CZY POLSKA ZNAJDUJE SIĘ W PUŁAPCE ŚREDNIEGO DOCHODU?

Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae Rok 21, Nr 2/2017, tom I Wydział Prawa, Administracji i Zarządzania Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach Rozwój zrównoważony inkluzywna gospodarka i społeczeństwo w wymiarach regionalnym, krajowym i globalnym Piotr Misztal 1 CZY POLSKA ZNAJDUJE SIĘ W PUŁAPCE ŚREDNIEGO DOCHODU? Streszczenie: Mimo relatywnie dobrej sytuacji ekonomicznej w Polsce, obecny model krajowej gospodarki wymaga istotnej zmiany. W przeciwnym razie Polska może w niedalekiej przyszłości wpaść w tzw. pułapkę średniego dochodu, która polega na tym, że kraje wyczerpują swoje proste motory wzrostu gospodarczego, takie jak tania siła robocza, szybki wzrost efektywności w gospodarce wynikający z importu technologii i know-how (tzw. model imitacyjny) oraz sterowanie kursem walutowym w celu promowania nisko lub średnio przetworzonego eksportu. Zatem pułapka średniego dochodu polega na niezdolności gospodarki do przejścia od rozwoju opartego na kopiowaniu technologii i produktów opracowanych przez liderów gospodarczych oraz dominacji inwestycji zagranicznych do etapu rozwoju opartego o własny potencjał gospodarczy, a w tym zarządzanie, technologie, jakość i kreatywność, które prowadzą do sukcesów krajowych firm w konkurencji globalnej. Stąd celem niniejszej publikacji jest analiza możliwości wpadnięcia przez Polskę w pułapkę średniego dochodu, z jednoczesnym wskazaniem pożądanych w kraju reform gospodarczych w celu uniknięcia tego zagrożenia. W tekście wykorzystano metodę badawczą opartą na studiach literaturowych z zakresu makroekonomii oraz metody statystyczno-opisowe na podstawie danych publikowanych przez Komisję Europejską i Bank Światowy. Słowa kluczowe: wzrost gospodarczy, pułapka średniego dochodu Istota pułapki średniego dochodu Pułapka średniego dochodu (middle income trap) to zjawisko powstałe w wyniku wejścia gospodarki w cykl przegrzania, powodując stagnację gospodarczą lub 1 Dr hab. prof. UJK Piotr Misztal, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach. 41

nawet recesję w krajach rozwijających się i aspirujących do dogonienia krajów rozwiniętych w dziedzinie rozwoju gospodarczego. Pojęcie pułapki średniego dochodu wprowadzili w 2006 roku dwaj ekonomiści Banku Światowego, tzn. Indermit Gill i Homi Kharas, którzy analizowali wzrost gospodarczy w krajach Azji Południowo-Wschodniej i doszli do konkluzji, zgodnie z którymi nie można stosować stale tych samych zasad dotyczących polityki gospodarczej w krajach o średnim poziomie dochodu. Bank Światowy, opierając się na doświadczeniach wielu krajów, wskazywał aby w takich krajach starać się kontynuować wzrost gospodarczy opierający się na eksporcie i stosunkowo taniej sile roboczej, której jakość należało poprawiać poprzez inwestycje w edukację i ochronę zdrowia. Okazało się, że wskazywany model rozwoju skutecznie funkcjonował w przeszłości, lecz przestał działać na początku XXI wieku. Sytuację, w której powtarzane od lat wskazówki na rzecz przyspieszenia wzrostu gospodarczego przestają działać, określono mianem pułapki średniego dochodu (rozwoju) 2. Pomimo, że w literaturze przedmiotu powyżej opisane zjawisko określa zdecydowanie najczęściej pojęciem pułapka średniego dochodu, to część autorów proponuje inne, alternatywne określenia tej sytuacji. Otóż, Aghion i Howitt określają badane zjawisko pułapką braku konwergencji (non-convergence trap), Agénora i Canuto, nazywają tę sytuację pułapką imitacji (imitation trap), Spence używa pojęcia przechodzenie przez średni poziom rozwoju (middle-income transition), zaś Lina stosuje określenie klątwa średniego poziomu rozwoju (middle-income curse) 3. Pułapka średniego dochodu w świetle analiz empirycznych Eichengreen, Park i Shin twierdzą, że wpadnięcie w pułapkę średniego dochodu wynika z coraz mniejszych przyrostów wydajności czynników wytwórczych (Total Factor Productivity TFP), odzwierciedlających zmiany wydajności wynikające z postępu technologicznego i organizacyjnego. Autorzy ci tłumaczą spowolnienie wzrostu TFP tym, że w wielu gospodarkach nie jest już możliwe przesuwanie zatrudnienia z sektorów rolniczych do przemysłu. Natomiast wydajność pracy w sektorze przemysłu przestaje rosnąć, gdyż nie ma możliwości dalszego jej zwiększania wyłącznie w oparciu o import technologii. Eichengreen, Park i Shin są również zdania, że w pułapkę średniego dochodu mogą wpaść te kraje, które rozwijają w stosunkowo szybkim tempie oraz specjalizują się w produkcji dóbr średniej i niskiej techniki. Rozwój zgodny ze wspomnianym schematem prowadzi na początkowym etapie rozwoju do przyspieszenia wzrostu gospodarczego, lecz towarzyszący wzrostowi PKB wzrost płac skutkuje coraz mniejszą opłacalnością produkcji i pogorszeniem konkurencyjności cenowej. W tej sytuacji, jeśli w gospodarce nie rozwinęły się nowe formy działalności oparte na 2 W. Orłowski, W pułapce średniego rozwoju. Pod szklanym sufitem, http://www.polityka.pl (16.02.2016). 3 A. Wojtyna, Kontrowersje teoretyczne wokół koncepcji pułapki średniego poziomu rozwoju, Gospodarka Narodowa 2016, Nr 6(286), s. 5-22. 42

wiedzy technicznej i innowacjach, kraj nie jest w stanie przekroczyć średniego poziomu rozwoju. Z kolei, Felipe, Abdon, Kumar twierdzą, że pułapkę średniego dochodu należy analizować w kontekście ewolucyjnego rozwoju gospodarczego. Wspomniani ekonomiści uważają, że, rozwój gospodarki nie polega na stałym udoskonalaniu produkcji tych samych dóbr, lecz na ciągłym zdobywaniu umiejętności uruchamiania nowych aktywności związanych z zaawansowaniem technologicznym i prowadzących do wyższej wydajności pracy. Autorzy ci wskazują jednocześnie główne czynniki sprzyjające zdobywaniu tych zdolność, do których można zaliczyć akumulację kapitału rzeczowego i ludzkiego, efektywny system instytucjonalno-prawny, wiedzę techniczną know-how oraz zdolności organizacyjne 4. Natomiast Aiyar, Duval, Puy, Wu i Zhan wskazują na określone uwarunkowania strukturalne i instytucjonalne determinujące możliwości wpadnięcia przez gospodarkę w pułapkę średniego dochodu. Do czynników sprzyjających wpadnięciu w tę pułapkę zalicza się niską jakość systemu prawnego, ograniczone możliwości egzekwowania kontraktów i praw własności, zbyt wysoki udział sektora publicznego, przeregulowanie rynków produktów i czynników produkcji, niski udział dóbr zaawansowanych technologicznie w eksporcie oraz niekorzystna sytuacja demograficzna w kraju 5. Systemy klasyfikacji krajów ze względu na poziom rozwoju gospodarczego Zgodnie z podstawowym podziałem krajów ze względu na poziom rozwoju gospodarczego wyróżnia się trzy ich grupy, mianowicie kraje rozwinięte gospodarczo, kraje rozwijające się i kraje słabo rozwinięte gospodarczo. Termin kraje wysoko rozwinięte jest różnie definiowany w zależności od przyjętego kryterium rozwoju. Najczęściej przyjmowane jest kryterium ekonomiczne dochód krajowy brutto na mieszkańca. Państwa można również klasyfikować według dominującego sektora gospodarki (państwa wysoko uprzemysłowione) lub rozwoju społecznego (Human Development Index). Kraje wysoko rozwinięte charakteryzują się poziomem dochodu krajowego brutto na mieszkańca powyżej 25 000 USD, dominującą pozycją przetwórstwa i sektora usług w gospodarce, wysokim standardem życia, dobrym dostępem do edukacji, opieki zdrowotnej, rozbudowaną infrastrukturą. Nie istnieje jednoznaczny, ogólnie przyjęty podział państw na rozwijające się i rozwinięte. Wiele instytucji posiada własne klasyfikacje. Z kolei, grupa krajów rozwijających się jest bardzo zróżnicowana, znajdują się wśród nich najuboższe państwa Afryki, w których prawie nie istnieje przemysł, a standard życia ludności jest bardzo niski oraz kraje eksportujące ropę naftową o wysokim dochodzie narodowym na mieszkańca. W ostatnich pięćdziesięciu latach 4 B. Kang, K. Nabeshima, F.T. Cheng, Avoiding the middle income trap: Indigenous innovative effort vs foreign innovative effort, Institute of Developing Economies Discussion Paper 2015, No 509, s. 1-46. 5 D. Ciesielska, M.J. Radło, Determinanty wejścia w pułapkę średniego dochodu: perspektywa Polski, Praktyczna teoria 2014, Nr 2, s. 5-7. 43

