Dr hab. Anna Burdukiewicz, prof. AWF Wrocław, 4.06.2014 r. Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu Zakład Antropologii Fizycznej RECENZJA pracy doktorskiej mgr Elżbiety Kaweckiej-Janik pt. ANALIZA PORÓWNAWCZA ZMIAN CHARAKTERYSTYCZNYCH CECH NO- WORODKÓW I KOBIET RODZĄCYCH WE WROCŁAWIU W LATACH 1986-87 I 2005-2006 Obserwowane w populacji zachodzące stopniowo w stałym kierunku zmiany fenotypowe noszą nazwę tendencji przemian lub trendu sekularnego. Natura zmian międzypokoleniowych jest złożona i odzwierciedla niezwykłą wrażliwość oraz plastyczność procesu ontogenezy wobec warunków środowiskowych. Na podstawie wielu badań przyjmuje się powszechnie, że podstawowymi czynnikami indukującymi występowanie tendencji długofalowych są w szczególności: ilość i jakość odżywiania w relacji do wydatków energetycznych organizmu oraz spadek zachorowalności, a więc zmienne związane z sytuacją ekonomiczną i społeczną jednostek i ich rodzin. Z tego powodu informacje o międzypokoleniowych zmianach w wartościach średnich cech somatycznych w populacji, a także w różnicach w średnich między poszczególnymi grupami społecznymi mogą być źródłem informacji nie tylko o zmianach standardów życia, ale również stopniu rozwarstwienia społecznego w populacji. Badania opisujące i wyjaśniające zjawisko trendu sekularnego w morfologii ciała człowieka próbują zatem odpowiedzieć na fundamentalne w biologii człowieka pytanie: na ile morfologia ciała człowieka jest warunkowana jego wyposażeniem genetycznym, a na ile ulega modyfikującym wpływom środowiska życia człowieka. Przedstawiona do recenzji dysertacja wpisuje się w tę problematykę, gdyż podejmuje problem zmian długofalowych zachodzących w cechach somatycznych noworodków w aspekcie endo- i egzogennych czynników rozwoju. Urodzeniowa masa ciała i skorelowane z nią wymiary noworodków podlegają stałym fluktuacjom, głównie w zależności od warunków socjo-ekonomicznych, w jakich żyje matka. Stąd można uważać, że są one pośrednio wskaźnikami zmieniających się warunków życia matki, a więc warto obserwować, czy podlegają one zmianom kierunkowym w kolejnych pokoleniach. Uważam zatem problem podjęty
przez mgr Elżbietę Kawecką-Janik za istotny poznawczo i poszerzający dotychczasową wiedzę w zakresie biologii człowieka. Przedstawiona do oceny praca liczy 105 stron i została podzielona na rozdziały oraz podrozdziały. Wyodrębniono w niej wprowadzenie (11 stron), część obejmującą założenia i cel pracy (2 strony), opis materiału badawczego i zastosowanych metod statystycznych (12 stron), wyniki analizy statystycznej (32 strony), dyskusję (7 stron), a ponadto wnioski (1 strona). Piśmiennictwo, uporządkowane alfabetycznie, zawiera 132 pozycje bibliograficzne. Ponadto zalazły się tutaj informacje dotyczące materiałów dodatkowych wykorzystanych przy pisaniu pracy, jak np. odnośniki do załącznika do rozporządzenia Ministerstwa Zdrowia z dnia 23 września 2010 r., Ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunków dopuszczalności przerywania ciąży z dnia 7 stycznia 1993 r., roczników statystycznych i roczników demograficznych. Następnie zamieszczono spis tabel i wykresów oraz streszczenie, w polskiej i angielskiej wersji językowej, w zwięzły sposób przedstawiające zawartość rozprawy. Wstęp wprowadza w zagadnienia związane z ontogenezą człowieka. Autorka poświęca uwagę mechanizmom samoregulacji rozwoju oraz czynnikom endo- i egzogennym wpływającym na przebieg ontogenezy. Wśród czynników endogennych paragenetycznych szerzej omówiono wpływ wieku matki i kolejności ciąży na stan noworodka. Omawiając czynniki egzogenne Doktorantka więcej uwagi poświęciła zmiennym związanym z oddziaływaniem środowiska bio-geograficznego. Natomiast w zbyt małym stopniu wykorzystała przywołane w tekście pracy piśmiennictwo do przedstawienia modyfikującego wpływu czynników związanych ze środowiskiem społeczno-ekonomicznym. Kończąc swoje wstępne rozważania, mgr E. Kawecka-Janik w interesujący sposób przedstawiła stan badań zjawiska trendu sekularnego i w oparciu o dobrze dobrane piśmiennictwo omówiła problematykę operacyjnego rozwiązania ciąży. Tytuł dysertacji odpowiada jej treści. Autorka badała noworodki pochodzące z dwóch kohort, które obejmowały lata 1986 1987 oraz 2005 2006. Doktorantka skupiła uwagę na określeniu wielkości i kierunku zmian długofalowych w morfologii ciała oraz stopnia dymorfizmu płciowego, przyjmując założenie, że czynnikiem generującym różnice są przekształcenia społeczno-gospodarcze występujące w tym okresie w Polsce. Ponadto analizowała wpływ czynników endogennych genetycznych i paragenetycznych na cechy somatyczne noworodków, jak również podjęła próbę określenia powiązań występujących między rodzajem wykonywanej przez matkę pracy i morfologią ciała noworodków. Kolejne problemy podjęte 2
