percepcja przestrzeni 1 wprowadzenie Katedra Projektowania Środowiskowego dr Anna Awtuch percepcja - definicje Percepcja organizacja i interpretacja wrażeń zmysłowych w celu zrozumienia otoczenia percypować (s)postrzegać. Etym. - łac. perceptio 'ujmowanie' od percipere 'wziąć w posiadanie; otrzymać; zauważyć; odczuć'; -cipere z łac. capere, 'chwytać; brać'; z łac. per- 'przez; prze-; za pomocą'. (Kopaliński) 1
percepcja - definicje Percepcja organizacja i interpretacja wrażeń zmysłowych w celu zrozumienia otoczenia v v v v v v 2
http://www.owlnet.rice.edu/~psych351/imagelist.htm percepcja - definicje Percepcja organizacja i interpretacja wrażeń zmysłowych w celu zrozumienia otoczenia Wrażenie to doświadczenie lub recepcja prostych właściwości, bodźców, takich jak np. jasność, kolor, głośność lub siła dotyku Spostrzeżenie doświadczenie złożonej charakterystyki bodźców, np. konkretnych przedmiotów w otaczającym środowisku 3
Maruszewski T. Psychologia poznania Bodziec dystalny bodziec działający z pewnej odległości, znajdujący się poza organizmem, np. krajobraz Bodziec proksymalny bodziec pojawiający się w bezpośrednim kontakcie z narządem zmysłowym (obraz siatkówkowy wytworzony w poznającym), np. obraz poznawanego krajobrazu percepcja - definicje Percepcja organizacja i interpretacja wraŝeń zmysłowych podejmowana w celu zrozumienia otoczenia Poznanie umysłowe Poznanie zmysłowe psychologia empiryczna Procesy poznawcze: wąskie rozumienie koncentracja na aktywności poznawczej szerokie ujęcie aktywności poznawcze oraz modyfikujące je emocje i motywacje 4
percepcja - definicje 3 etapy spostrzegania: Odbiór wraŝeń: energia fizyczna, np. fala świetlna i dźwiękowa podlega transformacji na aktywność nerwową komórek kory mózgowej Kształtuje się wewnętrzna interpretacja obiektu: powstają spostrzeŝenia bodźców zewnętrznych Identyfikacja i rozpoznanie: przypisujemy znaczenie naszym spostrzeŝeniom Maruszewski T. Psychologia poznania Dzięki kodowaniu, informacje uzyskują postać, która pozwala obrobić je na wyższych piętrach układu nerwowego. Zakodowane informacje są przesyłane do mózgu, gdzie następuje ich rozkodowanie, sprowadzające się do odtworzenia obrazu bodźca. 5
Arnheim R. Sztuka i percepcja wzrokowa poznanie i percepcja podstawowe pytania Pytanie o naturę poznania: Czy człowiek dysponuje wrodzonymi strukturami, które umożliwiają mu procesy poznawcze, czy też jest niezapisaną tablicą i całe jego poznanie płynie ze świata? Platon nie poznajemy bezpośrednio realnego świata (świat idei): docieranie do idei drogą rozumowania, Arystoteles racje wrażone Idea kota - identyfikacja zwierzęcia jako kota 6
źródło - http://plfoto.com poznanie jest obiektywne czy subiektywne? ołówek jest złamany czy cały? Fot. J. R. Pomerantz 7
