GOSPODAROWANIE ZASOBAMI WODNYMI W ASPEKCIE WIELOFUNKCYJNEGO ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH

WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 2004: t. 4 z. 1 (10) WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS s. 11 29 www.imuz.edu.pl Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, 2004 GOSPODAROWANIE ZASOBAMI WODNYMI W ASPEKCIE WIELOFUNKCYJNEGO ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH Waldemar MIODUSZEWSKI Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, Zakład Zasobów Wodnych Słowa kluczowe: gospodarka wodna, obszary wiejskie, ochrona środowiska, zasoby wodne S t r e s z c z e n i e Problematyka gospodarki wodnej na obszarach wiejskich nabiera szczególnego znaczenia w kontekście procesu przewidywanej restrukturyzacji polskiego rolnictwa, konieczności dostosowania gospodarki wodnej do wymagań Unii Europejskiej (Ramowej dyrektywy wodnej) czy też wdrażania zlewniowego systemu zarządzania gospodarką wodną. Ochrona jakości i ilości zasobów wodnych w krajobrazie rolniczym decyduje nie tylko o dostępności wody na potrzeby rolnictwa, lecz jest podstawowym elementem kształtowania stosunków wodnych na obszarze kraju. Zapewnienie odpowiedniej ilości wody o dobrej jakości, zarówno do zaspokojenia potrzeb człowieka, jak i środowiska przyrodniczego, wymaga podjęcia wielu działań, w tym zwiększenia zdolności retencyjnych małych zlewni. Strategia tych działań jest przedmiotem artykułu. WSTĘP Dotychczasowe sposoby gospodarowania wodą na obszarach wiejskich, były nastawione na tworzenie warunków do intensyfikacji gospodarki rolnej. Budowano więc duże systemy melioracyjne umożliwiające dostosowanie uwilgotnienia gleb do wymagań roślin uprawnych. W krajach położonych w strefie klimatu umiarkowanego budowano głównie systemy odwadniające, podczas gdy w strefach klimatu suchego systemy nawodnienia. Duży pobór wód do nawodnień rolniczych, jak również gęsta sieć odwadniająca łącznie z intensywną gospodarką rolną, powodo- Adres do korespondencji: prof. dr hab. W. Mioduszewski, Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, Zakład Zasobów Wodnych, 05-090 Raszyn; tel. +48 (22) 720-05-31 w. 211, e-mail: w.mioduszewski@imuz.edu.pl

12 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10) wały niekorzystne zmiany w środowisku przyrodniczym, bardzo często nie przynosząc zakładanych efektów ekonomicznych. Rozpoczęto więc poszukiwanie nowych rozwiązań, które umożliwią godzenie interesów rolnictwa z ochroną środowiska przyrodniczego i zapewnią zrównoważony rozwój obszarów wiejskich. Szczególnego charakteru nabierają zagadnienia gospodarki wodnej na obszarach wiejskich w Polsce. Należy bowiem uwzględnić proces przewidywanej restrukturyzacji polskiego rolnictwa, konieczność dostosowania gospodarki wodnej do wymagań Unii Europejskiej [Dyrektywa..., 2000; GROMIEC, 2002], czy też wdrażania zlewniowego systemu zarządzania gospodarką wodną, zgodnie z uchwaloną niedawno polską ustawą Prawo wodne. W Dyrektywie wiele uwagi poświęca się ochronie jakości wód oraz walorów przyrodniczych rzek i naturalnych zbiorników wodnych. Zaleca się, aby w określonym czasie wody osiągały dobry stan ekologiczny. Wdrożenie Ramowej dyrektywy wodnej jest jednym z podstawowych zadań służb odpowiedzialnych za gospodarkę wodną w Polsce. Zgodnie z polskim prawem małe cieki oraz rzeki ważne dla rolnictwa podlegają marszałkowi województwa i utrzymywane są przez zarządy melioracji i urządzeń wodnych. W stosunku do tych wód muszą być również spełnione warunki wynikające z Ramowej dyrektywy wodnej. Sposób użytkowania zasobów wodnych musi uwzględniać uwarunkowania gospodarcze. W 1989 roku nastąpiły duże zmiany polityczne i od tego czasu gospodarka narodowa, w tym również rolnictwo, podlega istotnym przeobrażeniom. W krótkim czasie Polska z kraju o niedoborach żywności stała się krajem posiadającym duże nadwyżki żywnościowe. Dość istotnym zmianom uległy poglądy na rolę rolnictwa w gospodarce. Uważa się, że zadaniem rolnictwa jest nie tylko produkcja żywności, ale również (a niekiedy głównie) utrzymanie i kształtowanie cennego, z punktu widzenia przyrodniczego, krajobrazu kulturowego. Łączne (zintegrowane) rozpatrywanie tych trzech elementów, tj. gospodarki wodnej, produkcji żywności (rolnictwo) i ochrony środowiska przyrodniczego, stało się koniecznością i wyzwaniem dla użytkowników i zarządzających obszarami wiejskimi. UWARUNKOWANIA GOSPODARKI WODNEJ Zasoby wodne powstają w przestrzeni kształtowanej głównie przez obszary rolne i leśne w wyniku zmiennych w czasie i przestrzeni opadów atmosferycznych (deszcz, śnieg). Na tych obszarach wody opadowe są częściowo magazynowane i wykorzystywane. Zdolność do zatrzymywania (magazynowania) wody określana jest mianem retencji, która w różnym stopniu charakteryzuje zlewnię. Retencja umożliwia przetrzymanie wody z okresów jej nadmiaru (roztopy, duże opady atmosferyczne) i wykorzystanie w okresach deficytowych (bezopadowych). Tym

