ROZDZIAŁ 9 WPŁYW WZROSTU GOSPODARCZEGO NA EUROPEJSKIE RYNKI PRACY

Transkrypt

1 Małgorzata Gawrycka ROZDZIAŁ 9 WPŁYW WZROSTU GOSPODARCZEGO NA EUROPEJSKIE RYNKI PRACY Wprowadzenie Procesy integracyjne i globalizacyjne występujące we współczesnych gospodarkach potwierdzają występowanie silnych powiązań pomiędzy poszczególnymi krajami. Otwartość danej gospodarki w znacznym stopniu oznacza silne uzależnienie od koniunktury w pozostałych krajach. Rok 2007 zakończył się kryzysem finansowym w gospodarce amerykańskiej i jednocześnie zdaniem wielu ekspertów, dał początek głębokiej recesji gospodarczej na świecie, której skutki są trudne do oszacowania. Jednym z negatywnych efektów kryzysu jest bez wątpienia jego silne oddziaływanie na rynek pracy. Pierwsze decyzje podejmowane przez przedsiębiorstwa w obliczu pojawiającej się recesji zmierzają w krótkim okresie do ograniczenia kosztów pracy, co przyczynia się do znacznego ograniczenia zatrudnienia. Dlatego też celem niniejszego artykułu jest wskazanie zależności występujących pomiędzy podstawowymi wskaźnikami aktywności gospodarczej wybranych krajów UE a zatrudnieniem i stopą bezrobocia. Wiele państw przyjęło już w roku 2008 plany ratowania swoich gospodarek, co związane było ze zwiększeniem wydatków budżetowych. Przykładem mogą być plany naprawcze USA, Wielkiej Brytanii, Niemiec, Francji, Hiszpanii i Polski. Większość podejmowanych działań skupiała się (nadal skupia) na udzielaniu gwarancji rządowych dla sektora bankowego poszczególnych państw, zwiększenia wydatków na roboty publiczne, promowania zwolnień podatkowych i premii rządowych dla przedsiębiorstw w przypadku podejmowania inwestycji, szczególnie w zakresie ekologii (Kowenda, 2009). Rządy poszczególnych krajów mają nadzieję, iż podejmowane przez nie działania wpłyną na poprawę koniunktury gospodarczej i ponownie ich gospodarki znajdą się na ścieżce długookresowego wzrostu gospodarczego, co na pewno będzie kształtowało sytuacje na krajowych rynkach pracy. Trudności przedsiębiorstw zgłaszających popyt na pracę na lokalnych, mogą przełożyć się na zmniejszenie poziomu zatrudnienia, wzrost bezrobocia, którego skutki będzie odczuwała nie tylko gospodarka (np. wzrost obciążeń budżetowych w zakresie udzielanej pomocy społecznej), ale i określone grupy społeczne. Warto dodać, iż wiele państw stanęło w obliczu groźby całkowitego załamania się finansów publicznych i musiało zwrócić się o pomoc do Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Dotychczasowe informacje napływające z różnych państw potwierdzają, iż sytuacja poszczególnych krajów jest zróżnicowania, a skutki kryzysu odczuwalne są w różnym stopniu. W związku z powyższym, warto przeanalizować, w jaki sposób przebiegają procesy gospodarowania, które stanowią odzwierciedlenie aktywności gospodarczej wybranych państw UE. Cykle koniunkturalne i ich wpływ na poziom aktywności gospodarek Procesy gospodarowania charakteryzują zmiany zachodzące w poziomie aktywności poszczególnych krajów i mogą one dotyczyć różnych aspektów działalności gospodarczej. Zarówno mechanizm, jak i pochodzenie tych zmian jest wynikiem działania czynników eko-

2 106 Małgorzata Gawrycka nomicznych i pozaekonomicznych. Badaniom aktywności gospodarczej różnych gospodarek poświęcono w literaturze przedmiotu wiele miejsca i na ich podstawie można powiedzieć, iż rozwój gospodarek podlega pewnym powtarzającym się wahaniom, które charakteryzuje regularność opisujących je zjawisk. Z kolei układ następujących po sobie faz wzrostu lub spadku, mający charakter cykliczny, tworzy cykl koniunkturalny, którego siła i natężenie może być zróżnicowane. Definicję klasycznego cyklu koniunkturalnego występującego w gospodarce rynkowej zaproponowali A.F. Burns oraz W.C.Mitchell. Ich zdaniem cykle koniunkturalne są...rodzajem wahań występujących w agregatach przedstawiających działalność gospodarczą narodów, organizujących swoją produkcję przeważnie w przedsiębiorstwach. Składają się z one z okresów ekspansji, kryzysu, zastojach oraz ożywieniach traktowanych jako ciąg następujących po sobie zjawisk. Definicja ta została w nieznacznym stopniu zmodyfikowana przez I. Mintz, która wprowadziła pojęcie cyklu wzrostu do opisu współczesnego cyklu koniunkturalnego. Według I. Mintz: Cykle wzrostu są to wahania w zagregowanych działaniach gospodarczych. Składają się one z okresu relatywnie wysokiej stopy wzrostu, występującego w tym samym czasie w większości działań gospodarczych, oraz następującego po nim, równie generalnego, okresu relatywnie niskiej stopy wzrostu, prowadzącego do fazy wysokiej stopy wzrostu cyklu następnego (Barczyk, Kąsek, Lubiński, Mroczkowski, 2006). Obserwowane przez specjalistów fazy cyklu umożliwiły wprowadzenie kolejnych zmian w definicji współczesnego cyklu koniunkturalnego, a mianowicie... jego istotą nie jest naruszenie równowagi ogólnej, lecz kumulacyjne procesy zmian relacji między wielkością