poznanie i percepcja podstawowe pytania W jakiej relacji pozostaje wobec rzeczywistości obraz jakiegoś przedmiotu pojawiający się w świadomości? Świat i obraz świata odpowiedzi na pytanie: Spostrzeganie dostarcza nam dokładnego obrazu świata istniejącego poza nami (obiektywność) Nie spostrzegamy świata zewnętrznego; bezpośrednio dostępna jest jedynie treść naszych procesów psychicznych (subiektywność), np. człowiek w chorobie Człowiek aktywnie konstruuje obraz świata, posługując się danymi dostarczanymi mu przez narządy zmysłowe oraz informacjami wydobytymi z pamięci przestrzeń - definicje Przestrzeń nieskończony, nieograniczony obszar zamknięta, ograniczona część tego obszaru pusta, rozległa płaszczyzna odległość, odstęp, dystans Przestrzenność Miejsce wolna przestrzeń, pomieszczenie, które można zająć teren zamieszkały, miejscowość pozycja kogoś, czegoś względem innych 8
koncepcje przestrzeni 1 przestrzeń jako negatyw bryły, fizycznego przedmiotu (formy zbudowanej): wnętrze opisywane poprzez odniesienie do fizycznych ram wyznaczających je 2 przestrzeń jako abstrakcyjna, niematerialna pustka: abstrakcyjne naczynie w którym umieszcza się przedmioty 3 przestrzeń jako byt relacyjny, zbiór relacji pomiędzy elementami fizycznymi Na najbardziej elementarnym poziomie, budynek jest konstrukcją złożoną z fizycznych elementów lub materiałów w mniej lub bardziej stabilnej formie, w efekcie powstania której zostaje wytworzona przestrzeń różna od otaczającej przestrzeni Hillier, 1996, s.21-22 środowisko zbudowane a zachowanie człowieka dziedziny nauki antropologia kulturowa socjologia społeczna i socjologia miasta geografia społeczna i humanistyczna geografia behawioralna psychologia środowiskowa psychologia architektury psychologia poznania psychofizjologia badania interdyscyplinarne koncepcja terytorialności podejście kognitywne (cognitive mapping) podejście semiologiczne w architekturze (znaki i symbole) nauki środowiskowe (Environment-Behaviour Studies) 9
środowisko zbudowane a zachowanie człowieka Zagadnienia: 1. fizjologiczne uwarunkowania procesów poznawczych 2. mechanizmy spostrzegania 3. studia ludzkiej reakcji na środowisko (emocje, zachowania) 4. studia schematów poznawczych 5. badanie środowiska zbudowanego jako dekoracji dostarczającej człowiekowi wskazówek i znaków (znaczenia) 6. badanie terytorium człowieka (zachowania społeczne) percepcja przestrzeni - zagadnienia Teorie spostrzegania. Percepcja środowiskowa - koncepcje. Procesy poznawcze - odbiór informacji z otoczenia. Fizjologia widzenia. Psychofizjologia widzenia - spostrzeganie ruchu, kształtu, odległości oraz przestrzenności. Integracja sensoryczna. Rozwój percepcji umysłowe struktury poznawcze w cyklu życia. Poznawcze reprezentacje przestrzeni. Społeczne uwarunkowania percepcji Percepcja przestrzeni bezpiecznej. Percepcja i orientacja w przestrzeni u osób z dysfunkcjami fizycznymi. Kulturowe uwarunkowania percepcji. 10
Literatura Bańka A., Społeczna psychologia środowiskowa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2002 Bell P.A., Greene Th.C., Fisher J.D., Baum A., Psychologia środowiskowa, GWP, Gdańsk, 2004. Gregory R.L., Colman A.M. (red) Czucie i percepcja, Zysk i S-ka, Poznań, 2002. Hall E.T., Ukryty wymiar, PIW, Warszawa, 1978 Maruszewski T., Psychologia poznania, GWP, Gdańsk, 2002. Mączyńska-Frydryszek A., Jaskólska-Klaus M., Maruszewski T., Psychofizjologia widzenia, ASP, Poznań, 2001 Strzemiński W., Teoria widzenia, Kraków 1958 Stajemy się takimi jak rzeczy, które poznajemy. Arystoteles 11