w pracy to kształtowanie się proporcji płci w zależności od pory roku, w której nastąpił poród oraz ocena zróżnicowania somatycznego noworodków w zależności od sposobu zakończenia ciąży. Sformułowanie pytań badawczych, za wyjątkiem pierwszego, nie budzi większych zastrzeżeń. Wspomniane pytanie pierwsze brzmi: Czy noworodki urodzone we Wrocławiu w latach 1986 1987 charakteryzują inne cechy somatyczne niż noworodki urodzone w latach 2005 2006? To sugeruje, że w obu próbach badano inne zmienne. Należy zmienić to sformułowanie na np.: Czy noworodki urodzone we Wrocławiu w latach 1986 1987 i 2005 2006 różnią się wielkością cech somatycznych? Założenia i cel pracy Doktorantka uzupełniła wnikliwą charakterystyką środowiskowych modyfikatorów rozwoju, która jest niezbędna do przeprowadzenia poprawnej interpretacji wyników planowanej analizy statystycznej. W rozdziale Materiał badawczy i metodologia badań znalazły się informacje dotyczące badanych cech somatycznych oraz ankietowych. Przedstawiono opis sposobu pomiaru długości i masy ciała, obwodu klatki piersiowej oraz obwodu głowy u noworodków. Dane ankietowe obejmowały informacje dotyczące matek (wiek, kolejność porodu, czas trwania ciąży, grupa krwi, typ wykonywanej pracy). Typ wykonywanej pracy rozpatrywano w trzech kategoriach (praca umysłowa, praca fizyczna, niepracująca). Doktorantka precyzyjnie określiła kategorie dla poszczególnych zmiennych. W kolejnym podrozdziale znalazła się charakterystyka stosowanych metod statystycznych. Na uwagę i szczególne podkreślenie zasługuje zamieszczenie wyczerpującego uzasadnienia doboru stosowanych procedur z uwzględnieniem specyfiki rozkładów poszczególnych zmiennych. Świadczy to dojrzałym i odpowiedzialnym podejściu Doktorantki do analizy statystycznej materiału. Kolejny podrozdział w tej części pracy zatytułowany Opis materiału badawczego zawiera charakterystyki statystyczne cech morfologicznych noworodków i danych ankietowych. Wydaje się, że umieszczenie tego fragmentu pracy tej części rozprawy jest wynikiem błędu technicznego, gdyż jego zawartość merytoryczna doskonale wpisuje się w rozdział czwarty Wyniki analizy statystycznej. We wspomnianym wyżej rozdziale Doktorantka przedstawiła w sposób uporządkowany i przejrzysty wyniki przeprowadzonych obliczeń. Wykorzystała w tym celu zestawienia tabelaryczne i starannie wykonane wykresy. Interpretacja rezultatów pracy jest wnikliwa i logiczna. Między innymi potwierdziła występowanie silniejszej kanalizacji rozwoju biologicznego płci żeńskiej już na etapie fazy prenatalnej. Wykazała występowanie sezonowych zmian 3
w proporcji płci. Odnotowała również zahamowanie zmian sekularnych w grupie noworodków męskich. Tutaj należy pozytywnie zaznaczyć dużą ostrożność Autorki w formułowaniu kategorycznych stwierdzeń, gdyż ma ona świadomość występowania większej zmienności międzyosobniczej analizowanych zmiennych somatycznych u płci męskiej, co znajduje przełożenie na trafność wniosków formułowanych na podstawie wyników analizy statystycznej. Rozdział kończy krótkie podsumowanie uzyskanych wyników. W tytule podrozdziału 4.3.3. Wpływ zawodu matki na cechy somatyczne noworodków pojawia się błąd merytoryczny, gdyż Autorka z przeprowadzonej ankiety uzyskała informacje dotyczące tylko rodzaju wykonywanej pracy w podziale na trzy kategorie praca umysłowa, praca fizyczna i niepracująca (str. 26). Z tego powodu nieprawdziwe jest stwierdzenie, iż noworodki matek bez zawodu są krótsze od noworodków kobiet deklarujących wykonywanie pracy fizycznej. Ponieważ pytanie ankietowe dotyczyło zatrudnienia nie wiemy, czy osoby niezatrudnione nie legitymowały