W. Mioduszewski: Gospodarowanie zasobami wodnymi... 13 niemniej naturalnym zjawiskiem są chwilowe wysokie stany wody w rzekach, duże uwilgotnienie gleb oraz okresowe braki wody [Metodyka..., 1995; ZIELIŃSKI, SŁO- TA, 1996; Zmiany..., 1993]. Najbardziej widocznymi i odczuwalnymi dla człowieka zagrożeniami są powodzie. Pierwsze wzmianki o powodziach na ziemiach polskich sięgają roku 988. Ocenia się, że powodzie w dorzeczu Wisły pojawiają się średnio co 5 lat, a w dorzeczu Odry co 7 10 lat [Ochrona..., 1996]. Nadmiar wody w rolnictwie jest skutkiem nie tylko powodzi, ale również długotrwałego nadmiernego uwilgotnienia gleby. Jeszcze w XIX stuleciu notowane były w Europie klęski głodu w latach mokrych [OKRUSZKO, 1997]. Duże straty gospodarcze, w tym w produkcji rolniczej, spowodowały również ostatnie powodzie w 1997 i 2001 roku. Kroniki w Polsce nie odnotowują klęsk głodu spowodowanych brakiem wody, choć zdarzały się takie na Ukrainie i w Rosji [OKRUSZKO, 1997]. Tym niemniej w wielu regionach kraju występują dotkliwe susze atmosferyczne, hydrologiczne lub glebowe, powodujące znaczne straty w gospodarce narodowej, a szczególnie w rolnictwie. Ocenia się, że susze w latach 1992 i 2000 spowodowały obniżenie plonów o co najmniej 20%. Szczególnie zagrożone występowaniem susz są rejony Polski środkowej [KOWALCZAK i in., 1997]. Naturalna zdolność retencyjna wielu zlewni została znacznie zmniejszona wskutek wylesień [CIEPIELOWSKI, DĄBKOWSKI, 1995], budowy systemów odwadniających i wałów przeciwpowodziowych, pokrycia powierzchni terenu szczelną warstwą asfaltu i betonu, degradacji gleb mineralnych i organicznych, likwidacji oczek wodnych, stawów, itp. Uważa się, że aktywność gospodarcza w dużym stopniu przyczyniła się do zwiększenia nierównomierności przepływu wody rzek oraz wzrostu częstotliwości występowania zjawisk ekstremalnych, jakimi są powodzie i susze [MIODUSZEWSKI, 1999; Zmiany..., 1993]. Dotychczasowe działania na rzecz ochrony przed niekorzystnym oddziaływaniem suszy i powodzi miały charakter głównie działań technicznych. Obejmowały m.in. budowę zbiorników wodnych, wałów przeciwpowodziowych i systemów melioracyjnych. W wielu przypadkach nie osiągnięto zadowalających wyników. W związku z tym, jak również w związku z wymogami ochrony środowiska przyrodniczego, za konieczne uważa się poszukiwanie innych, bliższych naturze metod poprawy bilansu wodnego i ograniczenia strat gospodarczych powodowanych nadmiarem lub niedoborem wody. Do takich proekologicznych metod można zaliczyć zwiększenie lub odbudowę zdolności retencyjnej zlewni wraz z wdrożeniem prawidłowych zasad gospodarowania wodą na terenach rolniczych [KOWALEWSKI, 1998; KUNKEL, WEN- LAND, 2001; NITZSCHE i in., 2001]. Gospodarowanie wodą powinno obejmować ochronę ilości i jakości zasobów wodnych oraz tworzenie warunków dla zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, zachowania cennych walorów przyrodniczych i biologicznej różnorodności krajobrazu rolniczego [METERA, 2003; RADWAN, LORKIEWICZ, 2001]. Biorąc powyższe pod uwagę transformacja rolnictwa musi przebiegać nie tylko w kierunku

14 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10) poprawy warunków społecznych i ekonomicznych, ale również walorów przyrodniczych krajobrazu rolniczego. Przy takim założeniu niezbędne jest ustalenie innej, dużo szerszej funkcji rolnictwa. Rolnictwo powinno nie tylko produkować żywność, ale również kształtować krajobraz rolniczy i chronić jego wysokie walory przyrodnicze. Przyjmuje się więc, że podstawowe zadania gospodarki wodnej w zlewniach rolniczych obejmują zarówno ochronę zasobów wodnych i środowiska przyrodniczego, jak i zaspokojenie potrzeb gospodarczych, w tym rolnictwa [MIODUSZEWSKI, 1997]. Pojęcie ochrony zasobów wodnych obejmuje także ich tworzenie, np. poprzez zwiększenie potencjalnych zdolności retencyjnych zlewni lub realizację technicznych form magazynowania wód powierzchniowych i podziemnych. Mieszczą się tu również działania na rzecz ochrony jakości wód, w tym szczególnie przed zanieczyszczeniami obszarowymi pochodzącymi z działalności rolniczej. Zadania gospodarki wodnej na obszarach wiejskich, oprócz funkcji gospodarczych, obejmują tworzenie warunków do utrzymania biologicznej różnorodności krajobrazu rolniczego oraz ochrony obszarów o wysokich walorach przyrodniczych. Dotyczy to szczególnie bagien i mokradeł oraz dolin rzek meandrujących. Należy podkreślić, że meandrujące rzeki należą do najcenniejszych przyrodniczych obiektów, a mokradła już bardzo rzadkie w Europie, są ciągle obecne w Polsce jako rezultat ekstensywnego rolniczego użytkowania dolin rzecznych. INFRASTRUKTURA MELIORACYJNA W okresie powojennym, a szczególnie w latach 60. i 70., na dużych obszarach użytków rolnych wykonane zostały systemy melioracyjne. Budowano głównie dwa typy systemów: systemy drenarskie na gruntach ornych, sieć rowów odwadniających na użytkach zielonych, głównie w dolinach rzek. Z zestawienia struktury rzeczowej i rodzajowej wykonanych w Polsce melioracji, wg danych Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z 1998 roku (tab. 1) wynika, że realizowano głównie systemy odwadniające, a dla umożliwienia grawitacyjnego odprowadzenia wody z tych obiektów wykonano regulację wielu małych rzek. Ponad 30% areału gruntów rolnych w Polsce (18% całkowitej powierzchni kraju) wyposażonych jest w różnego typu techniczne urządzenia melioracyjne. Nawodnienia były możliwe jedynie na powierzchni 481 tys. ha, co stanowi około 7% powierzchni odwodnionej. Ten duży potencjał infrastruktury melioracyjnej, na skutek zachodzących przekształceń strukturalnych w rolnictwie i gospodarce kraju, jest obecnie niewykorzystywany. Zaniechanie eksploatacji i konserwacji urządzeń melioracyjnych powoduje ich stopniową degradację, a dotyczy to głównie dolinowych systemów melioracyjnych. Przyczyny zaniechania eksploatacji systemów melioracyjnych są różne,

W. Mioduszewski: Gospodarowanie zasobami wodnymi... 15 Tabela 1. Charakterystyka melioracji w Polsce (dane MRiGŻ z 1998 roku) Table 1. The characteristic of irrigation-drainage systems in Poland (acc. to the Ministry of Agriculture from 1998) Wyszczególnienie Subject Obszar zmeliorowany The irrigation-drainage area w tym: grunty orne arrable lands użytki zielone grasslands Obszar nawadniany Irrigated area w tym: grunty orne arrable lands użytki zielone grasslands Urządzenia melioracji szczegółowych: Detailed land reclamation structures: rowy i cieki ditches and creeks rurociągi, z wyjątkiem deszczownianych pipes, without sprinklers sieć drenarska covered drainage Urządzenia melioracji podstawowych: The basic land reclamation structures: rzeki uregulowane i kanały regulated rivers and canals rzeki nieuregulowane non-regulated rivers wały przeciwpowodziowe levees stacje pomp, liczba / wydajność pomp stations, number / discharge zbiorniki wodne, liczba / pojemność water reservoirs, number / volume Jednostka miary Unit tys. ha thous ha tys. ha thous ha tys. ha thous ha ha ha ha km km tys. ha thous ha km km km 1 szt. / m 3 s szt. / mln m 3 Ilość jednostek Number of units 6 690 4 725 1 965 481 185 62 153 419 032 283 746 8 211 4 383 49 588 24 796 8 371 592 / 883 185 / 169,6 ale głównie wynikają ze słabej obecnie kondycji polskiego rolnictwa. Planowany wzrost produkcji rolnej w niedalekiej przyszłości wymagać będzie skierowania znacznych środków finansowych na odtworzenie i modernizację części infrastruktury melioracyjnej. Należy jednak zwrócić uwagę, że na niektórych zmeliorowanych terenach ostatecznie zaniechano prowadzenia produkcji rolniczej, np. w chronionych cennych przyrodniczo dolinach rzecznych. Natomiast systemy odwadniające na tych obszarach nadal odprowadzają wody roztopowe i po opadach atmosferycznych. O obecnym stanie melioracji świadczą dane statystyczne dotyczące nawodnień rolniczych (tab. 2). Nawadnia się obecnie niespełna 100 tys. hektarów [Rocznik..., 2001], podczas gdy w urządzenia nawadniające wyposażonych jest prawie 500 tys. ha (tab. 1). Prowadzone są głównie nawodnienia podsiąkowe na użytkach zielo-

