614 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 614-618 Ocena zachowań żywieniowych kobiet i mężczyzn w zakresie profilaktyki chorób układu krążenia Assessment of nutritional behaviors in women and men regarding prevention of cardiovascular diseases Anna Platta, Waldemar Żyngiel Katedra Handlu i Usług, Akademia Morska w Gdyni Wprowadzenie. Realizowanie zasad prawidłowego żywienia w połączeniu z elementami diety śródziemnomorskiej, zmianą stylu życia, unikanie palenia tytoniu i nadużywania alkoholu oraz wysoka aktywność fizyczna stanowią ważny element profilaktyki chorób układu krążenia. Cel badań. Ocena zachowań żywieniowych kobiet i mężczyzn w zakresie profilaktyki chorób układu krążenia. Materiał i metody. Badanie przeprowadzono metodą wywiadu bezpośredniego w grudniu 2012 r. w Gdyni, w grupie 100 osób, które ukończyły 25 rok życia. Wyniki. Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono nadwagę i otyłość u 55% respondentów, związaną z niewłaściwym sposobem żywienia. Nadciśnienie tętnicze częściej występowało u osób posiadających wykształcenie wyższe oraz u osób w wieku 41-60 lat. Wnioski. Kobiety i mężczyźni potrafią wskazać czynniki o korzystnym i niekorzystnym wpływie na układ krążenia oraz posiadają ogólną wiedzę na temat diety śródziemnomorskiej. Częstotliwość spożycia przez respondentów produktów zalecanych w prewencji chorób układu krążenia jest niska. Głównym czynnikiem stanowiącym przeszkodę w zmianie codziennej diety kobiet i mężczyzn, na niskotłuszczową i niskoenergetyczną, stanowią ich nawyki żywieniowe. Słowa kluczowe: choroby układu krążenia, profilaktyka zdrowotna, zachowania żywieniowe Introduction. Implementation of the principles of proper nutrition combined with the elements of the Mediterranean diet, a change of lifestyle, avoiding smoking and alcohol abuse and high physical activity is important in prevention of cardiovascular diseases. Aim. The purpose of this work was to assess dietary behavior of women and men in terms of prevention of cardiovascular disease. Material and methods. A survey study was conducted in December of 2012 on a group of 100 inhabitants of Gdynia, aged over 25 years. Results. The research results revealed overweight and obesity in 55% of the respondents. The results also confirmed that the problem of obesity and overweight was associated with improper diet, irregular hours of meals and with easy access to fast food. High blood pressure occurred in people with higher education and in people aged between 41 and 60 years. Conclusions. The women and men were able to identify the factors of favorable and unfavorable effects on the cardiovascular system and had general knowledge of the Mediterranean diet. However, they rarely consumed the products recommended in prevention of cardiovascular diseases. The main factor which constituted an obstacle to the respondents daily diet change to a low-energy and low-fat one were their eating habits. Key words: cardiovascular disease, health prevention, dietary behavior Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 614-618 www.phie.pl Nadesłano: 19.06.2013 Zakwalifikowano do druku: 15.07.2013 Adres do korespondencji / Address for correspondence Anna Platta Akademia Morska w Gdyni, Katedra Handlu i Usług ul.morska 81-87, 81-225 Gdynia tel. +48 586901641, fax +48 