się posiadaniem wykształcenia zawodowego. Niewykonywanie pracy nie jest tożsame z brakiem zawodu. O tym, że Doktorantka dobrze orientuje się w problematyce będącej przedmiotem dysertacji świadczy rozdział Dyskusja, który został napisany poprawnie, w oparciu o właściwie dobraną, literaturę polską i obcojęzyczną. Ta część pracy zyskałaby na spójności, gdyby Autorka przeniosła do niej inne fragmenty o tym charakterze umieszczone w poprzednich rozdziałach (np. na str. 46 47, 52, 66, 73 74). Nie mogę zgodzić się ze stwierdzeniem Autorki, iż noworodki płci żeńskiej rodzą się częściej w okresie lata, ponieważ w tym okresie występują warunki klimatyczne najbardziej sprzyjające rozwojowi biologicznemu. Data porodu jest konsekwencją terminu, w którym doszło do zapłodnienia. I uważam, że tu należy poszukiwać przyczyny. Sezonowość i związane z nią różnice w nasłonecznieniu w poszczególnych porach roku wpływają na biologię organizmu człowieka. Równocześnie występuje zróżnicowany dostęp do świeżej żywności o właściwej dla rozwoju płodu jakości. Te czynniki mogą kształtować nie tylko szanse przeżycia oraz stan zdrowia w kolejnych fazach ontogenezy, ale również proporcje płci wśród rodzących się dzieci (P.T. Ellison, Energetics and Reproductive Effort. Am. J. Hum. Biol. 15:342 351, 2003). W rozdziale 6. w punktach zostały przedstawione najważniejsze wnioski wynikające z wcześniejszej analizy. Wykorzystane w pracy piśmiennictwo jest w przeważającej części polskojęzyczne i aktualne. Zestawienie jest obszerne. Przed oddaniem pracy do druku należy jeszcze raz 4
przejrzeć ją pod kątem odwołań do piśmiennictwa, gdyż w tekście brakuje przywołania co najmniej 20 pozycji znajdujących się w bibliografii. Doktorantka przyjęła błędną zasadę zapisywania odwołań do piśmiennictwa w tekście pracy. Nawet jeżeli jest tylko dwóch autorów w odnośniku znajduje się nazwisko pierwszego autora oraz skrót i in.. Pomijając fakt, że jest to niezgodne z powszechnie obowiązującymi zasadami edytorskimi, powoduje to duże utrudnienia w identyfikacji pozycji piśmiennictwa, do której Autorka się odwołuje. Zastrzeżenia budzą też niektóre zapisy bibliograficzne. Na str. 91 zapis pozycji Krawczyński M. Dziecko poznańskie 2000 jest niepełny (brakuje numeru tomu, numeru zeszytu, nazwy serii). Na str. 90 brakuje roku opublikowania pracy Kornafel D. Ciężar i długość ciała noworodków wrocławskich. Na str. 87 niepełny jest zapis pozycji Bernellie S.R. Umieralność i zachorowalność okołoporodowa w Szkocji Raport 2005. Uwagi formalne dotyczą przede wszystkim pewnych błędów i niezręczności językowych. Ewentualna publikacja powinna zostać poprzedzona powtórną, bardzo staranną korektą pod tym względem. Lekturę utrudnia brak akapitów, które dzieląc łam na mniejsze fragmenty stanowiące pewną całość treściową, zwiększają czytelność tekstu. Ta usterka wystąpiła m.in. na stronach 4, 6, 14, 16, 19, 28, 46, 47, 80. W pracy występują m. in. drobne błędy literowe w postaci pomięcia litery (np. str. 21 tabela 2.2, ostatni wiersz), dodania litery (w zapisie odnośników do literatury na str. 14 zamiast Eiben jest Eibeni ) lub zamiany liter (np. na str. 87 w nazwisku Gworys zamiast s pojawia się ś ). Ponadto występują m. in. błędy ortograficzne, na przykład dodawanie końcówek do liczebników porządkowych zapisanych cyframi arabskimi np. 80-tych (m.in. str. 79). Przedstawione uwagi krytyczne nie umniejszają wartości merytorycznej pracy. W recenzowanej dysertacji przedstawiono wyniki rzetelnie przeprowadzonej analizy obszernego materiału badawczego oraz poprawną interpretację uzyskanych rezultatów popartą studiami nad wybranym zagadnieniem. Biorąc pod uwagę przygotowanie merytoryczne i znajomość literatury związanej z omawianym problemem stwierdzam, że prezentowana dysertacja pt. ANALIZA PORÓW- NAWCZA ZMIAN CHARAKTERYSTYCZNYCH CECH NOWORODKÓW I KOBIET RODZĄCYCH WE WROCŁAWIU W LATACH 1986-87 I 2005-2006 spełnia wymogi stawiane rozprawom na stopień doktora nauk medycznych w zakresie medycyny i wnoszę 5
do Rady Wydziału Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu o dopuszczenie mgr Elżbiety Kaweckiej-Janik do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Dr hab. Anna Burdukiewicz, prof. AWF 6