16 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10) nych. Są to stosunkowo mało efektywne systemy nawodnień i w wielu krajach nawet nie uwzględnia się ich w statystykach. Jednak z punktu widzenia ochrony walorów przyrodniczych mają wyjątkowo duże znaczenie, ponieważ są podstawowym warunkiem ochrony siedlisk hydrogenicznych. Nawodnienia bardziej efektywne z punktu widzenia rolniczego, jakimi są np. deszczownie, obejmują jedynie 0,02% powierzchni gruntów rolnych. Tabela 2. Pobór wody do nawodnień rolniczych [Rocznik..., 2001] Table 2. Water intake for irrigation [Rocznik..., 2001] Typ nawodnień Type of irrigation Podsiąkowe Subirrigation Deszczowanie Sprinkler Zalewowe Flooded Stokowe Furrow Powierzchnia nawadniana Irrigated area Pobór wody Water intake ha % m 3 % 94 370 95,24 109 246 97,05 4 458 4,50 2 594 2,30 241 0,24 671 0,60 20 0,02 50 0,05 Razem Together 99 089 100,00 112 561 100,00 Należy podkreślić, że w Polsce zwiększa się powierzchnia upraw ogrodniczych i sadowniczych nawadnianych, bazujących najczęściej na poborze wód podziemnych. Są to w większości niewielkie, prywatne gospodarstwa, bardzo często nie posiadające pozwolenia na pobór wód podziemnych. Brak jest jakichkolwiek danych do wiarygodnej oceny nawadnianej powierzchni i objętości pobieranej wody. POTRZEBY WODNE Polskę charakteryzują małe zasoby wodne w stosunku do innych krajów europejskich (rys. 1). Objętość wód odpływających rzekami wynosi poniżej 1600 m 3 rocznie na jednego mieszkańca. Również warstwa rocznego odpływu w przeliczeniu na powierzchnię terenu jest bardzo mała. Niewielkie zasoby wód powierzchniowych w Polsce wynikają ze stosunkowo małych opadów i wysokiej ewapotranspiracji. Roślinność zarówno naturalna, jak i uprawy rolnicze i lasy zużywa wodę w procesie transpiracji. Są to bardzo duże objętości wody w stosunku np. do potrzeb komunalnych i hodowlanych. Ponadto wody pobrane do celów gospodarczych, w dużej części w postaci mniej lub bardziej oczyszczonych ścieków, wracają bezpośrednio do rzek, podczas gdy wody pobrane przez roślinność przekształcają się w parę wodną. Uzyskanie stabilnych w czasie i wysokich plonów roślin w naszych warunkach klimatycznych wymaga stosowania nawodnień uzupełniających niedobory wodne [ŁABĘDZKI, 1997]. W tabeli 3. przedstawiono szacunek niedoborów wodnych pod-

W. Mioduszewski: Gospodarowanie zasobami wodnymi... 17 a) 35000 30000 25000 3 M -1 Q, m 20000 15000 10000 5000 0 DANIA CZECHY BELGIA POLSKA RUMUMIA NIEMCY WLK.BRYTANIA HISZPANIA WŁOCHY FRANCJA LUKSEMBURG HOLANDIA LITWA GRECJA PORTUGALIA SZWAJCARIA SLOWENIA AUSTRIA ŁOTWA IRLANDIA SŁOWACJA SZWECJA FINLANDIA WĘGRY b) 2500 2000 1500 q,mm 1000 500 0 DANIA RUMUNIA POLSKA CZECHY HISZPANIA FINLANDIA FRANCJA LITWA SZWECJA NIEMCY ŁOTWA BELGIA GRECJA WLOCHY WLK.BRYTANIA LUKSEMBURG IRLANDIA PRTUGALIA AUSTRIA SŁOWENIA SZWAJCARIA WĘGRY SŁOWACJA HOLANDIA c) 1200 1000 800 P-E,mm 600 400 200 0 WĘGRY DANIA RUMUNIA POLSKA CZECHY HISZPANIA LITWA HOLANDIA ŁOTWA SŁOWACJA NIEMCY FINLANDIA FRANCJA LUKSEMBURG SŁOWENIA SZWECJA BELGIA GRECJA PORTUGALIA WŁOCHY WLK.BRYTANIA AUSTRIA IRLANDIA SZWAJCARIA Rys. 1. Średnie roczne zasoby wód powierzchniowych państw europejskich, a) objętość przepływu na 1 mieszkańca, b) warstwa rocznego odpływu, c) różnica między opadem a parowaniem [Rocznik..., 2001] Fig. 1. Annual mean surface water resources in European countries, a) the volume of surface water per capita, b) the layer of annual outflow, c) difference between precipitation and evapotranspiration [Rocznik..., 2001]