586901650 a.platta@wpit.am.gdynia.pl Wprowadzenie Nadciśnienie tętnicze i choroby serca są częstszą przyczyną zgonów na świecie [1]. Stwierdzona nieodpowiednia ilość i struktura spożywanych tłuszczów może mieć wpływ na zaburzenia gospodarki węglowodanowej, tłuszczowej i układu krzepnięcia, a także na stopień występowania nadwagi i nadciśnienia tętniczego w populacji polskiej [2]. Zagrożenie dla zdrowia stanowią głównie izomery trans kwasów tłuszczowych powstające w wyniku przemysłowego przetwarzania żywności [3]. W przyrodzie naturalne izomery trans kwasów tłuszczowych występują w mleku i mięsie zwierząt przeżuwających. W maśle zawartość izomerów trans waha się od 4,0% do 6,1%, w serach od 3,6% do 5,7%, w wołowinie od 2,8% do 9,5%, w baraninie od 4,3% do 9,2%, w wieprzowinie od 0,2% do 2,2%, a w mięsie kurcząt od 0,2% do 1,7% wszystkich kwasów tłuszczowych [4]. Zwiększenie w diecie energii pochodzącej z izomerów trans kwasów tłuszczowych o 2% (to jest 5 g izomerów trans/dzień) podnosi ryzyko choroby wieńcowej serca o ok. 23% [5]. Oszacowane pobranie izomerów trans w diecie ludności 17 państw wynosiło ponad 20 g/dzień, a w diecie Polaków 38 g/dzień [6].
Platta A i wsp. Ocena zachowań żywieniowych kobiet i mężczyzn w zakresie profilaktyki chorób układu krążenia 615 Jednym ze wskaźników jakości diety, zmniejszającej ilość cholesterolu, jest poziom spożycia wielonienasyconych kwasów tłuszczowych grupy omega-3 i jego proporcja do spożycia kwasów grupy omega-6 [7, 8]. W przeciętnym sposobie żywienia Polaków proporcja ta znacznie odbiega od prawidłowej z powodu zbyt wysokiego spożycia tłuszczów nasyconych oraz wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-6 wraz z tłuszczami roślinnymi i zarazem zbyt niskiego spożycia kwasów omega-3 (EPA i DHA) [9, 10], które między innymi mają wpływ na hamowanie rozwoju schorzeń układu krążenia, zakrzepów naczyniowych, obniżenie poziomu triglicerydów i podwyższenie korzystnej frakcji HDL cholesterolu w surowicy krwi [11, 12]. W celu zwiększenia podaży wielonienasyconych kwasów tłuszczowych należy zwiększyć ilość spożywanych ryb morskich, a także produktów wzbogacanych dodatkiem wysokiej jakości nieuwodornionego oleju rybiego [7]. Zgodnie z zaleceniami International Society for the Study of Fatty Acids and Lipids w profilaktyce chorób układu krążenia spożycie DHA i EPA powinno wynosić co najmniej 500 mg/dzień [9]. W Polsce spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z przeciętną dietą, szacowane na podstawie analizy spożycia produktów spożywczych wg danych GUS, wynosi średnio w przypadku kwasów omega-3 ok. 1,5g ALA i zaledwie 0,15g EPA i DHA dziennie, to jest odpowiednio ok. 0,5% i 0,05% dostarczanej energii ogółem, a kwasów tłuszczowych omega-6 (LA i ALA) 15 g, to jest ok. 4,5% energii ogółem [13]. Wykazano, że w grupie osób stosujących dietę śródziemnomorską i prowadzących zdrowy tryb życia odnotowano ponad 64% i 60% spadek śmiertelności z powodu choroby niedokrwiennej serca i nowotworów [14]. Cel pracy Ocena zachowań żywieniowych kobiet i mężczyzn w zakresie profilaktyki chorób układu krążenia. Materiał i metody Badanie przeprowadzono metodą wywiadu bezpośredniego w grudniu 2012 r. w grupie 100 osób, które ukończyły 25 rok życia. Kobiety stanowiły 57%, a mężczyźni 43% ogółu badanych. Badania przeprowadzono w oparciu