tempo rozwoju społecznego i gospodarczego w świecie bardzo się zróżnicowało. Wiele państw rozwijających się istotnie zmniejszyło lukę dzielącą je od krajów wysoko rozwiniętych, w niektórych poziom życia niemal się nie zmienił na przestrzeni ostatniego półwiecza. Istnieje też grupa państw, w których sytuacja jest znacznie gorsza niż przed kilkudziesięcioma laty. Kraje rozwijające się posiadają pewne wspólne cechy związane z funkcjonowaniem społeczeństwa, gospodarki i państwa, takie jak rozwarstwienie dochodów, wysoki poziom ubóstwa, rolniczy charakter gospodarki, dualizm gospodarczy i technologiczny (współistnienie sektora tradycyjnego i nowoczesnego), szybki wzrost populacji, wysokie tempo urbanizacji, niepełne wykorzystanie siły roboczej, ograniczone zdolności instytucjonalne, degradacja środowiska naturalnego 6. Tabela 1. Systemy klasyfikacji krajów stosowane przez wybrane organizacje międzynarodowe Nazwa krajów wysoko rozwiniętych Nazwa krajów rozwijających się UNDP IMF WB Kraj zaawansowane Kraje o bardzo wysokim poziomie rozwoju, kraje o wysokim poziomie rozwoju Kraje o średnim poziomie rozwoju, kraje o niskim poziomie rozwoju Gospodarki wchodzące i kraje rozwijające się Kraje o wysokim dochodzie Kraje o niskim i średnim dochodzie Próg rozwoju Niejednoznaczny Niejednoznaczny Dochód na mieszkańca 6000 USD w cenach z 1987 roku Subkategorie krajów rozwijających się Źródło: Opracowanie własne. Niski indeks rozwoju społecznego Średni poziom rozwoju społecznego Wysoki wskaźnik rozwoju społecznego Kraje rozwijające się o niskim dochodzie Gospodarki wschodzące i inne kraje rozwijające się Kraje o niskim dochodzie Kraje o średnim dochodzie Natomiast najsłabiej rozwinięte państwa świata (Least Developed Countries LDC) to kraje o najniższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego (najniższy poziom HDI). Państwa te spełniają trzy kryteria: średni dochód na mieszkańca poniżej 750 USD przez 3 lata, niski poziom zasobów ludzkich (mierzony poziomem niedożywienia, zdrowia i edukacji) oraz wrażliwość gospodarki, czyli zależność od produkcji surowców lub artykułów rolnych. Lista LDCs obejmuje obecnie 49 krajów (w tym 33 afrykańskie). LDCs otrzymują preferencje w handlu międzynarodowym. 6 C.T. Tuğcu, How to escape the middle income trap: International evidence from a binary dependent variable model, Theoretical and Applied Economics 2015, No. 1(602), s. 49-56. 44

Zgodnie z kryterium przyjętym przez Bank Światowy (World Bank WB) jakim jest dochód krajowy brutto na osobę wyróżnia się państwa o niskim dochodzie (low income countries) do 1025 USD (31 krajów), państwa o średnio niskim dochodzie (lower middle income) pomiędzy 1026 a 4035 USD (52 kraje), państwa o średnio wysokim dochodzie (upper middle income) 4036 12475 USD (55 krajów) oraz państwa o wysokim dochodzie (high income), powyżej 12476 (79 krajów). Polska osiągając PKB na mieszkańca równy 12559 USD znajduje się w grupie państw o wysokim dochodzie. 45000 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 kraje o niskim dochodzie kraje o wysokim dochodzie kraje o średnio wysokim dochodzie kraje o średnio niskim dochodzie Rysunek 1. Rozmiary PKB na mieszkańca w cenach bieżących w krajach o różnym poziomie rozwoju gospodarczego wg klasyfikacji Banku Światowego (w USD) Źródło: World Bank. Z kolei, Program Narodów Zjednoczonych do spraw Rozwoju (United Nations Development Programme - UNDP) klasyfikuje kraje biorąc pod uwagę poziom wskaźnika Human Development Index (HDI). Jest to wskaźnik używany przez Organizację Narodów Zjednoczonych, określający poziom rozwoju