percepcja przestrzeni 2 teorie spostrzegania Katedra Projektowania Środowiskowego dr Anna Awtuch Maruszewski T. Psychologia poznania Badania na sposobem budowania reprezentacji rzeczywistości w umyśle człowieka > pytanie badawcze: Co jest pierwsze: wrażenia czy spostrzeżenia? 12
Dwie teorie wyjaśniające: atomizm - holizm atomizm inaczej asocjacjonizm pierwsze badania nad percepcją Wundt, Titchener połowa XIX w. holizm, inaczej strukturalizm (rozwinięty do psychologii postaci inaczej Gestalt) początek XX w. - Wertheimer, Koffka, Rubin atomizm (asocjacjonizm) Cel badań >> wyróżnienie składników percepcji. Główna teza: spostrzeżenia powstają w wyniku sumowania wrażeń, np. aby spostrzec różę muszę połączyć ze sobą wrażenie barwy, kształtu, wrażenia zapachowe Wrażenia łączone są ze sobą na mocy praw kojarzenia 4 prawa kojarzenia (wyodrębnił je Arystoteles) przez styczność w czasie (muzyka) przez styczność w przestrzeni przez podobieństwo przez kontrast 13
Atomizm (asocjacjonizm) Trudność : Jedną z konsekwencji przyjęcia tezy o sumowaniu wrażeń w spostrzeżenia było stwierdzenie, że pewna suma wrażeń zawsze powinna prowadzić do wytworzenia tego samego spostrzeżenia.. co nie zawsze okazywało się prawdą Próba rozwiązania problemu: Koncepcja wyjaśniająca - introspekcja analityczna ( oglądanie czegoś przez dziurkę od klucza) strukturalizm (psychologia postaci) Początek: rok 1910, badania Wertheimera nad spostrzeganiem ruchu pozornego zjawisko fi (phi) Rotating Snakes Illusion by A. Kitaoka, 2003 Jak wyjaśnić to zjawisko odwołując się do elementarnych wrażeń wzrokowych? Całość to coś więcej niż suma części!!! 14
http://niesamowite-iluzje.blog.onet.pl strukturalizm (psychologia postaci) W doświadczeniu wewnętrznym najpierw pojawiają się spostrzeżenia; wrażenia są natomiast wtórne, są rezultatem analizy spostrzeżeń; ich wyodrębnienie wymaga pewnego wysiłku (np. wrażenie kształtu, koloru) Spostrzeganiem rządzą prawa wyodrębniania całości (gwiazdy na niebie) 15
synteza percepcyjna Wyodrębnienie przedmiotu z otoczenia możliwe jest dzięki zdolności podziału pola spostrzeżeniowego na figurę i tło (rozróżnienie - psycholog Edgar Rubin) Figura: określona swoim kształtem jest wysunięta ku przodowi silniej się narzuca wydaje się jaśniejsza Tło: postrzegane jako niekształtne jest z tyłu Podział na figurę i tło jest niezależny od dotychczasowego doświadczenia. 16
wyodrębnianie figury z tła = osiągnięcie spójnej percepcji osiągnięcie spójnej percepcji = stabilny stan systemu (stan równowagi) K T Efekt histerezy dynamika spostrzegania Wyodrębnione spostrzeżenie charakteryzuje się stabilnością System poznawczy trzyma się raz osiągniętej interpretacji... 17
stałość spostrzegania Zdolność spostrzegania przedmiotów jako niezmiennych mimo zmiany kształtu, jasności i barwy Maruszewski T. Psychologia poznania Wyodrębnione spostrzeŝenie charakteryzuje się stabilnością System poznawczy trzyma się raz osiągniętej interpretacji...... ale nie za długo 18
Maruszewski T. Psychologia poznania Mączyńska-Frydryszek A., Jaskólska-Klaus M., Maruszewski T., Psychofizjologia widzenia 19
