowiem kraje, takie jak Wielka Brytania, gdzie stopa ta była zawsze niska i nigdy nie przekroczyła 10% (wyjątkiem był 1993 rok, gdy stopa bezrobocia wynosiła 10,4%), oraz takie, gdzie stopa bezrobocia przekroczyła 20% Hiszpania. Zróżnicowanie stopy bezrobocia w krajach Unii Europejskiej jest konsekwencją różnego poziomu rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów. Wzrost standardu życia w prezentowanych krajach przyczynia się do ciągłego rozwoju i wzbogacania oferty sektora usług, a tym samym powoduje wzrost zatrudniania w tym sektorze gospodarki. W bogatych krajach Unii Europejskiej (PKB per capita jest tu wysoki), ogromne środki finansowe z budżetu państwa są przeznaczane na realizację różnych programów aktywnej polityki przeciwdziałania bezrobociu, mających na celu ograniczanie negatywnych skutków tego zjawiska. Polska znalazła się w grupie o stosunkowo wysokiej stopie bezrobocia, ale warto podkreślić, że od 1994 roku pojawiła się tendencja spadkowa, której, niestety, nie udało się utrzymać. Od roku 1999 ponownie nastąpił wzrost stopy bezrobocia. Zmiany restrukturyzacyjne i prywatyzacyjne zachodzące w polskiej gospodarce oraz wzrost podaży zasobów pracy doprowadziły, jak wspomniano, w 2002 roku do wzrostu stopy bezrobocia do prawie 20%, co oznacza, że była ona ponad trzykrotnie wyższa niż na początku okresu transformacji.

Stopa bezrobocia w Polsce w latach 1990 2002... 189 Podsumowanie Integracja Polski ze strukturami Unii Europejskiej stawia wiele wyzwań. Nowe uwarunkowania makroekonomiczne, których efektów nie można w pełni przewidzieć, mogą w zależności od prowadzonej polityki gospodarczej przynieść efekty pozytywne i wzrost tempa PKB bądź negatywne i spadek tego tempa. Pełna integracja Polski z UE stwarza zatem szansę znacznego przyspieszenia rozwoju kraju między innymi w wyniku zwiększonego wykorzystania oszczędności zagranicznych do finansowania niezbędnych inwestycji w kapitał rzeczowy i ludzki oraz w wyniku przyspieszonej i ułatwionej absorpcji wiedzy, doświadczenia, postępu naukowo-technicznego. Błędna polityka makroekonomiczna może jednak prowadzić do utraty szans przyspieszonego rozwoju. Nie ulega wątpliwości, że procesom restrukturyzacyjnym i prywatyzacyjnym nadal dokonującym się w polskiej gospodarce, mogą towarzyszyć negatywne zjawiska na przykład regionalny lub sektorowy wzrost bezrobocia, dlatego można przypuszczać, że rozwiązanie problemu bezrobocia będzie w najbliższym czasie należeć do najważniejszych czynników determinujących wybory dokonywane w ramach polityki gospodarczej, które muszą uwzględniać stabilność cen, redukcję deficytu budżetowego i długu publicznego. Wybór koncepcji, kształtu i funkcji polityki państwa wobec rynku pracy powinien koncentrować się na określeniu jej miejsca w polityce makroekonomicznej kraju oraz przyjęciu określonego programu przeciwdziałania bezrobociu. W krajach wysoko rozwiniętych obserwuje się różnorodność modeli, mających na celu ograniczenie skali zjawiska bezrobocia, które po uwzględnieniu realiów gospodarki polskiej można byłoby wykorzystać tak, aby w przyszłości stopa bezrobocia w Polsce osiągnęła poziom typowy dla większości krajów OECD, czyli około 8%. UNEMPLOYMENT IN POLAND BETWEEN 1990 AND 2002 IN COMPARISON WITH CERTAIN EU COUNTRIES

190 Małgorzata Gawrycka Summary Socio-economic changes that began in 1989 in Poland have led to a lot of changes in the labour market as well. This is confirmed in the case of developed countries, where the unemployment, which is not disguised, occurs. The aim of this paper is to present the unemployment rate between 1990 and 2002 in Poland and other EU countries. Translated by Małgorzata Gawrycka