popytu efektywnego i globalnej podaży w warunkach niepełnego wykorzystania czynników produkcji. W tym przypadku cykl koniunkturalny można zdefiniować jako...występujące w procesie wzrostu gospodarczego wahania relacji między popytem efektywnym i potencjalną podażą, co oznacza zróżnicowane wykorzystanie potencjału produkcyjnego (Barczyk, Kąsek, Lubiński, Mroczkowski, 2006). Współczesne wahania koniunkturalne opisuje również koncepcja zaproponowana przez S. Fabricanta, który uważał, że obecnie w wysoko rozwiniętych gospodarkach rynkowych bardzo ważną rolę odrywają procesy inflacyjne. W związku z tym, jego zdaniem, do badań cykli wzrostu należy stosować tylko i wyłącznie wskaźniki realne (Barczyk, Kąsek, Lubiński, Mroczkowski, 2006). Zatem cykl koniunkturalny należy interpretować jako dynamiczny proces gospodarczy, który zdaniem P. Pawłowskiego, zbudowany jest z dwóch elementów, a mianowicie: z punktów zwrotnych i określonych faz. Autor w swoich rozważania zwraca szczególną uwagę na rozpoczynające poszczególne fazy wahań koniunkturalnych punkty zwrotne, które pozwalają określić momenty początkowe i końcowe występowania faz oraz zbadanie cech oscylacji. P. Pawłowski wyodrębnił punkty zwrotne górne, które wyznaczają koniec dobrej koniunktury i jednocześnie wskazują na początek fazy spadkowej. Poza tym, wskazał on tzw. punkty zwrotne dolne określające zakończenie okresu dekoniunktury, tym samym wejście danej gospodarki w fazę ożywienia. Uwzględniając kryterium przyczyn wywołujących występowanie zwrotów w gospodarce, P. Pawłowski wskazał na punkty zwrotne endogeniczne i egzogeniczne. Pierwsze z nich są efektem występowania wewnętrznych mechanizmów gospodarczych występujących w danym systemie, z kolei punkty zwrotne egzogeniczne są wynikiem oddziaływania czynników spoza danego systemu (Pawłowski, 1982). Struktura wahań koniunkturalnych określa pewien układ i wzajemne relacje zachodzące pomiędzy poszczególnymi elementami tworzącymi dany proces cykliczny. Cecha ta umożliwia zbadanie zależności przyczynowo-skutkowych zaistniałych między analizowanymi wielkościami ekonomicznymi lub wskazuje na okresy opóźnień lub wyprzedzeń czasowych między pojawiającymi się punktami zwrotnymi (Barczyk, Kąsek, Lubiński, Mroczkowski, 2006). W tym przypadku istotny wydaje się nie tylko stopień otwartości danej gospodarki, ale również poziom jej rozwoju.

3 Wpływ wzrostu gospodarczego na europejskie rynki pracy 107 Niewątpliwie procesy globalizacyjne potwierdzają silne powiązania występujące pomiędzy poszczególnymi gospodarkami świata. Jednak wydaje się, iż występowanie wahań koniunkturalnych oznacza, iż cykliczność gospodarek jest czymś naturalnym dla dynamicznie rozwijających się gospodarek rynkowych bez względu na osiągnięty dotychczas poziom rozwoju. Dlatego też warto prześledzić zmiany podstawowych miar obrazujących wahania koniunkturalne w Polsce i UE oraz ich wpływu na rynki pracy (tabela 1). Zależność zatrudnienia od wzrostu gospodarczego nie wzbudza żadnych wątpliwości, jednak może mieć ona różną siłę oddziaływania i w związku z tym nie każdy wzrost gospodarczy będzie przyczyniał się do wzrostu zatrudnienia, co może mieć zasadnicze znaczenie dla rynku pracy. W rzeczywistości gospodarczej mogą występować procesy bezzatrudnieniowego wzrostu gospodarczego, oznaczającego wzrost gospodarczy bez wzrostu zatrudnienia. W tabeli 1 przestawiono dynamikę PKB, liczby pracujących oraz wydajności pracy w Polsce oraz 25 krajach UE. Tabela 1. Dynamika PKB, pracujących oraz wydajności pracy w Polsce i UE 25 w latach Wyszczególnienie PKB rok 2000=100 (w %) a) Polska 100,0 101,0 102,4 106,3 112,0 115,6 122,8 131,0 138,1 b) UE ,0 102,0 103,2 104,5 107,0 109,1 112,5 115,8 117,1 wzrost/spadek PKB w stosunku do roku poprzedniego (w%) a) Polska - 1,0 1,4 3,8 5,4 3,2 6,2 6,7 5,4 b) UE25-2,0 1,2 1,3 2,4 2,0 3,1 2,9 1,3 Pracujący rok 2000=100 (w %) a) Polska 100,0 96,8 82,7 81,6 82,2 83,2 85,4 88,9 89,7 b) UE25 100,0 101,1 101,5 101,9 102,7 103,7 105,5 107,5 108,6 Wzrost/spadek pracujących w stosunku do roku poprzedniego (w%) a) Polska - -3,2-14,1-1,1 0,6 1,0 2,2 3,5 0,8 b) UE 25-1,1 0,4 0,4 0,8 1,0 1,8 1,9 1,2 Wydajność pracy rok 2000=100 (w%) a) Polska 100,0 104,3 123,8 130,3 136,3 138,9 143,8 147,4 153,9 b) UE25 100,0 100,9 101,7 102,6 104,2 105,2 106,6 107,8 108,1 wzrost/spadek wydajności pracy w stosunku do roku poprzedniego (w%) a) Polska - 4,3 18,7 5,2 4,6 1,9 3,5 2,5 4,4