odwracalność figur Układ figura tło ulega nieustannej zamianie Jeżeli nie wiesz, że figury są odwracalne, można tego nie zauważyć Figury alternatywne Rubin s vase-face illusion Selektywna uwaga: W kaŝdej chwili skupiamy się tylko na ograniczonym aspekcie tego co widzimy Efekt koktajl party zdolność kierowania uwagi wybiórczo tylko na jeden głos spośród wielu http://www.usyd.edu.au/psyche/optical/10.htm 20
My wife and Mother-in-Law, by W. E. Hill za: www.wikipedia.org http://www.usyd.edu.au/psyche/optical/11.htm 21
organizacja spostrzeżeń Dobra kontynuacja lub dobra figura (jednolita zasada) Domykanie Grupowanie bliskość przestrzenna lub sąsiedztwo (położenie) jednakowy wygląd lub podobieństwo (kolor, rozmiar, kształt, orientacja, jednoczesność występowania) wspólna droga niewielkie rozmiary symetria zgodność z chwilowym nastawieniem ubiegłe doświadczenia i przyzwyczajenia Maruszewski T. Psychologia poznania 22
http://www.owlnet.rice.edu/~psyc351/imagelist.htm http://www.owlnet.rice.edu/~psyc351/imagelist.htm 23
podsumowanie asocjacjonizm (atomizm) strukturalizm (psychologia postaci) prymat części nad całością wrażenia są pierwotne, a spostrzeżenia wtórne łączenie wrażeń w spostrzeżenia następuje na podstawie praw kojarzenia.. wszystkie części w polu percepcyjnym są jednakowo ważne.. nie są znane fizjologiczne podstawy wrażeń subiektywnie pierwotnych główny problem: jakie wrażenia stanowią konsytutywną część spostrzeżenia prymat całości nad częściami spostrzeżenia są pierwotne, a wrażenia można poznać dopiero na podstawie analizy spostrzeżeń wyodrębnianie całości następuje na podstawie zasad Wertheimera; zasady te mają charakter wrodzony w polu percepcyjnym można wyodrębnić figurę (część ważniejsza) oraz tło (część mniej ważna) nieznane są fizjologiczne podstawy spostrzeżeń oraz ich spoiwa główny problem: izomorfizm, czyli powstawanie obrazów nerwowych w mózgu źródło: Maruszewski T., Psychologia poznania, GWP 2002 percepcja przestrzeni 3 percepcja środowiskowa Katedra Projektowania Środowiskowego dr Anna Awtuch 24
Maruszewski T. Psychologia poznania Maruszewski T. Psychologia poznania 25
Proces kategoryzacji Magazyn informacji sensorycznej detekcja cech (prace fizjologów) Proces widzenia u Ŝaby (4 detektory cech) Detektor zespół komórek nerwowych wyspecjalizowanych w odbieraniu i rejestracji ściśle określonych właściwości przedmiotów Mączyńska-Frydryszek A., Jaskólska-Klaus M., Maruszewski T., Psychofizjologia widzenia Konstruktywizm (Boring, Bruner, Neisser ( 70), Rock) Stymulacja z otoczenia: niepełna, wieloznaczna. Do powstania sensownego spostrzeŝenia potrzebna jest uprzednia wiedza >> przetwarzanie typu góra-dół (oparte na pojęciach) SpostrzeŜenie powstaje ZAWSZE w wyniku interakcji bodźca i wiedzy oraz oczekiwań podmiotu 26
Maruszewski T. Psychologia poznania konstruktywizm plusy Dobrze wyjaśnia wpływ doświadczenia na spostrzeganie Wpływ oczekiwań (znajomości bodźca) na spostrzeganie (e.g., Bruner i Postman, 1949) UŜywanie (i naduŝywanie) kontekstu w zuboŝonych sytuacjach bodźcowych Złudzenia Krytyka: minusy Skąd się biorą hipotezy i oczekiwania? Badania przeprowadzane w zuboŝonych sytuacjach bodźcowych (krótkie prezentacje, ograniczona widoczność, unieruchomiony obserwator) 27
Maruszewski T. Psychologia poznania percepcja bezpośrednia James Gibson (1966, 1979), Eleanor Gibson Inne nazwy: gibsonizm, psychologia ekologiczna; percepcja dół góra, oparta na bodźcach. 28