18 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10) stawowych roślin uprawnych o prawdopodobieństwie wystąpienia 50 i 20%. Widać wyraźnie, że niedobory te są zróżnicowane na obszarze kraju i zależą od rodzaju gleb (zdolności retencjonowania wód pozimowych). Biorąc pod uwagę obecną strukturę i rodzaj upraw obliczono potrzeby wodne do nawodnień zlewni górnej Narwi, po przekrój wodowskazowy Żółtki zakładając, że 50% areału użytków rolnych będzie nawadniana. Tabela 3. Niedobory wodne (mm) roślin uprawnych o prawdopodobieństwie wystąpienia 50 i 20% [ŁABĘDZKI, 1997] Table. 3. Water deficits (mm) of agricultural plants with the probability of 50 and 20% [ŁABĘDZKI, 1997] Rodzaj upraw Type of plant Użytki zielone Grassland Rodzaj gleby Soil Województwo Province poznańskie białostockie krakowskie 50% 20% 50% 20% 50% 20% organiczna organic 160 250 56 112 25 75 Pszenica ozima bardzo lekka light 187 256 108 153 86 143 Winter wheat ciężka heavy 108 175 32 71 19 58 Buraki cukrowe bardzo lekka light 319 321 109 176 103 171 Sugar been ciężka heavy 139 239 32 71 19 58 Ziemniaki bardzo lekka light 162 250 67 125 65 121 Potatoes ciężka heavy 88 168 12 53 0 40 Kukurydza bardzo lekka light 184 276 84 147 83 145 Corn ciężka heavy 108 194 19 70 14 61 Lucerna bardzo lekka light 148 227 57 105 35 85 Alfalfa ciężka heavy 70 143 7 35 0 27 W przeliczeniu na powierzchnię zlewni daje to warstwę wody od 20 do 33,2 mm w przypadku zaspokojenia potrzeb wodnych o prawdopodobieństwie występowania odpowiednio 50 i 20%. Jest to taka objętość wody, której pobranie z rzek w okresie wegetacyjnym nie jest możliwe. Małe jest również prawdopodobieństwo, aby było możliwe zretencjonowanie tak dużych objętości wody w zbiornikach. Dlatego też należy się liczyć z ograniczeniami w produkcji rolniczej wynikającymi z braku odpowiedniej ilości wody. O rozmiarze nawodnień nie będą więc decydowały rzeczywiste potrzeby rolnictwa, lecz ilość dostępnej na te cele wody. Należy zwrócić uwagę, że rośliny nienawadniane również zużywają znaczne ilości wody, a wzrost plonów powoduje zwiększenie zużycia wody. Z orientacyjnych obliczeń [Hydrological..., 2002] dla zlewni górnej Narwi wynika, że ewapotranspiracja (w przeliczeniu na powierzchnię rozpatrywanej

W. Mioduszewski: Gospodarowanie zasobami wodnymi... 19 zlewni) wskutek wzrostu plonów i zwiększenia areału upraw, w tym głównie roślin o dużych potrzebach wodnych (buraki pastewne), zwiększyła się od 40 mm w 1949 roku do prawie 140 mm w 1990 (rys. 2). Jak widać, zwiększenie produkcji roślinnej, nawet bez nawodnień, może wywierać wpływ na bilans wodny zlewni. 140 Ewapotranspiracja Evapotranspiration, mm 120 100 80 60 40 20 0 1949. 1955. 1960. 1965. 1970. 1975. 1980. 1985. 1990. 1995. 1999. Lata Year Rys. 2. Ewapotranspiracja roślin uprawnych w przeliczeniu na powierzchnię zlewni górnej Narwi [Hydrological..., 2002] Fig. 2. Evapotranspiration of agricultural plants calculated for the whole area of the Narew basin [Hydrological..., 2002] Dużym konsumentem wody jest roślinność naturalna. Ewapotranspiracja lasów jest większa niż innych roślin. Lasy pełnią bardzo pożyteczną funkcję w bilansie wodnym zlewni retencjonując wodę, a tym samym przyczyniając się do zmniejszenia zagrożeń powodziowych [CIEPIELOWSKI, DĄBKOWSKI, 1995]. Pozytywna rola lasu jest widoczna głównie na obszarach pokrytych glebami słaboprzepuszczalnymi i o dużych spadkach terenu. Na obszarach o glebach przepuszczalnych, gdzie odpływ powierzchniowy nie występuje, zwiększenie zalesienia nie wpływa na wielkość fali wezbraniowej. Zwiększenie natomiast ewapotranspiracji może skutkować zmniejszeniem infiltracji (zasilanie wód podziemnych), a tym samym ograniczeniem zasilania warstw wodonośnych i zmniejszeniem natężenia przepływu w rzece. Określone potrzeby wodne mają również inne ekosystemy. Niezbędne jest np. zachowanie minimalnego przepływu cieków oraz utrzymanie odpowiedniego poziomu wód gruntowych na obszarach mokradłowych. Większość siedlisk hydroge-

20 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10) nicznych w Polsce odwodniono do celów rolniczych. Wiele z tych obszarów z różnych powodów nie jest obecnie użytkowanych rolniczo, a część z nich charakteryzuje się wysokimi walorami przyrodniczymi. W związku z tym prowadzone są tam prace renaturyzacyjne, polegające na hamowaniu odpływu wód powierzchniowych i podwyższaniu położenia zwierciadła wód gruntowych. Powoduje to większą dostępność wody dla roślin, a tym samym wzrost ewapotranspiracji. Niezbędna jest więc dodatkowa ilość wody do zaspokojenia zwiększonych potrzeb renaturyzowanych siedlisk hydrogenicznych. Badania modelowe wykazują, że w przypadku renaturyzacji Basenu Środkowego Biebrzy (36 000 ha) pobór wody w wyniku wzrostu ewapotranspiracji zwiększy się o około 2 mln m 3 rocznie [ŚLE- SICKA, 2001]. Pewien wpływ na bilans wodny wywierać może zwiększenie żyzności gleby na obszarach nie użytkowanych rolniczo. Na skutek opadów atmosferycznych, zanieczyszczonych związkami azotu i fosforu, następuje zwiększenie żyzności gleb, a tym samym przyrost biomasy roślinnej, który wpływa na zwiększenie ewapotranspiracji. Nie ma jak dotąd ścisłych dowodów do udokumentowania tej tezy. Jednakowoż w dolinach rzek nizinnych następuje wyraźne obniżenie poziomu wód gruntowych prowadzące do przekształceń roślinności oraz degradacji utworów organicznych, pomimo niezmienności opadów i przepływów rzek [Hydrological..., 2002]. Jedną z przyczyn tych niekorzystnych zmian może być właśnie wzrost ewapotranspiracji wskutek zwiększenia żyzności środowiska. Przedstawione wyżej uwagi mogą sugerować, że w ostatnich latach następuje zwiększenie poboru wód, zarówno powierzchniowych jak i gruntowych, mimo że analiza hydrologiczna tego nie potwierdza. Wyraźnie jednak w Polsce zaznacza się obniżenie stanu wód podziemnych, zanik źródeł i kurczenie się obszarów mokradłowych. Nie umniejszając roli systemów odwadniających i poboru wody do celów gospodarczych, obniżenie stanu wód podziemnych może być również wynikiem zwiększonego (przez większe plony roślin) zużycia wody przez rolnictwo oraz roślinność naturalną (zwiększenie żyzności siedlisk). WPŁYW GOSPODARKI ROLNEJ NA ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE Podjęcie działań zmierzających do poprawy środowiska przyrodniczego na obszarach wiejskich wymaga wcześniejszego sprecyzowania oceny wzajemnych oddziaływań woda środowisko rolnictwo, zarówno tych pozytywnych jak i negatywnych [PIERZGALSKI, 2003]. Współzależność woda środowisko rolnictwo determinują takie podstawowe czynniki jak jakość i ilość wody, erozja wodna, krajobraz, fauna i flora obszarów wodno-błotnych. Jakość w o d y w wyniku działalności rolniczej, w tym stosowania nawozów organicznych i mineralnych oraz środków ochrony roślin, następuje zanieczyszczenie wód podziemnych i powierzchniowych. Systemy odwadniające przy-