społecznego. Na HDI składają się trzy podstawowe zmienne, to znaczy zdrowie i długość życia (mierzone oczekiwaną długością życia w dniu narodzin), dostęp do wiedzy (mierzony wskaźnikiem skolaryzacji i alfabetyzacji) oraz standard życia (mierzony poziomem dochodu narodowego na mieszkańca). Wskaźnik przyjmuje wartości o 0 do 1 (gdzie 1 oznacza najwyższy poziom rozwoju społecznego). Dla celów statystycznych kraje dzieli się na cztery grupy, czyli kraje o bardzo wysokim poziomie rozwoju (HDI powyżej 0,899), kraje o wysokim poziomie rozwoju (HDI 0,800-0,899), kraje o średnim poziomie rozwoju (HDI 0,799-0,500) i kraje o niskim poziomie rozwoju (HDI poniżej 0,500). Pod względem wielkości wskaźnika HDI na poziomie równym 0,834, Polska znajduje się w grupie państw o bardzo wysokim poziomie rozwoju. 45

0,95 0,85 0,75 0,65 0,55 0,45 0,35 Kraje bardzo wysoko rozwinięte Kraje wysoko rozwinięte Kraje średnio rozwinięte Kraje słabo rozwinięte Rysunek 2. Średni wskaźnik HDI w krajach o różnym poziomie rozwoju gospodarczego wg klasyfikacji Programu Narodów Zjednoczonych do spraw Rozwoju Źródło: United Nations Development Programme. 50000 45000 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Kraje zaawansowane gospodarczo Gospodarki wschodzące i kraje rozwijające się Rysunek 3. Rozmiary PKB na mieszkańca w cenach bieżących w krajach o różnym poziomie rozwoju gospodarczego wg klasyfikacji Międzynarodowego Funduszu Walutowego (w USD) Źródło: International Monetary Fund. Natomiast główne kryteria stosowane przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy (International Monetary Fund IMF) w klasyfikacji kraju to dochód na jednego mieszkańca, stopień dywersyfikacji eksportu oraz stopień integracji z globalnym 46

systemem finansowym. MFW używa sum lub średnich ważonych poszczególnych danych dla analizowanych krajów. Biorąc pod uwagę wspomniane powyżej kryteria MFW wyróżnia dwie grupy krajów. Chodzi o gospodarki rozwinięte oraz gospodarki wschodzące i kraje rozwijające się. W tym przypadku Polska zakwalifikowana jest do drugiej grupy krajów, czyli gospodarek wschodzących i rozwijających się. Międzynarodowy Fundusz Walutowy wskazuje również pewne czynniki determinujące wzrost gospodarczy (wzrost dochodu) w krajach znajdujących się na różnym poziomie rozwoju gospodarczego. Jednocześnie instytucja ta określa różne zagrożenia (czynniki ryzyka) związane z przejściem kraju na kolejny poziom rozwoju gospodarczego. Wysoki dochód czynniki determinujące zagrożenia Niski dochód Czynniki demograficzne, i i urbanistyczne, wysokie dochody z inwestycji, niskie płace niskie płace Niepokoje społeczne, ubóstwo, nierówności dochodowe Średni dochód Dywersyfikacja produkcji, rosnącą rosnąca średnia klasa, Czynniki technologiczne, rosnące place, płace, wzrost poziomu wykształcenia Pogłębiona dywersyfikacja produkcji, rosnącą rosnąca złożoność, innowacje złożoność, innowacje Starzenie się się społeczeństwa, rosnące nierównowagi dochodowe Rysunek 4. Etapy rozwoju gospodarczego kraju (wzrostu dochodu) Źródło: GDP per capita and growth: the middle-income trap hypothesis, Global Economic Outlook, International Monetary Fund 2015. Sytuacja gospodarcza w Polsce a pułapka średniego rozwoju Dotychczas o relatywnie wysokiej dynamice wzrostu gospodarczego w Polsce decydowały głównie następujące czynniki: stosunkowo wysoki napływ do kraju bezpośrednich inwestycji zagranicznych, relatywnie wysoka dynamika eksportu, napływ funduszy europejskich współfinansujących inwestycje krajowe, stosunkowo wysoki poziom kapitału ludzkiego; stosunkowo wysoka dynamika wzrostu dochodów i konsumpcji w kraju. Od początku okresu transformacji Polska gospodarka dynamicznie się rozwijała, doganiając kraje Zachodu. Według danych Banku Światowego w ciągu ostatnich dziesięciu lat dochód narodowy per capita w Polsce wzrósł z 50 do 75 proc. średniej Unii Europejskiej. Polska jest obecnie nie tylko jednym z najbogatszych nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej, ale poziomem dochodu zbliża się do krajów europejskiego południa. Czynnikami wzrostu, które zapewniły dodatkowe 47