4 108 Małgorzata Gawrycka b) UE25-0,9 0,7 0,8 1,6 0,9 1,3 1,1 0,2 Współczynnik absorpcji zatrudnienia* a) Polska - -3,2-10,1-0,3 0,1 0,3 0,35 0,5 0,2 b) UE15-0,6 0,3 0,3 0,3 0,5 0,6 0,65 0,9 * Dla uproszczenia przyjęto, że liczba pracujących jest równa liczbie zatrudnionych, autorka jest świadoma, iż liczba zatrudnionych nie jest tożsama z liczbą pracujących Źródło: opracowanie własne Z obliczeń przedstawionych w tabeli 1. wynika, że dynamika wzrostu PKB miała duże znaczenie dla zmiany liczby pracujących w gospodarce polskiej. Wyższe wskaźniki wzrostu PKB sprzyjały korzystniejszym tendencjom zmian w zakresie liczby pracujących, pomimo, iż związek ten nie był proporcjonalny. Stosunkowo niskiej dynamice wzrostu PKB w latach towarzyszył spadek liczby pracujących w gospodarce polskiej. Niska stopa wzrostu PKB w roku 2001 sięgająca 1% w stosunku do roku poprzedniego spowodowała znaczny spadek liczby pracujących, o 3,2% w stosunku do roku poprzedniego. W kolejnych dwóch spośród badanych lat, niskiemu wzrostowi PKB, średnio w skali roku wynoszącego 2,6%, towarzyszył spadek liczby pracujących odpowiednio w roku 2002 o 14,1%, natomiast w roku 2003 spadek o 1,1% w stosunku do roku poprzedniego. Dopiero odpowiednio wysokie przyrosty PKB w latach implikowały wzrost liczby pracujących. Na uwagę zasługuje rok 2004, w którym wzrost gospodarczy wynosił 5,4% w stosunku do roku poprzedniego, zaś wzrost liczby pracujących sięgał tylko 0,6%. Można powiedzieć, iż w roku tym wysokiemu wzrostowi PKB towarzyszył niewielki wzrost liczby pracujących. Powyższa sytuacja wynikała z postaw przedsiębiorców, którzy po okresie niewielkiego wzrostu gospodarczego w poprzednich latach najprawdopodobniej uznali, iż przystąpienie Polski do UE może przynieść efekty długookresowe w postaci wyższego tempa rozwoju gospodarki polskiej. Poza tym, rok 2004 był kolejnym, w którym nastąpiła zdecydowana poprawa koniunktury gospodarczej. Mogło to również sprzyjać większemu optymizmowi wśród przedsiębiorców, co do dalszego rozkwitu gospodarki. Pomimo, iż w roku 2008 w gospodarce polskiej zanotowano wzrost gospodarczy (5,4% ), nie wpłynął on w znacznej mierze na zmiany zatrudnienia, gdyż zatrudnienie wzrosło o niespełna 1% w stosunku do roku poprzedniego. Warto zwrócić uwagę, iż w latach następował dynamiczny wzrost wydajności pracy w Polsce, co potwierdza, iż przedsiębiorcy dążąc do poprawy pozycji konkurencyjnej firm nie tylko na rynku krajowym, ale i międzynarodowym, podejmowali wyzwania w zakresie przedsięwzięć inwestycyjnych. Zwiększali oni nakłady finansowe, wykorzystując różne źródła ich pochodzenia (także ze środków UE) po to, by podnieść innowacyjność polskich przedsiębiorstw na globalnym rynku, przejawiającą się między innymi wzrostem wydajności pracy. W latach stosunkowo wysoka dynamika wzrostu PKB przyniosła nieznaczny wzrost liczby pracujących w gospodarce polskiej, co może wynikać z potrzeby zwiększenia konkurencyjności, zmian strukturalnych gospodarki i dalszej redukcji nadmiernego zatrudnienia. W roku 2006 wzrost PKB w wysokości 6,2% w stosunku do roku poprzedniego przyczynił się do wzrostu liczby pracujących o 2,2%, co oznacza, że był to najwyższy wzrost w całym badanym okresie, natomiast wydajność pracy we wspomnianym roku zwiększyła się o prawie 2 % w stosunku do roku poprzedniego. Z kolei w roku 2007 wzrostowi PKB sięgającemu 6,7% w skali roku, towarzyszył wzrost zatrudnienia o 3,5%. W tym okresie wydajność pracy wzrosła o kolejne 2,5% w stosunku do roku poprzedniego. W poszczególnych latach sytuacja w krajach UE była zróżnicowana, co potwierdzają dane na temat zmian dynamiki PKB, zatrudnienia i wydajności pracy. Np. w roku 2002, kiedy

5 Wpływ wzrostu gospodarczego na europejskie rynki pracy 109 to wzrost PKB w stosunku do roku poprzedniego średni dla państw będących członkiem ugrupowania integracyjnego wynosił 1,2%, zatrudnienie wzrosło o 0,4%. Natomiast wydajność pracy wzrosła nieco w większych stopniu, o 0,7% w stosunku do poprzedniego roku. W roku 2006 w krajach UE zanotowano średnioroczny najwyższy poziom wzrostu PKB sięgający 3,1%. W analizowanym roku zatrudnienie wzrosło o 1,8%, z kolei wydajność pracy o 1,3%. Można zatem powiedzieć, iż obserwowane zmiany korzystniej oddziaływały na rynek pracy, gdyż w większym stopniu miały one wpływ na poprawę sytuacji na rynku pracy, w mniejszym - na podwyższenie wydajności pracy. Analizując wpływ wzrostu gospodarczego na poziom zatrudnienia można wykorzystać zaproponowany przez M. Kabaja współczynnik absorpcji zatrudnienia obliczany jako relacja tempa zmian zatrudnienia do tempa zmian PKB. (Kabaj, 2005, Karpiński, 2003), co przedstawiono w tabeli 1. Jak wynika z danych zamieszczonych we wspomnianej tabeli, w Polce wzrostowi PKB w latach nie towarzyszył w całym badanym okresie wzrost liczby pracujących. W latach , w których zaobserwowano wyższy wzrost gospodarczy zanotowano również wzrost zatrudnienia. Na podstawie dokonanych obliczeń można powiedzieć, iż w roku % wzrostowi PKB towarzyszył wzrost zatrudnienia o 0,1%. Z kolei w roku 2007, wzrost PKB o 1% przyczyniał się do wzrostu zatrudnienia o 0,5%. W latach zanotowano ujemną stopę wzrostu zatrudnienia, co oznacza, że w Polsce w badanym okresie wystąpił bezzatrudnieniowy wzrost zatrudnienia. Proces bezzatrudnieniowego wzrostu gospodarczego wywołuje ogromne skutki ekonomiczne i społeczne. Niestety te drugie związane są z