W. Mioduszewski: Gospodarowanie zasobami wodnymi... 21 czyniają się do zwiększenia odprowadzanego ładunku zanieczyszczeń. Ocenia się, że w Polsce z działalności rolniczej (źródła rozproszone) pochodzi 50% ładunku związków biogennych doprowadzanych do rzek. Panuje przekonanie, że prawidłowe gospodarowanie nawozami, budowa oczyszczalni, składowisk obornika itp. w dużym stopniu może ograniczyć niekorzystny wpływ rolnictwa na jakość wód. Ilość w o d y rolnictwo jest dużym konsumentem wody i wywiera niewątpliwy wpływ na bilans wodny zlewni, jak to przedstawiono wcześniej. Brakuje jednak liczbowej oceny wpływu rolnictwa na przepływy rzek i stan wód gruntowych [MIODUSZEWSKI, 1997]. Erozja wodna zagrożonych nią jest ponad 50% powierzchni użytków rolnych. Jednak poważniejsze zagrożenie, prowadzące do zniszczenia pokrywy glebowej, występuje na powierzchni obejmującej nie więcej niż 5% obszarów gruntów ornych. Na obszarach o większych zagrożeniach niezbędne są działania w celu jej ograniczenia. Krajobraz ze względu na znaczne rozdrobnienie gospodarstw, polski krajobraz wiejski charakteryzuje się dużą mozaikowatością i znaczną różnorodnością biologiczną. Występujące na przemian grunty orne, użytki zielone, zadrzewienia i zakrzaczenia powodują, że obszary te odznaczają się bardzo często wysokimi walorami przyrodniczymi. Na terenach byłych dużych gospodarstw rolnych krajobraz ten został w dużym stopniu zniszczony, podobnie jak na obszarach, gdzie wybudowano duże systemy odwadniające. Wielkoobszarowa gospodarka rolna oparta na monokulturach upraw nie tylko niekorzystnie oddziałuje na florę i faunę, ale również na zasoby wodne [METERA, 2003]. Wyrównywanie powierzchni, likwidowanie zakrzaczeń itp. przyśpieszają odpływ wód po powierzchni terenu i zmniejszają zasilanie zbiorników wód podziemnych, przyczyniając się tym samym do zubożenia zasobów wodnych. Fauna i flora obszarów wodno-bł o t n y c h ponad 80% obszarów mokradłowych zostało odwodnionych i zamienionych na łąki i pastwiska, a ponad 60% rzek i małych strumyków zostało uregulowanych. Wprowadzenie kilku gatunków traw w miejsce naturalnej bagiennej roślinności, wyprostowanie i nadanie trapezowego kształtu korytom rzek zmieniło naturalne warunki przyrodnicze. Intensywna gospodarka łąkowa prowadzi do zmniejszenia biologicznej różnorodności, natomiast na obszarach dolinowych, gdzie rolnictwo miało charakter ekstensywny, tzn. łąki wykaszane były raz w roku i bardzo często w sposób ręczny wytworzył się bardzo cenny ekosystem (ostoje wielu gatunków ptaków). Obszary ekstensywnie użytkowane, a obecnie porzucane przez rolników ulegają szybkiemu zarastaniu krzakami lub trzciną pospolitą, tracąc swoje walory przyrodnicze. Przykład łąk dolinowych jest szczególnie wart wyeksponowania, ponieważ w tym przypadku w wyniku działalności rolniczej wytworzył się cenny ekosystem, a jego utrzymanie zależy od kontynuacji okresowego wykaszania.

22 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10) PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA POPRAWY BILANSU WODNEGO I JAKOŚCI WÓD Wśród działań, których celem jest zapobieganie zagrożeniom wywołanym przez wodę, można rozróżnić dwa podstawowe kierunki: dostosowanie ekstremalnych zjawisk przyrodniczych do potrzeb człowieka, tzn. uniezależnienie się od zmiennych warunków przyrodniczych. Decydującą rolę odgrywają tu rozwiązania techniczne, np. wały przeciwpowodziowe, zbiorniki wodne, systemy melioracyjne; dostosowanie działalności człowieka do występujących zjawisk przyrodniczych, tzn. takie zagospodarowanie i użytkowanie terenu, aby występujące zjawiska przyrodnicze w możliwie małym stopniu oddziaływały ujemnie na życie i działalność gospodarczą człowieka. Spełnienie warunków zrównoważonego rozwoju wymaga poświęcenia więcej uwagi drugiej metodzie zapobiegania zagrożeniom, tj. dostosowaniu działalności człowieka do warunków przyrodniczych. Rabunkowe wykorzystywanie zasobów przyrody, w tym wodnych, umożliwiło rozwój cywilizacyjny i gospodarczy, lecz spowodowało również niekorzystne zmiany w środowisku, w tym zmniejszenie naturalnej retencyjności zlewni. Uważa się, że przyśpieszenie obiegu wody i materii w zlewni, nie tylko spowodowało zmianę struktury bilansu wodnego, lecz jest główną przyczyną zwiększenia ładunku azotu wynoszonego do rzek z obszarów użytkowanych rolniczo. Przyśpieszenie obiegu wody może mieć zatem bardziej niekorzystny wpływ na jakość wód powierzchniowych niż zwiększenie nawożenia. Ochrona jakości wód powierzchniowych i podziemnych obejmuje dwa podstawowe obszary działań: ograniczenie emisji zanieczyszczeń obszarowych u źródeł ich powstawania poprzez stosowanie odpowiednich metod gospodarki rolnej, budowę oczyszczalni, poprawę stanu sanitarnego wsi i zagrody itp., ograniczenie rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń, spowolnienie obiegu związków chemicznych oraz stymulowanie procesów samooczyszczania się wód podziemnych i powierzchniowych. Najkorzystniejsze jest ograniczenie emisji zanieczyszczeń u źródeł ich powstawania. Należy jednak liczyć się z faktem, że nawet szeroko zakrojone działania nie spowodują całkowitej likwidacji wszystkich obszarowych źródeł zanieczyszczeń. Dlatego też równolegle muszą być prowadzone prace polegające na ograniczaniu rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń, a szczególnie zmierzające do spowolnienia obiegu wody i materii w zlewni. Odbudowa retencji wodnej zlewni wydaje się być z wszystkich innych metod poprawy bilansu wodnego, w tym ograniczenia zagrożeń powodowanych suszą i powodzią, metodą najbardziej przyjazną środowisku przyrodniczemu i spełniającą warunki zrównoważonego rozwoju [MIODUSZEWSKI, 1999]. Należy jednak zwrócić uwagę, że obecny stan zagospodarowania zlewni i dolin rzecznych oraz