Percepcja bezpośrednia spostrzeganie środowiska w działaniu (Gibson) Odniesienie do otoczenia, w którym Ŝyjemy. Cel: wyjaśnić sukces codziennego funkcjonowania w środowisku Informacja docierająca do organizmu jest wystarczająco bogata by bezpośrednio określić moŝliwe reakcje: niepotrzebne przetwarzanie, wpływ doświadczenia w procesie percepcji Odbiór informacji o afordancjach, moŝliwościach obiektów (nierozerwalność percepcji i działania) informacja zawarta w tzw. szyku optycznym, odbieranym przez aktywny podmiot, ustrukturyzowane światło Szyk optyczny Za: Gregory R. L., Colman A.M. Czucie i percepcja 29
afordancje (potencjalna uŝyteczność) RozwaŜ jak trudno zobaczyć młotek inaczej niŝ jako coś, co słuŝy do uderzania, czy teŝ zobaczyć piłkę inaczej niŝ jako coś, słuŝące do rzucania i łapania. Dlaczego widzimy rzeczy w mniejszym stopniu takimi, jakimi są, a w większym - ze względu na sposób, w jaki mogą zostać uŝyte? Jest tak dlatego, Ŝe nasze umysły nie podlegały ewolucji, by słuŝyć za narzędzia nauce czy filozofii, lecz po to, by rozstrzygać praktyczne problemy Ŝywienia, obrony, prokreacji oraz im podobne. Skłonni jesteśmy myśleć o wiedzy jak o dobru samym w sobie, lecz wiedza jest uŝyteczna tylko wtedy, kiedy potrafimy posłuŝyć się nią, aby pomogło to nam w osiągnięciu naszych celów. Marvin Minsky, The society of mind, Simon&Schuster, 1985 Afordancje >> spostrzeganie w działaniu Spostrzeganie pragmatycznych funkcji - percepcja nie polega na spostrzeganiu fizycznych własności przedmiotów lecz na spostrzeganiu ofert (afordancji). co mogę z tym zrobić? siadalne jadalne pisalne nadające się jako schronienie Oferta (afordancja) to trwały wzór w zmieniających się kompleksach bodźców fizycznych. Wzór ten nie dotyczy jedynie czysto obiektywnej charakterystyki spostrzeganego przedmiotu. Zawiera on takŝe składnik subiektywny, wskazujący jakiego rodzaju działanie moŝna podjąć w stosunku do tego przedmiotu. Oferta wskazuje więc na pewien związek między przedmiotem a jego potencjalnym uŝytkownikiem 30
Gibson o ofertach (afordancje) Psychologowie zakładają, Ŝe przedmioty są złoŝone z własności. Lecz ja twierdzę, Ŝe to, co spostrzegamy, kiedy patrzymy na przedmioty to ich oferty (affordances), a nie ich własności. (...) Obiekty dane fenomenalnie nie są złoŝone z własności. (...) Tym, co dziecko zaczyna zauwaŝać jest oferta wysyłana przez przedmiot. (...) Oferta jest niezmienniczą kombinacją zmiennych i moŝna przypuścić, Ŝe łatwiej spostrzec taki niezmiennik niŝ wszystkie zmienne z osobna. James J. Gibson The ecological approach to visual perception, Erlbaum, 1979 31
fot. Chema Madoz za: http://www.amu.edu.pl/~klawiter Maruszewski T. Psychologia poznania 32
Krzesło obiekt fizyczny czy narzędzie do siedzenia? Kształt i wielkość jako wskaźnik i uŝyteczności krzesła równoległa do podłoŝa płaszczyzna podparcia znajdująca się na wysokości kolan (Gibson) Percepcja bezpośrednia środowiska (gibsonizm) plusy minusy Wyjaśnia dokładność percepcji Zwrócenie uwagi na: bogactwo informacji dostępnej w środowisku wagę wrodzonych ograniczeń percepcji dynamiczny charakter percepcji (ruch, aktywność podmiotu) istotność badania percepcji w normalnych warunkach (trafność ekologiczna badań) Nie radzi sobie z wyjaśnianiem: Błędów spostrzegania MoŜliwości spostrzegania w warunkach niedostatecznych danych (kontekst, wiedza) Rozpoznawania, moŝliwości spojrzenia na ten sam przedmiot na wiele sposobów Afordancje wytworów człowieka? 33