przyspieszenie po 2004 roku były efektywne wykorzystanie środków Unii Europejskiej na zwiększenie inwestycji (w tym szybki rozwój infrastruktury) oraz przyspieszona integracja gospodarcza z rynkiem europejskim (wzrost obrotów handlowych). Dodatnie tempo wzrostu gospodarczego utrzymywało się w kraju pomimo kryzysu finansowego, który pogrążył pozostałe kraje Europy w głębokiej recesji. Polska została wówczas określona mianem zielonej wyspy. Jednak to, co jest szczególnym osiągnięciem polskiego modelu, a jest rzadko podkreślane, to relatywnie równomierne rozłożenie efektów wzrostu gospodarczego. Oznacza to, że dynamika wzrostu zamożności biedniejszych grup była wyższa niż grup bogatszych. Skutkowało to m.in. wytworzeniem w Polsce silnej klasy średniej. Zgodnie z prognozami rozwoju gospodarczego Polski do 2060 roku przygotowanymi przez Komisję Europejską, polska gospodarka będzie rozwijać się w średniorocznym tempie wynoszącym 1,6%, przy czym istotne spowolnienie wzrostu gospodarczego będzie miało miejsce po 2040 roku. 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 2013 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 Rysunek 5. Potencjalne zmiany dynamiki PKB w Polsce do 2060 roku (w %) Źródło: The 2015 Ageing Report, European Economy 2015, No 3. Podobnie zresztą prognozuje się zmiany PKB na mieszkańca w Polsce do 2060 roku. Mianowicie, średnioroczne tempo zmian PKB na mieszkańca w okresie 2013-2060 wyniesie 1,9%, ale największe spowolnienie wzrostu nastąpi po 2045 roku. Długoterminowe prognozy przewidują, że Polska przestanie doganiać kraje najbardziej rozwinięte w okolicach 2030 roku. Analizy Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for Economic Cooperation and Development OECD) wskazują, że w ciągu najbliższych 50 lat tempo wzrostu polskiej gospodarki będzie jednym z najniższych wśród krajów OECD. Przez najbliższe 15 lat polski PKB per capita będzie rosnąć w tempie około 2,3% rocznie. Jednak stopniowo tempo to będzie maleć i od około 2030 roku spadnie do 1,1% rocznie. 48

3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 2013 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 Rysunek 6. Potencjalne zmiany dynamiki PKB per capita w Polsce do 2060 roku (w %) Źródło: The 2015 Ageing Report, European Economy 2015, No 3. Z kolei, prognozy wydajności czynników produkcji w Polsce do 2060 roku w postaci wskaźnika całkowitej produktywności czynników produkcji (Total Factor Productivity TFP), obrazującego wielkość produkcji na uogólnioną jednostkę nakładu, czyli efektywność wykorzystania zarówno pracy, jak i kapitału (fizycznego i ludzkiego) wskazują na średnioroczny wzrost wskaźnika na poziomie 1,4%. 2 1,8 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 2013 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 Rysunek 7. Potencjalne zmiany TFP w Polsce do 2060 roku (w %) Źródło: The 2015 Ageing Report, European Economy 2015, No 3. 49

Co więcej, prognozy Komisji Europejskiej wskazują na wzrost wielkości wskaźnika TFP do 2025 roku, a następnie systematyczny spadek tego indeksu do końca prognozowanego okresu. Również projekcje demograficzne w Polsce nie napawają optymizmem. Mianowicie prognozuje się systematyczny spadek liczby ludności ogółem w kraju, aż do 2060 roku, przy jednoczesnym, jeszcze większym spadku osób w wieku produkcyjnym. 