o autorski kwestionariusz ankiety, w którym zawarto pytania typu zamkniętego, w jednym z Publicznych Zakładów Opieki Zdrowotnej w Gdyni. Zakres pracy obejmował ocenę BMI, częstotliwości występowania nadciśnienia tętniczego, znajomości zasad żywienia w prewencji chorób układu krążenia w grupie respondentów. Wyniki i omówienie Masę ciała badanych osób oceniono na podstawie wskaźnika BMI. Stwierdzono nadwagę i otyłość u 55% respondentów (tab. I) związaną z niewłaściwym sposobem żywienia, nieregularną konsumpcją posiłków oraz łatwym dostępem do żywności typu fast food. Za kryteria rozpoznawania nadciśnienia tętniczego przyjęto wartości ciśnienia skurczowego 140 mm Hg lub ciśnienia rozkurczowego 90 mm Hg. Optymalne wartości ciśnienia tętniczego stwierdzono Tabela I. Ocena BMI, ciśnienia tętniczego i wiedzy respondentów na temat czynników sprzyjających rozwojowi nadciśnienia tętniczego (%) Table I. Evaluation of respondents BMI, blood pressure level and knowledge on factors conducive to hypertension development (%) Oceniany parametr /Examined criterion Klasa BMI* /BMI category BMI 18,5-24,9 31 6 20 15 2 0 9 26 24 BMI 25-29,9 15 25 8 20 12 0 6 7 10 BMI 30-34,9 4 9 1 7 5 0 0 0 0 BMI 35-39,9 1 1 1 1 3 1 3 6 8 Brak odpowiedzi /Lack of answer 6 2 3 3 2 3 3 2 0 Ciśnienie tętnicze /Blood pressure <140/90 34 25 19 27 13 0 9 26 24 >140/90 12 11 5 15 3 0 6 7 10 Brak odpowiedzi, Lack of answer 11 7 9 6 3 1 3 6 8 Czynniki sprzyjające rozwojowi nadciśnienia tętniczego /Factors conducive to the development of hypertension Spożycie dużej ilości soli /Excessive salt intake 40 32 25 35 12 0 12 25 35 Nadwaga/otyłość /Overweight/obesity 44 34 28 35 15 1 10 32 35 Palenie papierosów /Cigarette smoking 36 29 19 34 12 0 11 22 32 Wysoka zawartość tłuszczów w diecie /High content of saturated fats in diet 35 26 22 30 9 0 10 21 30 Nadmierne spożycie alkoholu /Excessive alcohol consumption 23 24 13 23 11 0 8 15 24 Stres /Stress 35 37 23 36 13 0 15 27 30 Niska aktywność fizyczna /Low physical activity 33 29 22 30 10 0 11 18 33 *BMI źródło WHO, 1998/ BMI surce WHO; Płeć: K kobiety, M mężczyźni/ Gender: K - female, M male; Wykształcenie: P - podstawowe, Z zawodowe, Ś średnie, W wyższe/ Education: P primary, Z vocational, Ś secondary, W higher
616 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 614-618 u 59% respondentów (25% mężczyzn, 34% kobiet), a nadciśnienie tętnicze u 23% (11% mężczyzn, 12% kobiet) (tab. I). Nadciśnienie tętnicze stwierdzono u osób posiadających wykształcenie wyższe, w wieku od 41 do 60 lat (tab. I). Według badań POL-MONI- CA (1993) częstotliwość występowania nadciśnienia tętniczego wśród mieszkańców Warszawy wyniosła 41%. Według badań NATPOL III PLUS (2002) średnia częstotliwość nadciśnienia tętniczego w Polsce wynosiła 29%, a według badań WOBASZ ok. 36% [15]. 78% respondentów do głównych czynników ryzyka rozwoju nadciśnienia tętniczego zaliczyło nadwagę/otyłość, 72% stres i wysokie spożycie soli, 65% palenie papierosów, 62% niską aktywność fizyczną, 61% wysoką zawartość tłuszczów w diecie oraz 47% nadmierne spożycie alkoholu (tab. I). 