negatywnymi kosztami ponoszonymi przez różne grupy społeczne. Jak już wspomniano, można sądzić, iż występujący w latach wzrost gospodarczy przyczynił się do zwiększenia poziomu efektywności gospodarowania przedsiębiorstw w Polsce, sprzyjał zwiększeniu wydajności pracy, tym samym zwiększeniu konkurencyjności, zarówno przedsiębiorstw, jak i całej gospodarki na arenie międzynarodowej. Potwierdza to zaobserwowana w latach dynamika wzrostu wydajności pracy, która była znacznie wyższa niż dynamika wzrostu PKB. Jednak zaobserwowany wzrost gospodarczy nie przyczynił się do tworzenia nowych miejsc pracy, które mogłyby poprawić w znacznym stopniu sytuację wielu grup społecznych na rynku pracy. Warto zwrócić uwagę, czy w latach następowała konwergencja gospodarki polskiej z pozostałymi gospodarkami 25 krajów UE. W związku z tym, na wykresie1 przedstawiono tempo zmian PKB, liczby pracujących oraz wydajności pracy w Polsce i 25 krajach UE. Wykres 1. Tempo zmian PKB, wydajności pracy oraz liczby zatrudnionych w Polsce i 25 krajach UE w latach (rok poprzedni = 100, w%). średnioroczna zmiana zatrudnienia w Polsce średnioroczna zmiana wydajnosci pracy w Polsce średnioroczna zmiana PKB w Polsce

6 110 Małgorzata Gawrycka średnioroczna zmiana zatrudnienia w UE średnioroczna zmiana wydajności pracy w UE średnioroczna zmiana PKB w UE 0 0,5 1 1,5 2 Źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli 1 Na podstawie powyższego wykresu można sformułować wniosek o występowaniu istotnych różnic między Polską a 25 krajami UE w zakresie występowania związku pomiędzy zmianami PKB, zatrudnienia i wydajności pracy. Wzrostowi PKB w 25 krajach UE średniemu w skali roku 1,8% towarzyszył wzrost liczby pracujących średniorocznie w wysokości 0,7%. W roku 2001 wzrostowi PKB o 2% w stosunku do roku poprzedniego w 25 krajach UE towarzyszył wzrost liczby pracujących o 1,1%. Natomiast w Polsce w analogicznym okresie, wzrost PKB o 1% w stosunku do roku poprzedniego wywołał spadek liczby pracujących o 3,2% w porównaniu z rokiem poprzednim. W roku 2003 w 25 krajach UE zanotowano wysoki wzrost gospodarczy w porównaniu do lat poprzednich, który wynosił 2,3%, natomiast wzrost liczby pracujących w analizowanym roku wynosił 0,5%. W Polsce w roku 2007 zaobserwowano najwyższy wzrost PKB spośród badanych lat, kształtował się on na poziomie 6,7%, zaś wzrost liczby pracujących wynosił 3,5%. Różnice pomiędzy Polską i pozostałymi 25 krajami UE można po części wyjaśnić procesami konwergencji, które przyczyniły się do wprowadzenia nowych rozwiązań technologicznych. W Polsce w badanych latach, zaobserwowano wyższą dynamikę wzrostu wydajności pracy, wynoszącą średnio w skali roku 5,8%, natomiast w 25 krajach UE wzrost wydajności pracy sięgał 1,1%. Największe rozpiętości zanotowano w roku 2001, 2003 oraz W pierwszym z wymienionych lat, tempo wzrostu wydajność pracy w Polsce było wyższe o 3,4 punkty % aniżeli w 25 krajach UE, w roku 2003 rozpiętość ta wynosił 4,3 punktu %, natomiast w roku ,9 punktu %. Można zatem wnioskować, iż w Polsce w badanym okresie następował wzrost wydajności pracy, który wynikał z procesów inwestycyjnych, które miały służyć unowocześnianiu polskiej gospodarki, poprawie jej pozycji konkurencyjnej na globalnym rynku. Zróżnicowanie relacji wzrostu PKB do wzrostu liczby pracujących w Polsce i pozostałych 25 krajach UE potwierdza współczynnik absorpcji zatrudnienia. Jak już wspomniano w Polsce w latach zanotowano ujemne wskaźniki absorpcji, natomiast w 25 krajach UE dodatnie i kształtowały się one w przedziale od 0,6 w roku 2001 do 0,2 w roku W latach współczynniki absorpcji zatrudnienia w Polsce były niższe tylko o 0,2 punktu % w porównaniu z wskaźnikami 25 krajów UE. W roku 2006 współczynnik absorpcji zatrudnienia w Polsce wynosił 0,35 %, co oznacza, że był on niższy o 0,25 punktu % w porównaniu z 25 krajami UE. Z kolei, w ostatnim spośród badanych lat współczynnik absorpcji zatrudnienia w Polsce wzrósł do 0,2, tym samym był niższy o 0,7 w porównaniu ze współczynnikiem absorpcji w 25 krajach UE. Na podstawie powyższych rozważań można powiedzieć, iż występuje zależność pomiędzy wzrostem PKB a wzrostem liczby pracujących. Pomimo, iż w 25 krajów UE wystę-