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 2013 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 Liczba ludności Siła robocza Rysunek 8. Potencjalne zmiany liczby ludności i siły roboczej w Polsce do 2060 roku (w mln osób) Źródło: The 2015 Ageing Report, European Economy 2015, No 3. Mimo relatywnie dobrej obecnej sytuacji społeczno-gospodarczej w Polsce, prognozy rozwoju makroekonomicznego kraju nie są już tak optymistyczne i potwierdzają, że obecny model rozwoju gospodarczego wymaga modyfikacji. W przeciwnym razie Polska może wpaść w tzw. pułapkę średniego dochodu. Polega ona na tym, że kraje wyczerpują swoje proste czynniki wzrostu gospodarczego, takie jak tania siła robocza, szybki wzrost efektywności w gospodarce wynikający z importu technologii oraz know-how (tzw. model imitacyjny) oraz sterowanie kursem walutowym w celu promowania nisko lub średnio przetworzonego eksportu. W konsekwencji utykają" między krajami, które są od nich biedniejsze i konkurują niską ceną (np. Chiny) i tymi krajami, które są bogatsze i konkurują innowacjami (np. USA). Polska obecnie jest jeszcze krajem, który konkuruje przede wszystkim cenowo. Ten model może się jeszcze sprawdzać przez kilka lat, gdyż tzw. druga runda finansowania z Unii Europejskiej może zapewnić dodatkowy bodziec do rozwoju gospodarki na lata 2014-2020. Zasilenie publicznego wsparcia kwotą ponad 45 mld zł może spowodować skokowy rozwój innowacyjności. Dla porównania, łączne wydatki na innowacje w Polsce (publiczne oraz prywatne) w 2012 roku wynosiły około 14 mld zł. Jednak kwotę tę należy wydać w najbardziej efektywny sposób. Wykorzystanie funduszy z Unii Europejskiej na tych samych zasadach, jak to się odbywa 50

obecnie, spowodowałoby zmarnowanie większości tych środków. Do najważniejszych wad systemu zaliczyć należy fragmentację systemu dystrybucji środków (obecnie w Polsce działają 24 publiczne instytucje wsparcia innowacji) oraz wysoką awersję do ryzyka urzędów, które przyznają dotacje na innowacje. O ile pierwsza zmniejsza efektywność działania systemu, o tyle druga powoduje, że Polski model wsparcia, zamiast promować nowe rozwiązania, promuje import technologii i rozwiązań z zagranicy. Tymczasem luka technologiczna między Polską i Unią Europejską jest coraz mniejsza i Polska powinna zacząć się rozwijać dzięki własnym innowacjom. Dlatego konieczne jest zwiększenie nakładów na badania podstawowe, których produktem byłyby innowacje krajowe. Przykłady państw, które osiągnęły sukces gospodarczy i uwolniły się z pułapki średniego dochodu to m.in. Finlandia, Irlandia oraz Korea Południowa. To kraje z różnych obszarów gospodarczych oraz mające różne podstawy kulturowe. Jednak wśród ekonomistów istnieje zgoda, że mają jedną wspólną cechę. Otóż, dzięki uruchomieniu odpowiedniej strategii gospodarczej zachowały one wzrost innowacyjności i z importerów netto innowacji stały się ich eksporterami netto. To wzrost innowacyjności skutkował wzrostem wydajności, który umożliwił im utrzymanie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, a w konsekwencji doganianie krajów bogatych i uniknięcie wpadnięcia w pułapkę średniego dochodu. Reasumując, pomimo zaliczenia Polski przez Program Narodów Zjednoczonych do spraw Rozwoju i Bank Światowy do krajów wysoko rozwiniętych, przeszkodami w dalszym, dynamicznym rozwoju gospodarczym mogą okazać się takie bariery jak niska innowacyjność gospodarki, bazująca na niskich kosztach konkurencyjność krajowych przedsiębiorstw, brak długookresowych strategii rozwojowych w niektórych sektorach gospodarki, mało skuteczny system instytucjonalno-prawny, ubogie wsparcie tzw. nowych przemysłów, które stanowiłyby koło zamachowe gospodarki, niska efektywność instytucji gospodarczych w stwarzaniu warunków dla rozwoju gospodarki opartej na wiedzy naukowo-technicznej, rozwarstwienie ekonomiczne, społeczne i przestrzenne w kraju, niska stopa oszczędności gospodarstw domowych oraz niekorzystne tendencje demograficzne 7. Zdaniem Radwana, Koordynatora Programów Krajowych w Banku Światowym, brak reform, które przyczyniłyby się do zwiększenia innowacyjności i konkurencyjności, spowoduje obniżenie tempa doganiania krajów bogatych i wpadnięcie Polski w tzw. pułapkę średniego dochodu. Pułapka średniego dochodu w Polsce a Plan na Rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju W lutym 2016 roku polski rząd przyjął Plan na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju, będący planem rozwoju gospodarczego kraju, przygotowanym pod kierownictwem Mateusza Morawieckiego, wicepremiera RP, ministra rozwoju i finansów oraz przewodniczącego Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów. Plan ten stanowi odpowiedź 7 Raport o rozwoju społeczno-gospodarczym, regionalnym oraz przestrzennym, Ministerstwo Rozwoju, Warszawa 2016, s. 13. 51