73% badanych zadeklarowało spożycie soli na dozwolonym poziomie 5 g/dzień (tab. II), jednak nie posiadali oni dostatecznych informacji na temat zawartości soli w konsumowanych, gotowych posiłkach i kupowanych produktach. Wykazano, że respondenci posiadający wykształcenie wyższe (13%) spożywali 10g soli/dzień i była to ilość znacząco większa niż spożywana przez osoby z wykształceniem zawodowym i średnim (tab. II). Udział w diecie respondentów produktów wywierających korzystny wpływ na układ krążenia, takich jak: miód, orzechy, oliwa z oliwek, cebula i czosnek, był niewystarczający (tab. IV). Stwierdzono niską częstotliwość spożycia warzyw, owoców, ryb morskich, margaryny oraz wysokie spożycie masła i produktów zbożowych (tab. III). Respondenci uwzględniali w diecie warzywa i owoce zazwyczaj raz dziennie (58% i 46%), ryby morskie raz w tygodniu (41%), margarynę 2-3 razy dziennie (21%), produkty zbożowe i masło 2-3 razy dziennie (62% i 36%) (tab. III). Bogacka i wsp. Tabela II. Ocena zachowań żywieniowych kobiet i mężczyzn Table II. The evaluation of dietary behaviour of women and men (%) Zachowania żywieniowe /Dietary behaviors Ilość posiłków spożywanych w ciągu dnia /Number of meals consumed during the day Dwa /Two 1 2 2 0 1 0 0 1 2 Trzy /Three 23 20 11 22 16 0 7 20 16 Cztery /Four 21 14 11 16 8 1 7 12 15 Pięć /Five 10 7 8 7 2 0 4 5 8 Więcej /More 1 0 0 1 0 0 0 1 0 Ilość spożywanej soli /Salt intake 5 g 42 31 21 40 12 1 12 34 26 10 g 13 10 12 6 5 0 6 4 13 15 g 1 1 0 0 2 0 0 1 1 Techniki przygotowania posiłków /Techniques of meal preparation Gotowanie /boiling 48 32 24 42 14 1 12 35 32 Smażenie /Frying 18 20 13 17 8 0 10 14 14 Pieczenie /Baking 18 9 11 12 4 0 9 7 11 Duszenie /Stewing 16 9 5 13 7 0 2 14 9 Grillowanie /Grilling 1 0 1 0 0 0 0 0 1 Miejsce konsumpcji obiadu/ obiadokolacji /Place of consumption of dinner/ lunch Dom /House 100 98 0 0 0 0 0 0 0 Zakład żywienia zbiorowego /Catering establishment 0 2 2 0 0 0 0 1 1 Częstotliwość konsumpcji posiłków w zakładach żywienia zbiorowego /Frequency of meal consumption in catering establishments Raz w tygodniu /Once a week 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Kilka razy w tygodniu /A few times a week 1 3 4 0 0 0 1 1 2 Raz w miesiącu /Once a month 6 6 8 4 0 0 2 4 6 Kilka razy w miesiącu /A few times a month 5 4 7 0 2 0 0 4 5 Kilka razy w roku /A few times a year 22 11 9 21 3 0 7 13 13 Nie jadam /no consumption in catering establishments 23 19 5 20 17 1 8 17 16 Rodzaj spożywanych posiłków /Kind of consumed meals Potrawy kuchni polskiej /Traditional Polish cuisine dishes 56 43 33 45 21 1 18 40 40 Potrawy tłuste /Greasy foods 0 1 0 1 0 0 0 0 1 Potrawy kuchni chińskiej /Chinese dishes 2 1 1 1 1 0 1 0 2 Potrawy kuchni włoskiej /Italian cuisine 3 1 1 3 0 0 2 1 1 Potrawy kuchni śródziemnomorskiej /Mediterranean cuisine 2 1 0 3 0 0 0 0 3 Inne potrawy /Other foods 6 3 1 7 1 0 3 1 5 Płeć: K kobiety, M mężczyźni/ Gender: K female, M male; Wykształcenie: P podstawowe, Z zawodowe, Ś średnie, W wyższe/ Education: P primary, Z vocational, Ś secondary, W higher
Platta A i wsp. Ocena zachowań żywieniowych kobiet i mężczyzn w zakresie profilaktyki chorób układu krążenia 617 Tabela III. Częstotliwość spożycia wybranych produktów spożywczych (%) Table III. Frequency of consumption of selected food products (%) Produkty spożywcze /Food products Płeć /Gender Raz dziennie /Once a day Kilka razy dziennie /Several times a day Częstotliwość spożycia /Frequency of consumption Raz w tygodniu /Once a week Kilka razy w tygodniu /A few times a week Razy w miesiącu /Once