7 Wpływ wzrostu gospodarczego na europejskie rynki pracy 111 powała w badanym okresie stosunkowo niewielka dynamika wzrostu PKB, to nie zaobserwowano tak znaczącego spadku liczby pracujących. Natomiast w Polsce stosunkowo niewielki wzrost gospodarczy nie implikował wzrostu zatrudnienia, wręcz przeciwnie w latach można mówić o występowaniu bezzatrudnieniowego wzrostu gospodarczego w Polsce. Zaistniała sytuacja może wynikać z racjonalizacji zatrudnienia w gospodarce polskiej. Co potwierdza występowanie wyższego bezrobocia w Polsce i większego niewykorzystania zasobów pracy aniżeli w pozostałych krajach UE (Luthje, 2003, Gawrycka, Szymczak, 2006). Ponadto należy zwrócić uwagę, iż w okresie po przystąpieniu Polski do struktur UE nastąpiła poprawa podstawowych wskaźników makroekonomicznych, co oznacza, iż integracja europejska wywarła pozytywny wpływ na wzrost gospodarczy. Liberalizacja międzynarodowych stosunków gospodarczych wewnątrz ugrupowania przyspiesza akumulację wiedzy, powodując wejście danej gospodarki na wyższą ścieżkę wzrostu (Siwiński, 2007). Jednak należy pamiętać, iż w najbliższych latach Polska będzie musiała nadal nadrabiać lukę dochodową wobec rozwiniętych gospodarek UE, po to by poprawić swoją pozycję wśród członków ugrupowania integracyjnego, a w konsekwencji stać się silnym partnerem na rynku międzynarodowym. Dotychczas przeprowadzone analizy umożliwiły dokonanie ogólnej oceny sytuacji jaka miała miejsce w latach w Polsce i 25 krajach UE. Poza tym, dała szanse zobrazowania cykliczności badanych gospodarek. Warto jednak powyższe badania uzupełnić szczegółowymi informacjami na temat zależności występujących pomiędzy zmianami PKB a kształtowaniem się sytuacji na lokalnych rynkach pracy w Polsce i wybranych krajów UE. Wybrane wskaźniki aktywności gospodarczej i ich oddziaływanie na rynek pracy Na początku niniejszego opracowania zostały przedstawione ogólne mierniki charakteryzujące gospodarkę UE 25 oraz Polskę. Chcąc pogłębić powyższe rozważania warto przyjrzeć się w jakim stopniu zmiany koniunktury gospodarczej wpływają na sytuację na rynku pracy. Czy potwierdza się, iż w okresie dekoniunktury następuje wzrost bezrobocia i w związku z tym, czy potencjał danej gospodarki tkwiący w zasobach pracy jest w tym okresie w dużej mierze niewykorzystywany? Do badania przyjęto kraje charakteryzujące się wysokim poziomem rozwoju (Niemcy, Irlandia, Hiszpania) oraz kraje, które podobnie, jak i Polska w roku 2004 przystąpiły do struktur UE oraz w ostatnim dwudziestoleciu dokonały ważnych zmian systemowych. W tabeli 2 przedstawiono zmiany PKB w okresie Tabela 2. PKB w wybranych krajach UE w latach (rok poprzedni =100, w %) UE 25 3,9 2,0 1,2 1,3 2,4 2,0 3,1 2,9 1,3 Polska 4,3 1,2 1,4 3,9 5,3 3,6 6,2 6,6 5,4 Niemcy 3,2 1,2 0,0-0,2 1,2 0,8 3,0 2,5 1,7 Hiszpania 5,0 3,6 2,7 3,1 3,3 3,6 3,9 3,7 1,3 Irlandia 9,2 5,8 6,4 4,5 4,7 6,4 5,7 6,0-1,6 Czechy 3,6 2,5 1,9 3,6 4,5 6,3 6,8 6,0 4,4 Węgry 5,2 4,1 4,1 4,2 4,8 4,0 4,1 1,1 1,7 Słowacja 1,4 3,4 4,8 4,7 5,2 6,5 8,5 10,4 7,0 Litwa 4,2 6,7 6,9 10,2 7,4 7,8 7,8 8,9 3,8 Łotwa 6,9 8,0 6,5 7,2 8,7 10,6 11,9 10,2-0,8 Źródło: opracowanie własne

8 112 Małgorzata Gawrycka Rok 2000 charakteryzował się wysoką dynamiką wzrostu PKB. W 25 krajach UE sięgała ona prawie 4 % w skali roku w stosunku do roku poprzedniego. Większość spośród badanych krajów osiągnęła w tym roku wzrost gospodarczy zbliżony lub wyższy od średniej dla 25 krajów UE. Na uwagę zasługuje Irlandia, w której to zaobserwowano wzrost PKB znacznie wyższy od średniej dla 25 krajów UE, był on ponad 2 razy wyższy. W Polsce i Czechach zanotowano wzrost PKB tylko nieznacznie poniżej średniej dla 25 krajów UE i kształtował się na poziomie ponad 3 %. Jedynym krajem, w którym zanotowano niski wzrost PKB w stosunku do roku poprzedniego była Słowacja. W kolejnych latach, tj w większości krajów wystąpiło znaczne pogorszenie koniunktury gospodarczej, czego potwierdzeniem był spadek aktywności gospodarczej mierzonej PKB. Na uwagę zasługują kraje nadbałtyckie przyjęte do analizy, w których to zanotowano wzrost gospodarczy znacznie wyższy aniżeli średni wzrost dla 25 krajów UE. Potwierdza to wzrost PKB Łotwy sięgający 7,2% i Litwy wynoszący prawie 8%. Stabilną sytuację zaobserwowano na Węgrzech, w latach wzrost gospodarczy sięgał ponad 4% w skali roku. Najtrudniejsza sytuacja wystąpiła w gospodarce niemieckiej, która jak wynika z danych statystycznych pogrążona była w recesji gospodarczej. Kolejny okres, lata , to zdecydowana poprawa koniunktury gospodarczej w 25 krajach UE, czego potwierdzeniem jest wzrost gospodarczy przekraczający 2,5 % w skali roku. W badanym okresie nastąpiła również poprawa w gospodarce niemieckiej, gdyż zanotowano w niej prawie 2 % średnioroczny wzrost PKB. W wielu krajach, w latach , zanotowano wzrost gospodarczy przekraczający 6% w skali roku. W grupie tych państw znalazły się: Polska, Irlandia, Czechy, Słowacja, Litwa i Łotwa. Zatem można powiedzieć, że dla większości spośród badanych gospodarek był to okres wysokiej aktywności. Jednak w roku 2007 można odnaleźć już pierwsze symptomy spowolnienia w niektórych krajach UE. Jak już wspomniano, w niniejszych rozważaniach, pierwsze oznaki kryzysu finansowego pojawiły się w gospodarce amerykańskiej już w roku 2007, stąd interesujące wydaje się zbadanie, które spośród państw europejskich wybranych do badań odczuły w analizowanym okresie skutki kryzysu finansowego. Z tabeli 2 wynika, że niewielki spadek PKB zanotowano w gospodarce niemieckiej i hiszpańskiej (ok. 0,2 punktu % w stosunku do roku poprzedniego). Największy spadek zanotowano na Węgrzech, sięgał