polskich władz na zagrożenie wpadnięcia przez Polskę w pułapkę średniego dochodu. Generalnie rzecz ujmując, plan ten zakłada rozwinięcie potencjału krajowego dla odpowiedzialnego rozwoju Polski i podniesienia jakości życia mieszkańców w kraju. Rysunek 9. Filary rozwoju gospodarczego Polski Źródło: Plan na Rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju, Ministerstwo Rozwoju, Warszawa 2016. Zgodnie z Planem na Rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju, jednym z czynników (filarów) rozwoju Polski powinien być realizowany program reindustrializacji polskiej gospodarki, czyli stopniowe przechodzenie od kapitałochłonnych gałęzi do gałęzi intelektualnie intensywnych, wymagających dużego zaangażowania nauki i wysoko wykwalifikowanej kadry pracowników. Kolejnym filarem rozwoju gospodarczego kraju powinno być stworzenie odpowiednich warunków dla rozwoju w Polsce innowacyjnych przedsiębiorstw, czyli takich, które wykazują wysoką zdolność do tworzenia i wdrażania innowacji oraz posiadają wysoką chłonność do przyjmowania innowacji z zewnątrz. Trzecim filarem rozwoju gospodarczego Polski powinno być stworzenie mechanizmów sprzyjających budowie kapitału dla rozwoju, czyli trwałe zwiększenie stopy inwestycji i ich jakości, przy większym wykorzystaniu środków krajowych. Czwartym czynnikiem rozwoju gospodarczego kraju powinna być ekspansja zagraniczna, rozumiana jako proces wspierania krajowych przedsiębiorstw na rzecz zwiększenia swojego udziału na rynkach zagranicznych (wzrost eksportu oraz inwestycji za granicą). Wreszcie piąty filar rozwoju gospodarczego Polski ma stanowić rozwój społeczny i regionalny, czyli program działań mających na celu poprawę sytuacji demograficznej w kraju, sytuacji na krajowym rynku pracy oraz poziomu i jakości wykształcenia ludności w Polsce. Realizacja tego ambitnego planu ma kosztować ponad 1,5 biliona złotych do 2020 roku. Ostatecznym rezultatem realizacji tej strategii ma być zwiększenie do 2020 roku przeciętnego dochodu krajowego brutto na 1 mieszkańca do poziomu 52

80% średniego PKB per capita w Unii Europejskiej. W 2030 roku PKB na mieszkańca w Polsce ma osiągnąć poziom równy średniej w Unii Europejskiej. Zakończenie Obecnemu modelowi rozwoju gospodarczego w Polsce towarzyszyły takie niekorzystne zjawiska jak utrwalanie się struktury gospodarki ograniczającej możliwości utrzymania i przyspieszenia wzrostu, wyczerpywanie się prostych rezerw wzrostu (tania siła robocza, środki zewnętrzne, w tym z Unii Europejskiej) przy braku nowych czynników napędzających gospodarkę, a także rozwarstwienie społeczne, ekonomiczne i terytorialne. Wyniki badań empirycznych wskazują, że wejście kraju w pułapkę średniego dochodu jest pozytywnie skorelowane zarówno z niskim poziomem innowacyjności, niską jakością uwarunkowań instytucjonalno-prawnych oraz pogarszającą się strukturą demograficzną społeczeństwa 8. Zmiany paradygmatu rozwoju gospodarki światowej wymagają od Polski wzmocnienia mechanizmu konkurencyjności opartej na wysokiej jakości towarów i usług oraz wysokiej innowacyjności, a nie na relatywnie niskich płacach i słabym złotym. Dzięki tym reformom możliwe będzie uniknięcie pułapki średniego dochodu, którą Polska jest zagrożona. Potrzebna jest także poprawa jakości instytucji odpowiedzialnych za politykę gospodarczą i społeczną na poziomie rządowym i samorządowym. Efektywna realizacja wyznaczonego celu wymaga od władz gospodarczych Polski