W. Mioduszewski: Gospodarowanie zasobami wodnymi... 23 duża gęstość zaludnienia uniemożliwiają pełną odbudowę zdolności retencyjnych zlewni oraz ograniczenie skutków zjawisk ekstremalnych poprzez dostosowanie się do nich człowieka (np. wysiedlenie ludzi z terenów zagrożonych powodzią, zwiększenie retencji tam, gdzie może to powodować podtopienia budowli itp.). Bez względu jednak na sposób i intensywność gospodarczego użytkowania terenu, w tym rolniczego, w każdym przypadku należy dążyć do zahamowania szybkiego odpływu wód roztopowych i opadowych, co jest równoznaczne z odbudową naturalnej retencyjności zlewni rzecznej. Spowolnienie obiegu wody w zlewni można uzyskać poprzez retencjonowanie wód powierzchniowych, wilgoci glebowej oraz wód podziemnych. W uproszczeniu można wyróżnić działania o charakterze technicznym, planistycznym i agrotechnicznym. Zrównoważone gospodarowanie zasobami wodnymi wymaga jednoczesnego stosowania tych wielu różnych metod, dostosowanych do warunków zlewni i poprawiających strukturę bilansu wodnego w małych zlewniach. Metody techniczne do tej grupy zaliczyć można większość prac z zakresu hydrotechniki i melioracji, których celem jest zahamowanie odpływu wód powierzchniowych: retencjonowanie wód powierzchniowych poprzez budowę małych zbiorników wodnych, podpiętrzanie jezior, wykonanie budowli piętrzących na ciekach, rowach i kanałach, retencjonowanie wód drenarskich, regulowanie odpływu wody z systemów drenarskich i sieci rowów odwadniających, prawidłowa eksploatacja zbiorników wodnych, zwiększanie zasilania zbiorników wód podziemnych poprzez budowę stawów i studni infiltracyjnych, stosowanie prawidłowych metod odprowadzania wód deszczowych z powierzchni uszczelnionych (dachy, place, ulice) umożliwiających wsiąkanie wody na przyległych obszarach nieuszczelnionych [GEIGER, DREISEITL, 1999], ograniczanie szybkiego spływu wód powierzchniowych poprzez renaturyzację małych cieków i odtwarzanie dolin zalewowych tam, gdzie ze względów gospodarczych (rolniczych) jest to możliwe. Metody planistyczne istotną rolę w gospodarowaniu wodą może odgrywać prawidłowe kształtowanie ładu przestrzennego obszarów wiejskich. Chodzi tu o tworzenie takiego układu przestrzennego, w którym nie będzie występował szybki odpływ wód opadowych i roztopowych. Do takich działań można m.in. zaliczyć: kształtowanie odpowiedniego układu pól ornych, użytków zielonych i lasów, tworzenie roślinnych pasów ochronnych (krzewy, drzewa), odtwarzanie możliwie licznych użytków ekologicznych, w tym oczek wodnych, mokradeł itp., ustanawianie obszarów ochronnych zasilania wód podziemnych z odpowiednim ich zagospodarowaniem, prawidłowe projektowanie infrastruktury komunikacyjnej.

24 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10) Metody agrotechniczne stosowanie odpowiednich metod agrotechnicznych może przyczynić się do poprawy zarówno jakości jak i ilości wody. Podstawowe działania w tym zakresie to: stosowanie się do zaleceń kodeksu dobrej praktyki rolniczej [Polski..., 2002], zwiększanie retencji glebowej przez poprawę struktury gleb, zwiększenie zawartości próchnicy w glebie (prawidłowa orka, zabiegi agromelioracyjne, nawożenie i wapnowanie), ograniczenie odpływu powierzchniowego przez zabiegi przeciwerozyjne, uprawę poplonów, zmniejszanie ewapotranspiracji przez odpowiedni dobór roślin, ograniczenie parowanie z powierzchni gleby, poprawa gospodarki wodno-ściekowej w gospodarstwach rolnych przez prawidłowe składowanie nawozów, sanitację wsi, likwidację starych nieczynnych studni kopanych. UWARUNKOWANIA DZIAŁAŃ W ZAKRESIE OCHRONY ZASOBÓW WODNYCH Gospodarka wodna w obszarach rolniczych, w nowoczesnym ujęciu obejmuje kompleksowe działania o charakterze technicznym, planistycznym i rolniczym. Działania te zmierzają do poprawy struktury bilansu wodnego zlewni (przez odbudowę zwiększenie ich potencjalnych zdolności retencyjnych) oraz do ochrony jakości wód powierzchniowych i podziemnych. Problematyka wodna powinna być szerzej uwzględniania w wielu podejmowanych decyzjach gospodarczych i planistycznych. Szczególnie ważne jest uwzględnienie uwarunkowań rozwoju gospodarczego wynikających z dostępności zasobów wodnych (jakość i ilość wody) w lokalnych planach zagospodarowania przestrzennego. Woda jest jednym z elementów decydujących o kierunkach restrukturyzacji rolnictwa, planach zalesiania obszarów porolnych, sposobie użytkowania dolin rzecznych oraz obszarów infiltracyjnych, w obrębie których następuje zasilanie zbiorników wód podziemnych. Należy również zwrócić uwagę, że niezbędne jest szersze wykorzystywanie mechanizmów rynkowych w gospodarce wodnej, w tym w ochronie jakości wód. Pozwoli to na zwiększenie oddziaływania stymulującego proekologiczne zachowania podmiotów gospodarczych i całego społeczeństwa [MIŁASZEWSKI, 2003]. Uzyskanie wyraźnej poprawy stanu zasobów wodnych wymaga działań powszechnych, składających się z wielu różnorodnych inicjatyw podejmowanych przez społeczność lokalną. Stąd też planowanie małej retencji na szczeblu krajowym bądź wojewódzkim może być mało efektywne. Więcej uwagi należy poświęcić miejscowym planom zagospodarowania przestrzennego. Ważne jest również stworzenie odpowiednich instrumentów do stymulowania działań przynoszących