a month Warzywa /Vegetables K 33 15 2 6 0 0 Rzadziej /More rarely M 25 8 3 6 0 0 Ogółem /Total 58 23 5 12 0 0 Owoce /Fruit K 22 24 3 4 1 0 M 24 11 2 6 0 0 Ogółem /Total 46 35 5 10 1 0 Ryby morskie /Fish K 3 0 26 9 15 2 M 0 1 15 6 14 7 Ogółem /Total 3 1 41 15 29 9 Produkty zbożowe /Cereal products Produkty mleczarskich /Dairy products K 13 34 2 3 0 1 M 8 28 0 5 1 0 Ogółem /Total 21 62 2 8 1 1 K 28 14 4 8 1 1 M 12 11 6 9 0 1 Ogółem /Total 40 25 10 17 1 2 Masło /Butter K 13 20 1 4 2 9 M 11 16 1 5 1 6 Ogółem /Total 24 36 2 9 3 15 Margaryna /Margarine K 5 11 0 3 2 14 M 2 10 4 2 2 10 Ogółem /Total 7 21 4 5 4 24 Płeć: K kobiety, M mężczyźni /Gender: K female, M male Tabela IV. Ocena spożycia produktów spożywczych rekomendowanych w chorobach układu krążenia (%) Table IV. Evaluation of consumption of food products recommended in cardiovascular diseases (%) Produkty spożywcze /Food products Ogółem /Total Mięso /Meat Drób /Poultry 82 52 30 28 37 17 1 15 32 34 Wieprzowina /Pork 33 12 21 4 20 9 0 8 12 13 Wołowina /Beef 6 2 4 2 2 2 0 1 2 3 Ryby /Fish Śledź /Herring 68 35 33 21 32 15 1 14 27 26 Dorsz /Cod 47 31 16 19 21 7 0 8 21 18 Makrela /Mackerel 62 38 24 20 29 13 1 8 19 10 Tuńczyk /Tuna 35 21 14 17 15 3 0 5 15 15 Łosoś /Salmon 29 18 11 10 13 6 0 5 14 11 Pstrąg /Trout 36 19 17 8 22 6 0 7 16 13 Miód /Honey 40 26 14 13 20 7 1 6 18 15 Orzechy /Nuts 20 14 6 5 14 1 0 4 9 7 Oliwa z oliwek /Olive oil 39 29 10 11 22 6 0 8 15 16 Czosnek/Cebula /Garlic/Onion 73 45 28 24 31 18 0 15 32 26 Płeć: K kobiety, M mężczyźni/ Gender: K female, M male; Wykształcenie: P podstawowe, Z zawodowe, Ś średnie, W wyższe /Education: P primary, Z vocational, Ś secondary, W higher stwierdziła, że 52% kobiet i 59% mężczyzn wybierało masło, jako tłuszcz do smarowania pieczywa, a tylko 34,6% osób spożywało co najmniej 3 porcje owoców i 4 porcje warzyw dziennie [16]. Według danych statystycznych przeciętny Polak zjada rocznie ok. 71 kg mięsa, w tym 40 kg wieprzowiny, 5,5 kg wołowiny, 20,5 kg mięsa drobiowego i tylko ok. 6,5 kg ryb [17]. Stwierdzono, że kobiety i mężczyźni chętnie konsumowali mięso drobiowe (82% ogółu badanych), śledzie (68% ogółu badanych), makrelę (62% ogółu badanych), dorsza (47% ogółu badanych), pstrąga (36% ogółu badanych), tuńczyka (35% ogółu badanych), mięso wieprzowe (33% ogółu badanych) i łososia (29% ogółu badanych) (tab. IV). Według Bogackiej i wsp. do najczęściej stosowanych technik kulinarnych wykorzystywanych przez kobiety i mężczyzn do przygotowywania posiłków należało gotowanie 84%, duszenie 74%, smażenie 40%, sporadycznie pieczenie i grillowanie 10%
618 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 614-618 [16]. Stwierdzono, że niezależnie od wieku najbardziej preferowaną techniką obróbki termicznej było gotowanie surowców w wodzie (80% ogółu badanych), a następnie smażenie (38% ogółu badanych) (tab. II). Według Czernyszewicz w placówkach żywienia zbiorowego posiłki spożywała ponad połowa (58,4%) ankietowanych mieszkańców Lublina [18]. Stwierdzono, że tylko 4% respondentów w wieku od 25 do 40 lat, z wykształceniem wyższym, spożywało główny posiłek w porze lunchu lub obiadu w zakładach żywienia zbiorowego kilka razy w tygodniu, a 33% respondentów korzystało z usług zakładów gastronomicznych tylko kilka razy w roku (tab. II). 