on 3 punktów % w stosunku do roku poprzedniego. Jednak w przypadku gospodarki węgierskiej, wydaje się, iż spadek koniunktury wynikał w większym stopniu z prowadzenia niewłaściwej polityki makroekonomicznej przez rząd tego kraju aniżeli z kryzysu pojawiającego się w gospodarkach świata. Jedynie w przypadku dwóch wcześniej wymienionych krajów można doszukiwać się powiązań pomiędzy kryzysem finansowym w USA i jego oddziaływaniem na gospodarkę, są to Niemcy i Hiszpania. Dlatego też warto przyjrzeć się jak kształtowała się dynamika PKB w roku 2008 w wybranych krajach europejskich. Dane statystyczne potwierdzają, iż spowolnienie gospodarcze nastąpiło we wszystkich krajach UE. Spośród badanych państw najtrudniejsza sytuacja pojawiła się w Irlandii i na Łotwie, gdyż w obu tych krajach zanotowano recesję gospodarczą. Na uwagę zasługuje Słowacja, w której to zanotowano 7% wzrost gospodarczy. Niewątpliwie można tę sytuację traktować jako sukces słowackiej gospodarki. Również w Polsce nastąpił znaczny wzrost PKB, jednak był o 1,6 punktu % niższy aniżeli na Słowacji, w której to zanotowano najwyższy wzrost spośród krajów UE. Wyraźne spowolnienie nastąpiło także w gospodarce hiszpańskiej oraz niemieckiej. Pomimo, iż zaobserwowano pewne wahania PKB w niektórych krajach UE, można wnioskować, iż dla dominującej grupy badanych krajów rok 2008 zakończył się pomyślnie. Można powiedzieć, że Irlandia i Łotwa są tymi krajami, w których pojawiły się najwcześniej oznaki kryzysu gospodarczego. Dlatego też wydaje się, iż to rok 2009 będzie ważnym okresem dla większości gospodarek UE i świata, gdyż wiele gospodarek odczuje skutki amerykańskiego kryzysu w swoich krajach ze względu na

9 Wpływ wzrostu gospodarczego na europejskie rynki pracy 113 silne powiązania gospodarcze wynikające z procesów globalizacyjnych. Koniunktura gospodarcza wpływa na sytuację, która ukształtuje się na rynkach pracy. Chociaż wiele krajów charakteryzuje tzw. bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy, to zmiany PKB wpływają na lokalne rynki pracy. Oczywiście w tym przypadku ważna jest dynamika zmian, bowiem tak jak nie każdy wzrost gospodarczy będzie przyczyniał się do wzrostu zatrudnienia, tak też nie każdy spadek PKB będzie powodował gwałtowny wzrost bezrobocia. Dlatego też warto przyjrzeć się, jakie zmiany nastąpiły w latach na regionalnych rynkach pracy (tabela 3). Tabela 3. Zatrudnienie w wybranych krajach UE w latach (rok poprzedni = 100, w %) UE 25 1,7 1,1 0,4 0,4 0,8 1,0 1,8 1,9 1,2 Polska -2,4-3,2-14,1-1,1 0,6 1,0 2,2 3,5 0,8 Niemcy 1,8 0,4-0,6-0,9 0,3-0,1 0,6 1,7 1,3 Hiszpania 5,1 3,2 2,4 3,1 3,5 4,1 3,9 3,0 1,2 Irlandia 4,6 3,0 1,8 2,0 3,1 4,7 4,3 3,6-0,1 Czechy -0,2 0,4 0,5-1,4 0,3 1,1 1,6 2,7 1,1 Węgry 1,3 0,2 0,0 1,3-0,7 0,0 0,6-0,1-1,2 Słowacja -1,9 0,6 0,1 1,1-0,2 1,4 2,3 2,1 2,2 Litwa -3,9-3,8 3,6 2,2-0,1 2,5 1,7 2,0-1,3 Łotwa -3,0 2,2 1,6 1,7 1,1 1,8 4,7 3,4 0,9 Źródło: opracowanie własne Wahania koniunktury w gospodarce niemieckiej w latach wpłynęły na zmiany w dynamice zatrudnienia, czego przykładem może być rok 2001, w którym to wzrostowi gospodarczemu w skali roku wynoszącemu 1,2% towarzyszył wzrost zatrudnienia w wysokości 0,4%. Z kolei zaobserwowana recesja w Niemczech w roku 2003 przyczyniła się do prawie 1% spadku zatrudnienia. W analizowanym okresie w Irlandii wystąpiła na rynku pracy najbardziej korzystna sytuacja, gdyż wzrostowi gospodarczemu towarzyszył wzrost zatrudnienia. Należy jednak podkreślić, iż wzrost zatrudnienia był niższy aniżeli wzrost PKB, np. w roku 2002 wzrost PKB wynosił 6,4%, natomiast wzrost zatrudnienia 1,8%. Na uwagę zasługują kraje, które w roku 2004 przystąpiły do struktur UE. W badanym okresie najtrudniejsza sytuacja wystąpiła w Polsce w roku Wzrostowi PKB wynoszącemu 1,2% towarzyszył ponad 3% spadek zatrudnienia. W kolejnym okresie, tj. w latach , również następowały liczne zmiany na lokalnych rynkach pracy. W tym przypadku warto zwrócić uwagę na Hiszpanię. Był to jedyny kraj, w którym dynamika wzrostu PKB była zbliżona do dynamiki wzrostu zatrudnienia. Np. w roku 2004 wzrost PKB wynosił 3,3% natomiast wzrost zatrudnienia 3,5%. Z kolei w roku 2007 wzrostowi PKB na poziomie 3,7% w skali roku towarzyszył wzrost zatrudnienia o 3%. Warto przyjrzeć się sytuacji, jaka miała miejsce w Słowacji. Jak już wspomniano, Słowacja charakteryzowała się najwyższą dynamiką wzrostu PKB w badanym okresie. Jednak wzrost PKB nie przyczynił się wzrostu zatrudnienia. Zatem można powiedzieć, iż na Słowacji pojawił się efekt bezzatrudnieniowego wzrostu gospodarczego, co potwierdza np. rok 2004, w którym wzrostowi PKB o 5,2% w stosunku do roku poprzedniego towarzyszył spadek zatrudnienia o 0,2%. W Polsce, dopiero w roku 2006, kiedy to wzrost gospodarczy sięgał ponad 6% w skali