W. Mioduszewski: Gospodarowanie zasobami wodnymi... 25 korzyści w środowisku przyrodniczym. Do podstawowych instrumentów stymulujących prawidłową gospodarkę wodną na małych obszarach zaliczyć można instrumenty organizacyjno-prawne, ekonomiczne i informacyjno-edukacyjne. I n s t r u m e n t y o r g a n i z a c y j n o - p r a w n e. Z punktu widzenia ochrony wód rolniczych celowe jest rozpatrzenie możliwości i celowości modyfikacji obowiązującego prawa, a w szczególności uproszczenie przepisów lub zobowiązanie administracji do pomocy osobom prywatnym podejmującym inwestycje proekologiczne, jak np. budowa gnojowni, małych zbiorników retencyjnych, oczyszczalni ścieków itp. Chodzi tu głównie o skrócenie drogi administracyjnej podczas realizacji małych inwestycji wodnych. Prowadzenie prawidłowej, zintegrowanej gospodarki wodnej na obszarach rolniczych często wymaga tworzenia zarządów małych zlewni rolniczych. Innym natomiast rozwiązaniem może być zwiększenie zadań zarządów melioracji i urządzeń wodnych w kierunku kompleksowego gospodarowania wodami rolniczymi. Należy również rozpatrzyć możliwości wprowadzenia systemu kontroli poprawności eksploatacji systemów melioracyjnych i urządzeń wodnych. Instrumenty ekonomiczne. Rozważne stosowanie tych instrumentów jest bardzo ważnym elementem zarządzania gospodarką wodną. Celowe jest wprowadzenie kar za odprowadzenie zanieczyszczonych wód (ścieków) do lokalnych systemów melioracyjnych (rowów lub drenów), za nieprawidłową eksploatację dolinowych systemów melioracyjnych, niszczenie urządzeń wodnych itp. System kar i opłat jest jednak niewystarczający. Konieczne są również zachęty finansowe stymulujące działania proekologiczne, np.: tanie kredyty (lub dofinansowanie z budżetu państwa i funduszy ekologicznych) na takie działania jak budowa gnojowni, oczyszczalni ścieków i małych zbiorników wodnych, modernizacja systemów melioracyjnych, ochrona ujęć wodnych, zalesienie obszarów wododziałowych, zamiana gruntów ornych na użytki zielone, tworzenie stref biogeochemicznych wzdłuż cieków itp. Dużą rolę spełniać tu mogą programy rolnośrodowiskowe, finansowane przez Unię Europejską [LIRO, 2003]. Instrumenty informacyjno-edukacyjne. Edukacja ekologiczna odgrywa istotną rolę w zrozumieniu potrzeb ochrony środowiska i powinna być prowadzona na wszystkich szczeblach kształcenia. Niezbędne jest również rozszerzenie edukacji zawodowej. Chodzi tu o szkolenie rolników w zakresie proekologicznych metod gospodarowania zasobami glebowymi i wodnymi, pomoc w podejmowaniu prac na rzecz ochrony wód. Jako instrument informacyjno-edukacyjny dużą rolę odgrywać może odpowiedni monitoring środowiska. Konieczne jest wprowadzenie obowiązku rozpowszechniania i przekazywania szczegółowych informacji społecznościom lokalnym (gmina) o wynikach badań środowiska, w tym ilości i jakości zasobów wodnych.

26 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10) Prawidłowe zarządzanie gospodarką wodną wymaga sprawnego numerycznego programu wspomagania decyzji. Obejmuje to przede wszystkim utworzenie niezbędnej bazy danych współpracującej z systemem informacji geograficznej. Niezbędne jest zaktualizowanie praktycznie wszystkich dotychczas zgromadzonych danych, ponieważ obowiązujące pozwolenia wodnoprawne bardzo często nie przedstawiają rzeczywistych potrzeb i poboru wody. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Gospodarka wodna odgrywa dużą rolę w stymulowaniu zrównoważonego rozwoju gospodarczego obszarów wiejskich oraz jest podstawowym elementem ochrony środowiska przyrodniczego. Nie zawsze jest to jednak widoczne i odpowiednio doceniane. Samo zapewnienie dostępu do wody odpowiedniej jakości może stymulować rozwój rolnictwa ekologicznego, przemysłu rolno-spożywczego, hodowli ryb, budowy małych elektrowni wodnych, produkcji biomasy do pozyskania energii cieplnej, ale również jest czynnikiem warunkującym utrzymanie i zachowanie biologicznej różnorodności obszarów mokradłowych. Zapewnienie odpowiedniej ilości wody dobrej jakości w celu zabezpieczenia potrzeb wszystkich użytkowników, w tym rolnictwa i środowiska przyrodniczego, wymaga podjęcia wielu działań. Do najważniejszych z nich zaliczyć można: wykorzystanie pojemności retencyjnej istniejących małych zbiorników wodnych i piętrzeń na rzekach do podwyższania niskich stanów wody w ciekach i ochrony przed powodzią oraz przystosowanie zbiorników (przebudowa urządzeń przelewowych) do pełnienia roli samoczynnych zbiorników przeciwpowodziowych; rozwój programów małej retencji, dotyczy to metod technicznych i nietechnicznych: budowa małych zbiorników wodnych, ochrona mokradeł i oczek wodnych, budowa piętrzeń na ciekach wyerodowanych, regulowanie odpływu wody z systemów odwadniających, wdrażanie różnych form ochrony przeciwerozyjnej, propagowanie prawidłowych metod agrotechnicznych, w tym poprawy struktury gleb użytkowanych rolniczo, kształtowanie krajobrazu rolniczego, jak np. wprowadzanie stref ekotonowych wzdłuż cieków itp.; wdrażanie prawidłowych metod eksploatacji dolinowych systemów melioracyjnych, szczególnie ograniczanie szybkiego odpływu wód wiosennych; celowe jest renaturyzowanie sieci hydrologicznej, w tym likwidacja rowów odwadniających wszędzie tam, gdzie tereny przestały być użytkowane przez rolników; ochrona jakości wód powierzchniowych i podziemnych przed zanieczyszczeniami punktowymi i obszarowymi niezbędny jest rozwój systemu odprowadzania ścieków z małych wsi i pojedynczych gospodarstw rolnych, oraz ogra-

W. Mioduszewski: Gospodarowanie zasobami wodnymi... 27 niczanie zanieczyszczeń obszarowych ze źródeł rolniczych, poprzez prawidłowe kształtowanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej oraz wdrażanie zasad kodeksu dobrej praktyki rolniczej ; ochrona przed powodzią w małych zlewniach rolniczych powinna być ograniczona głównie do metod nietechnicznych; podstawowym założeniem ochrony przeciwpowodziowej jest takie zagospodarowanie dolin rzecznych, aby wystąpienie wysokich stanów wiosennych nie powodowało szkód gospodarczych; ochrona przed suszą związana jest głównie z rozwojem programu małej retencji oraz prawidłową eksploatacją systemów melioracyjnych i zbiorników wodnych. Realizacja zadań gospodarki wodnej, która byłaby czynnikiem stymulującym zrównoważony rozwój obszarów wiejskich, a jednocześnie zapewniała prawidłowe formy ochrony walorów przyrodniczych, wymaga prowadzenia zintegrowanej (kompleksowej) gospodarki wodnej, realizowanej w granicach zlewni hydrologicznej. Celowe wydaje się więc tworzenie zarządów zlewni, które pełniłyby rolę gospodarzy, odpowiedzialnych za całość problematyki wodnej na tych obszarach. Spełnienie wymogów zintegrowanej gospodarki wodnej wymaga podjęcia wielu innych zadań: opracowania szczegółowych planów gospodarki wodnej na szczeblu województwa i małych zlewni rzecznych, uszczegóławiających regionalne plany opracowane przez RZGW oraz skorelowanych z planami ochrony parków narodowych, jak również uwzględniających programy rozwoju małej retencji; zwiększenia udziału społeczności lokalnych w planowaniu rozwoju gospodarki wodnej (problem ten mocno podkreśla Ramowa dyrektywa wodna UE); rozwoju edukacji obejmującej sposoby ochrony jakości i ilości zasobów wodnych, metody eksploatacji systemów melioracyjnych, zagadnienia ochrony środowiska, dobrych praktyk rolniczych itp.: zwiększenia szczegółowości i zakresu uwzględniania problematyki wodnej w wojewódzkim i miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego; dotyczy to m.in. rezerwowania obszarów pod inwestycje wodne; kierowania większych środków finansowych na ochronę zasobów wodnych, m.in. z takich źródeł jak Narodowy i Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Szczególnie ta druga instytucja powinna być zainteresowana finansowaniem inwestycji wodnych przyczyniających się do poprawy warunków prowadzenia działalności rolniczej i agroturystycznej; uwzględnienia we wdrażanych programach rolnośrodowiskowych problematyki gospodarowania wodą na obszarach o cennych walorach przyrodniczych, w tym głównie nie podlegających prawnej ochronie; utworzenie bazy danych łącznie z systemem informacji geograficznej obejmującej kompleks zagadnień związanych z gospodarowaniem wodą; baza danych powinna zawierać wszystkie elementy niezbędne do opracowania bilansu