99% respondentów przygotowywało posiłki charakterystyczne dla kuchni polskiej, a tylko 3% stosowało kuchnię śródziemnomorską. Ponadto twierdzono, że aż 43% respondentów spożywało tylko 3 posiłki dziennie (tab. II). Wnioski 1. Kobiety i mężczyźni potrafią wskazać czynniki o korzystnym i niekorzystnym wpływie na układ krążenia oraz posiadają ogólną wiedzę na temat diety śródziemnomorskiej. 2. Częstotliwość spożycia przez respondentów produktów zalecanych w prewencji chorób układu krążenia jest niska. 3. Głównym czynnikiem stanowiącym przeszkodę w zmianie codziennej diety kobiet i mężczyzn, na niskotłuszczową i niskoenergetyczną, stanowią ich nawyki żywieniowe. Piśmiennictwo / References 1. Europejskie wytyczne zapobiegania chorobom sercowonaczyniowym w praktyce klinicznej. Med Prakt 2007, 12: 54-81. 2. Kozłowska-Wojciechowska M. Rola kwasów tłuszczowych, steroli i stanoli roślinnych oraz błonnika w zapobieganiu miażdżycy. Kardiol Zapobieg 2003, 3: 314-329. 3. Archremowicz B, Szary- Sworst K. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe czynnikiem poprawy stanu zdrowia człowieka. Żywn Nauk Technol Jakość 2005, 3(44): 38-50. 4. Achremowicz B, Korus J. Potrzeba regulacji zawartości izomerów trans kwasów tłuszczowych w żywności. Żywn Nauk Technol Jakość 2007, 3(52): 5-14. 5. Mozaffarian D, et al. Trans fatty acids and cardiovascular disease. New Engl J Med 2006, 354(15): 1601-1613. 6. Stender S, et al. A trans world journey. Atherosclerosis 2006, Suppl. 7: 47-52. 7. Simopoulos AP. The importance of the radio of omega-6/ omega-3 essential fatty AIDS. Biomed Pharmacother 2002, 56: 365-379. 8. Simopoulos AP, Leaf A, Salem N. Essentiality of and recommended dieatry intakes for omeha-6 and omega-3 fatty acids. Ann Nurt Metab 1999, 43: 127-131. 9. Sanders TAB. Polyunsaturated fatty AIDS in the food chain in Europe. Am J Clin Nutr 2000, 71: 176-181. 10. Grabowski ML. Jakość i poziom spożycia soli kuchennej jodowanej jako podstawa profilaktyki jodowej w Polsce. Zdr Publ 2005, 115(1): 11-15. 11. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego. Stosowanie produktów o ograniczonej zawartości sodu. Nadciśn Tętn 2007, 11(1): 84. 12. McCann JC, Ames BN. In docosahexaenoic acid, an n-3 longchain polyunsaturated fatty acid, reqired for development of normal brain function? An overview of evidence from cognitive and behavioral test in humans and animals. Am J Clin Nutr 2005, 82: 281-295. 13. Kolanowski W, Uchman Ż, Świderski F. Oszacowanie poziomu długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w diecie dorosłych mieszkańców Warszawy. Bromat Chem Toksykol 2004, 37: 137-144. 14. Ciechocka A. Dieta śródziemnomorska w profilaktyce pierwotnej choroby niedokrwiennej serca. Endokrynol Otył Zaburz Przem 2005, 3: 30-39. 15. Kawecka-Jaszcz K, Pośnik-Urbańska A, Jankowski P. Rozpowszechnienie nadciśnienia tętniczego w zależności od płci w świetle badań epidemiologicznych w Polsce. Nadciśn Tętn 2007, 11(5): 377-383. 16. Bogacka A i wsp. Ocena znajomości i przestrzegania zasad diety śródziemnomorskiej u pacjentów przychodni kardiologicznych. Żywn Nauk Technol Jakość 2008, 2(57): 128-139. 17. Migdał W. Spożycie mięsa a choroby cywilizacyjne. Żywn Nauk Technol Jakość 2007, 6(55): 48-61. 18. Czernyszewicz E. Niektóre aspekty spożycia owoców i warzyw w placówkach żywienie zbiorowego w Lublinie. Rocz Nauk 2003, 3(7): 18-23.