koncentracji wysiłków w odniesieniu do: wspierania działalności inwestycyjnej służącej mobilizacji inwestycji sektora prywatnego (w tym sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw), wspierania krajowego eksportu i polskich inwestycji za granicą w celu zdobycia nowych rynków eksportowych oraz zwiększenia udziału w eksporcie produktów wysoko przetworzonych, wspierania procesu reindustrializacji gospodarki ukierunkowanego na modernizację struktury przemysłu i jego konsolidację w celu zwiększenia jego konkurencyjności i innowacyjności, wspierania procesu tworzenia i dyfuzji innowacji, służącego stymulowaniu krajowego popytu na innowacje oraz zacieśnianiu współpracy między biznesem, nauką i administracją; wspierania procesu modernizacji sektora produkcji i dystrybucji energii prowadzącego do zapewnienia odbiorcom relatywnie taniej i czystej energii oraz dywersyfikacji źródeł zaopatrzenia w energię, wspierania polityki społecznej w celu wyeliminowania niekorzystnych zjawisk demograficznych, w tym wykorzystania polityki migracyjnej, w celu zagwarantowania efektywnej alokacji zasobów pracy oraz adaptacji gospodarki do obecnych trendów demograficznych 9. 8 D. Ciesielska, M.J. Radło, Determinanty wejścia w pułapkę średniego dochodu: perspektywa Polski, Praktyczna teoria 2014, Nr 2, s. 5-7. 9 Raport o rozwoju społeczno-gospodarczym, regionalnym oraz przestrzennym, Ministerstwo Rozwoju, Warszawa, 2016, s. 14. 53

Bibliografia Ciesielska D., Radło M.J., Determinanty wejścia w pułapkę średniego dochodu: perspektywa Polski, Praktyczna teoria 2014, Nr 2. GDP per capita and growth: the middle-income trap hypothesis, Global Economic Outlook, International Monetary Fund 2015. Kang B., Nabeshima K., Cheng F.T., Avoiding the middle income trap: Indigenous innovative effort vs foreign innovative effort, Institute of Developing Economies Discussion Paper 2015, No 509. Orłowski W., W pułapce średniego rozwoju. Pod szklanym sufitem, http://www.polityka.pl (16.02.2016). Plan na Rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju, Ministerstwo Rozwoju, Warszawa 2016. Raport o rozwoju społeczno-gospodarczym, regionalnym oraz przestrzennym, Ministerstwo Rozwoju, Warszawa 2016. The 2015 Ageing Report, European Economy 2015, No 3. Tuğcu C.T., How to escape the middle income trap: International evidence from a binary dependent variable model, Theoretical and Applied Economics 2015, No. 1(602). Wojtyna A., Kontrowersje teoretyczne wokół koncepcji pułapki średniego poziomu rozwoju, Gospodarka Narodowa 2016, Nr 6(286). Abstract Is Poland in the middle income trap? Despite the relatively good economic situation in Poland, the current model of domestic economy requires a significant change. Otherwise, Poland may in the near future fall into so-called the middle income trap. The middle income trap consists in exhausting simple growth engines, such as cheap labor, rapid economic growth resulting from technology imports and know-how (the so-called imitation model) and exchange rate manipulation to promote low or medium-processed exports. Thus, the middle income trap consists in inability of the economy to shift from the development of copying technology and products developed by economic leaders as well as the domination of foreign investment into the development stage based on its own economic potential, including management, technology, quality and creativity, leading to national successes of companies in global competition. Hence, the purpose of this publication is to analyze the possibility to falling into the middle income trap by Poland and to point the country's desired economic reforms to avoid this threat. In the text are used a research method based on literature studies in the field of macroeconomics as well as statistical and descriptive methods based on data published by the European Commission and the World Bank. Keywords: economic growth, middle income trap 54