za: http://www.amu.edu.pl/~klawiter konstruktywizm i percepcja bezpośrednia - porównanie konstruktywizm nasze spostrzeganie zaleŝy od uprzedniej wiedzy zniekształcamy spostrzeŝenia, poniewaŝ dopasowujemy spostrzeŝenia do wiedzy percepcja bezpośrednia nasze spostrzeganie zaleŝy od kontekstu nasza percepcja jest adekwatna (na ile zadanie to wymusza. obserwowane w laboratoriach złudzenia są efektem nienaturalnego zuboŝenia bodźców 34
synteza dwóch teorii: koncepcja Nasera (1976) Maruszewski T. Psychologia poznania Cykl percepcyjny, relatywna waŝność kierunków zaleŝy od sytuacji Teoria DWÓCH systemów wzrokowych (Goodale, Milner, 1992; Norman, 2001) Wcześniejsze podobne teorie system gdzie? i system co? (wskazywanie vs identyfikacja) System obwodowy i ogniskowy Neisser 1994: oddzielne systemy: percepcji bezpośredniej, rozpoznawania/reprezentacji Norman: system grzbietowy (dorsal) i system brzuszny (ventral) 35
za: http://is.umk.pl/~duch/wyklady/mozg/09-1-wzrok.htm ruch kolor i kształt za: http://is.umk.pl/~duch/wyklady/mozg/09-1-wzrok.htm 36
Dowody neurofizjologiczne 2 oddzielne szlaki w korze wzrokowej u małp. (Ungerleider i Mishkin) Z płata potylicznego (grzbietowy do tylnej części płata ciemieniowego, i brzuszny do dolnej części płata skroniowego) Sygnały z kory wzrokowej (uproszczenie): grzbietowy dotyczące analizy ruchu i przestrzeni, z obszarów reprezentujących peryferyczne części siatkówki; takŝe sygnały z ośrodków podkorowych brzuszny dotyczące analizy kształtu i koloru, z obszarów reprezentujących centralne części siatkówki Przetwarzanie podobnych informacji, ale w innym celu: grzbietowy wzrokowa kontrola ruchu, egocentryczny brzuszny rozpoznawanie obiektów, allocentryczny. Potwierdzenie danych w badaniach z uŝyciem PET (pozytonowa tomografia emisyjna). Dowody neuropsychologiczne Badanie skutków uszkodzeń mózgu Uszkodzenie w części ciemieniowej: ataksja optyczna (trudności ze wskazywaniem lub sięganiem po obiekty) ale poprawna identyfikacja Uszkodzenie w korze skroniowej: agnozja wzrokowa. Przykład: Pacjentka DF wzrokowa agnozja kształtu: nie rozpoznaje twarzy ani przedmiotów, nie potrafi odróŝnić trójkąta od kwadratu, moŝe narysować coś z pamięci, ale nie przerysować Nie ma problemów z zadaniami wzrokowo-ruchowymi, poruszaniem się w przestrzeni 37
Agnozja wzrokowa niezdolność nadania sensu tego co się widzi za: http://is.umk.pl/~duch/wyklady/mozg/09-1-wzrok.htm Porównanie dwóch systemów grzbietowy brzuszny Funkcja wzrokowa kontrola ruchów rozpoznawanie, identyfikacja Charakterystyka rozdzielczości Pamięć większa czasowa (ruch) pamięć potrzebna do wykonania ruchu (krótka) większa przestrzenna (kształt) wykorzystuje informacje z pamięci Świadomość większość przetwarzania nieświadoma większość przetwarzania świadoma Układ odniesienia egocentryczny allocentryczny 38