28 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10) wodnego oraz kompleksowego planowania i zarządzania gospodarką wodną w zlewni rzecznej. LITERATURA CIEPIELOWSKI A., DĄBKOWSKI L., 1995. Problemy małej retencji w lasach. Sylwan nr 11 s. 37-42. Dyrektywa 2000/60/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Wspólnoty Europejskiej z 23 października 2000 r. ustalająca ramy działań Wspólnoty Europejskiej w zakresie polityki wodnej. Bruksela. GEIGER W., DREISEITL H., 1999. Nowe sposoby odprowadzania wód deszczowych. Bydgoszcz: Wydaw. Proj.-Przem. EKO. ss. 328. GROMIEC M.J., 2002. Polityka wodna Unii Europejskiej w Dyrektywie ramowej 2000/60/UE i jej implikacje dla Polski. Monografie. Ser. Wodociągi i Kanalizacje nr 2. Warszawa: Wydaw. PZITS ss. 146. Hydrological system analysis in the valley of Biebrza river, 2002. Pr. zbior. Red. W. Mioduszewski, E.P. Querner. Falenty: Wydaw. IMUZ ss. 132. KOWALCZAK P., FARAT R., KĘPIŃSKA-KASPRZAK M., 1997. Hierarchia potrzeb obszarowych małej retencji. Materiały badawcze. Warszawa: IMiGW ss. 176. KOWALEWSKI Z., 1998. Możliwości zwiększenia zasobów wodnych w województwie łomżyńskim. W: Przyrodnicze i techniczne problemy gospodarowania wodą. Warszawa: Wydaw. SGGW s. 120-124. KUNKEL R., WENLAND F., 2001. Impact of land cover scenarios on the catchment water balance of the river Elbe basin. Konferencja Sustainable use of land and water. Brno (płyta CD). LIRO A., 2002. Programy rolnośrodowiskowe instrument ekologizacji gospodarki wodnej. Warszawa: WWF, IUCN ss. 32. ŁABĘDZKI L., 1997. Potrzeby nawodnień użytków zielonych, uwarunkowania przyrodnicze i prognostyczne. Rozpr. Habil. Falenty: Wydaw. IMUZ ss. 170. METERA D., 2003. Ochrona środowiska na obszarach rolniczych w świetle Dyrektywy Wodnej. Inf. Nauk. Tech. nr 1 (9) ss. 38. Metodyka zagospodarowania zasobów wodnych w małych zlewniach rzecznych, 1995. Pr. zbior. Red. A. Ciepielowski. Warszawa: Wydaw. SGGW ss. 168. MIŁASZEWSKI R., 2003. Ekonomika ochrony wód powierzchniowych. Białystok: Wydaw. Ekonomia i Środowisko ss. 256. MIODUSZEWSKI W., 1997. Formy małej retencji i warunki jej realizacji. Inf. Nauk. Tech. nr 1 s. 12-18. MIODUSZEWSKI W., 1999. Ochrona i kształtowanie zasobów wodnych w krajobrazie rolniczym. Falenty: Wydaw. IMUZ ss. 126. NITZSCHE O., SCHMIDT B., ZIMMERLING B., KRUCK S., 2001. Contribution of agriculture to sustainable soil conservation and water management. Konferencja Sustainable use of land and water. Brno (płyta CD). Ochrona przed powodzią, 1996. Pr. zbior. Red. K. Mosiej, A. Ciepielowski. Falenty: Wydaw. IMUZ ss. 262. OKRUSZKO H., 1997. A woda płynie do morza. Nauka i Przyszłość nr 9. PIERZGALSKI E., 2003. Ograniczenia w gospodarowaniu wodą w obszarach dolinowych wynikające z konwencji i programów ochrony przyrody. Wiad. Melior. Łąk. nr 3 s. 128-131. Polski kodeks dobrej praktyki rolniczej, 2002. Warszawa: MRiRW ss. 110. RADWAN S., LORKIEWICZ Z., 2001. Problemy ochrony i użytkowania obszarów wiejskich o dużych walorach przyrodniczych. Lublin: Wydaw. Uniwersytetu M. Curie-Skłodowskiej ss. 220. Rocznik Statystyczny. Ochrona Środowiska, 2001. Warszawa: GUS.

W. Mioduszewski: Gospodarowanie zasobami wodnymi... 29 Stan i wykorzystanie wód powierzchniowych w Polsce, 1996. Pr. zbior. Red. J. Zieliński, H. Słota. Warszawa: IMiGW ss. 84. ŚLESICKA A., 2001. Prognozowanie wpływu przekształceń sieci hydrograficznej na zasoby wód podziemnych metodą modelowania matematycznego. Falenty: IMUZ pr. dokt., maszyn. Zmiany stosunków wodnych w Polsce w wyniku procesów naturalnych i antropogenicznych, 1993. Pr. zbior. Red. I. Dynowska. Kraków: Wydaw. UJ ss. 462. Waldemar MIODUSZEWSKI WATER RESOURCES MANAGEMENT IN VIEW OF MULTIFUNCTIONAL DEVELOPMENT OF RURAL AREAS Key words: environment protection, rural areas, water management, water resources S u m m a r y The problem of water resources management in rural areas is very important factor that affects the process of restructuring in Polish agriculture. The quality and quantity of water resources depend on agriculture activity, but on the other hand water resources influence the intensification of plant production. It is necessary to change the methods of water management in rural areas to fulfil the requirements of European Framework Water Directive and some other Directives concerning environmental protection. Water management should be an element stimulating multifunctional development of rural areas. Recenzenci: prof. dr hab. Małgorzata Gutry-Korycka prof. dr hab. Laura Radczuk Praca wpłynęła do Redakcji 22.01.2004 r.