10 114 Małgorzata Gawrycka roku można było zaobserwować pozytywne jego oddziaływanie na rynek pracy, zanotowano we wspomnianym roku wzrost zatrudnienia o 2,2%. W roku 2007, we wszystkich przyjętych do analiz krajach nie wystąpiły istotne zmiany w porównaniu do roku poprzedniego. Nadal występował wzrost PKB, chociaż jego dynamika była zróżnicowana. Jedynym krajem, w którym zanotowano zaledwie 1,1% wzrost PKB były Węgry. Efektem spowolnienia był spadek zatrudnienia o 0,1% w stosunku do roku poprzedniego. W przypadku Niemiec, w roku 2007 nastąpiło spowolnienie wzrostu PKB w stosunku do roku poprzedniego, do 2,5% i w konsekwencji zatrudnienie zwiększyło się o 1,7%. Rok 2008 charakteryzował się wyraźnym osłabieniem wzrostu PKB, co przełożyło się na zmiany na rynku pracy w poszczególnych krajach UE. Potwierdza to sytuacja zaobserwowana w Irlandii, spadkowi PKB o 1,6% w porównaniu z rokiem poprzednim towarzyszył spadek zatrudnienia o 0,1%. Interesująca wydaje się sytuacja na Łotwie. Spadkowi PKB o 0,8% towarzyszył wzrost zatrudnienia o 0,9%. W Polsce, również nastapiło spowolnienie aktywności gospodarki, co przyczyniło się do zmniejszenia dynamiki zatrudnienia. Można zatem powiedzieć, iż rok 2008 w tym względzie był rokiem ważnych zmian, które potwierdzają pojawienie się symptomów recesji w niektórych gospodarkach UE. Dotychczasowe analizy potwierdzają występowanie zależności pomiędzy tempem wzrostu PKB a zatrudnieniem. W celu pogłębienia analiz warto przyjrzeć się, w jaki sposób kształtowała się sytuacja w zakresie bezrobocia na lokalnych rynkach pracy w gospodarkach UE, które zostały wybrane do niniejszych badań w latach (tabela 4). Tabela 4. Stopa bezrobocia w wybranych krajach UE w latach (w %) UE 25 8,6 8,4 8,8 9,0 9,0 8,9 8,2 7,2 7,1 Polska 16,1 18,3 20,0 19,7 19,0 17,8 13,9 9,6 7,1 Niemcy 7,5 7,6 8,4 9,3 9,8 10,6 9,9 8,4 7,3 Hiszpania 11,1 10,3 11,1 11,1 10,6 9,2 8,5 8,3 11,3 Irlandia 4,3 4,0 4,5 4,7 4,5 4,4 4,5 4,6 6,3 Czechy 8,7 8,0 7,3 7,8 8,3 7,9 7,2 5,3 4,4 Węgry 6,4 5,7 5,8 5,9 6,1 7,2 7,5 7,4 7,9 Słowacja 18,8 19,3 18,7 17,6 18,2 16,3 13,4 11,1 9,6 Litwa 16,4 16,5 13,5 12,5 11,4 8,3 5,6 4,3 5,7 Łotwa 13,7 12,9 12,2 10,5 10,4 8,9 6,8 6,0 7,3 Źródło: opracowanie własne Jak już wspomniano, najwyższy wzrost gospodarczy zanotowano w latach w Irlandii, Łotwie i Litwie. Jednak tylko w Irlandii stopa bezrobocia była w badanym okresie niska, nie przekraczała 5 % w skali roku. Z kolei na Litwie i Łotwie wysokiej dynamice wzrostu PKB towarzyszyła niekorzystna sytuacja na rynku pracy, gdyż stopa bezrobocia w obu krajach sięgała ponad 10%. Można przypuszczać, że w krajach tych przeprowadzane reformy zmierzały do restrukturyzacji zatrudnienia. Stąd nieznaczny tylko wzrost zatrudnienia przy wysokiej dynamice PKB i utrzymująca się wysoka stopa bezrobocia. Na Węgrzech stosunkowo wysokiej dynamice wzrostu PKB, towarzyszył w badanym okresie niewielki wzrost zatrudnienia i niska stopa bezrobocia. Zatem można wnioskować, iż reformy gospodarcze sprzyjały poprawie sytuacji na rynku pracy. W latach gospodarka niemiecka charakteryzowała się spadkiem PKB, co negatywnie wpłynęło na rynek pracy. Zatrudnienie w badanym okresie ulegało obniżeniu,

11 Wpływ wzrostu gospodarczego na europejskie rynki pracy 115 stąd też wzrost stopy bezrobocia do ponad 9% w roku 2003, co oznaczało jej wzrost o ponad 2 punkty % w stosunku do roku Na uwagę zasługuje Polska. Niewielkiemu wzrostowi PKB w latach towarzyszył głęboki spadek zatrudnienia, co wpłynęło na pogorszenie sytuacji na rynku pracy. W badanym okresie nastąpił wzrost stopy bezrobocia do 20%, tym samym Polska była jedynym krajem spośród państw członkowskich UE, w którym zanotowano tak wysoką stopę bezrobocia. Wysoką stopę bezrobocia zanotowano również na Słowacji, jednak była ona nieco niższa aniżeli w Polsce, gdyż w roku 2002 była o 1,3 punktu % niższa niż w Polsce. W latach wzrost gospodarczy na Słowacji był znacznie wyższy aniżeli w Polsce. Dla przykładu, w roku 2002, PKB był o 3,5 punktu % wyższy w pierwszym z wymienionych krajów, a stopa bezrobocia była niższa o 1,3 punktu %. Nie można w sposób jednoznaczny ocenić zaistniałej sytuacji, gdyż nie analizowano struktury zatrudnienia i bezrobocia, poziomu wykształcenia społeczeństwa, aktywności zawodowej ludności zarówno na Słowacji, jak i w Polsce, co wydaje się mieć istotny wpływ na rynek pracy. W Polsce stopa bezrobocia zaczęła ulegać obniżeniu dopiero w latach , kiedy to wzrost gospodarczy przekraczał 6% w skali roku. Poza tym wydaje się, iż w okresie tym również znaczna część Polaków podejmowała decyzję o migracji zewnętrznej. Porównując sytuację zaistniałą w naszym kraju i wspomnianej już Słowacji, to pomimo wysokiej dynamiki PKB zanotowanej na Słowacji w latach , stopa bezrobocia nadal kształtowała się na poziomie przekraczającym 10%. Była ona znacznie wyższa aniżeli średnia dla 25 krajów UE. Z kolei na Łotwie i Litwie wysokiemu wzrostowi PKB towarzyszyło znaczne obniżenie stopy bezrobocia, co potwierdza rok 2007, kiedy to na Litwie stopa bezrobocia wynosiła 4,3%, czyli była o ponad 13 punktów % niższa w porównaniu z rokiem Natomiast na Łotwie w roku 2007 stopa bezrobocia wynosiła 6% i była niższa o ponad 7 punktów % w stosunku do roku Pierwsze oznaki kryzysu finansowego i gospodarczego zaobserwowane na koniec 2007 w niektórych krajach UE nie wpłynęły od razu na zmiany sytuacji na lokalnych rynkach pracy. Jedynym krajem, który najszybciej odczuł skutki kryzysu w gospodarce amerykańskiej była wspomniana już Irlandia. Spadek PKB o 1,6% w roku 2008 przyczynił się do wzrostu bezrobocia do ponad 6%. Pomimo, iż stopa bezrobocia nadal była niższa od średniej dla 25 krajów UE, to w przypadku gospodarki irlandzkiej oznaczało to najwyższy wzrost bezrobocia od roku Na Łotwie, która również zanotowała w roku 2008 recesję gospodarczą, nastąpił wzrost bezrobocia do 7,3%. Pomimo tego, stopa bezrobocia w tym kraju była o ponad 6 punktów % niższa w porównaniu z rokiem 2000, w którym to stopa bezrobocia była najwyższa. W badanym roku, w Polsce, Niemczech i na Węgrzech, stopa bezrobocia zbliżona była do średniej dla 25 krajów UE, co wydaje się szczególnie ważne w przypadku Polski, gdyż oznaczało to osiągnięcie najniższej stopy bezrobocia od roku Podsumowanie Przyjęcie dłuższego okresu badawczego do niniejszych badań umożliwiło potwierdzenie, iż każda gospodarka charakteryzuje się pewną cyklicznością. Współczesne wahania koniunkturalne deformowane są poprzez ingerencję państwa realizującego określoną politykę stabilizacji, co w efekcie wpływa na długość faz i całych cykli, amplitudę faz oraz cykli, także na intensywność i częstotliwość oscylacji. Zaobserwowane w przeprowadzonych badaniach wahania w zakresie dynamiki PKB są potwierdzeniem dokonujących się zmian w poszczególnych gospodarkach, ich rozwoju. Zmiany w poziomie PKB oddziaływują na kształtowanie się sytuacji na lokalnych rynkach pracy, tym samym oznaczają stopień niewykorzystanego zasobu pracy, w efekcie potencjału jakim dysponują poszczególne państwa. Na podstawie przeprowadzonych analiz udało się

12 116 Małgorzata Gawrycka zdiagnozować sytuację, która pojawiła się w poszczególnych krajach na przestrzeni ostatnich lat. Niewątpliwie pierwsze oznaki dekoniunktury w wielu krajach zaowocowały zmniejszeniem poziomu zatrudnienia, w niektórych gospodarkach również zmniejszeniem wydajności pracy. Nie można jednak w sposób jednoznaczny sformułować implikacji dla polityki makroekonomicznej, co do przyszłości, gdyż w poszczególnych krajach sytuacja jest zróżnicowana. Na pewno zauważalne są powiązania większe (lub nieco słabsze) pomiędzy krajami, ich miejsca i roli na rynku międzynarodowym. Podejmowanych przez poszczególne rządy działań naprawczych nie sposób w chwili obecnej ocenić, gdyż zapewne efekty pojawią się w przyszłości. Poza tym, trudno przewidzieć, jak długo będzie trwało spowolnienie aktywności gospodarczej poszczególnych krajów. Niewątpliwie dalsza obserwacja poczynań rządów różnych krajów i podstawowych wskaźników makroekonomicznych stworzy możliwości oceny podejmowanych decyzji oraz umożliwi określenie kosztów społecznych wynikających z kryzysu, które bezpośrednio dotyczą rynku pracy. BIBLIOGRAFIA: 1. Barczyk R., Kąsek L., Lubiński M., Marczewski K. (2006), Nowe oblicza cyklu koniunkturalnego, PWE, Warszawa. 2. Barro R.J. (1997), Makroekonomia, PWE, Warszawa. 3. Gawrycka M., Szymczak A. (2006), Wykorzystanie wybranych wskaźników makroekonomicznych do oceny efektywności gospodarek krajów Unii Europejskiej, w: Spójność społeczna, gospodarcza i terytorialna w polityce Unii Europejskiej, red. M.Klamut, E.Pancer-Cybulska, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław Kabaj M. (2005), Ekonomia tworzenia i likwidacji miejsc pracy. Dezaktywizacja Polski?, IPiSS, Warszawa. 6. Karpiński J. (2003), Koniunktura gospodarcza a kształtowanie się zatrudnienia i bezrobocia, w: Rynek pracy w warunkach zmian ustrojowych, red. W. Jarmołowicz, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. 7. Kowanda C.(2009) Drogie recepty, Polityka nr 3 z dnia 17 stycznia. 8. Landreth H., Colander D.C. (1998), Historia myśli ekonomicznej, PWN, Warszawa. 9. Luthje T. (2003), Wzrost gospodarczy perspektywy i wyzwania, w: Ekonomiczne aspekty integracji europejskiej, red. J. Drud Hansen, Oficyna ekonomiczna, Kraków. 10. Orłowski W.M. (2009), Oda do przyszłości, Polityka nr 16 z dnia 18 kwietnia. 11. Oziewicz E. red. (2006), Przemiany we współczesnej gospodarce światowej, PWE, Warszawa. 12. Pawłowski P. (1982), Burżuazyjne teorie cyklu koniunkturalnego, w: Koniunktura gospodarcza, red. K. Kowalczyk, Warszawa. 13. Piasecki R. red. (2007), Ekonomia rozwoju, PWE, Warszawa. 14. Siwiński Wł. (2007), Unia Europejska i wzrost gospodarczy perspektywy dla Polski i krajów Europy Centralnej, w: Polska w Unii Europejskiej. Dynamika konwergencji ekonomicznej, red. J.J. Michałek, Wł. Siwiński, M.W. Socha, PWN, Warszawa. 15. Stiglitz J.E. (2004), Globalizacja, PWN, Warszawa