Metody stosowane w nauce czytania i pisania Zdobycie umiejętności czytania i pisania przez dziecko wymaga wielkiego trudu, dlatego też poszukuje się możliwie optymalnych metod początkowej nauki czytania i pisania. Przez metodę w nauce czytania rozumiemy pewien zespół teoretycznie uzasadnionych działań zmierzających do określonego celu. Różni autorzy przyjmują różne kryteria podziału metod. R.Więckowski proponuje następujące kryteria podziału: - wartości fonetyczne języka metody: alfabetyczna, fonetyczna, sylabowa, wyrazowa, zdaniowa. - proces psychiczny metody: syntetyczne, analityczne, analityczno-syntetyczne. - udział organów zmysłowych metody: słuchowa, wzrokowa, kinestetyczna. Współcześnie najczęściej stosowana klasyfikacja metod obejmuje: - metody syntetyczne, - metody analityczne, - metody analityczno syntetyczne, - metody globalne. 1.Metody syntetyczne Metody syntetyczne należą do najstarszych metod nauki czytania. Do metod tych zaliczamy: - metodę alfabetyczną - metodę fonetyczną - metodę sylabową. Metoda alfabetyczna znana była już w starożytności i przetrwała aż do XIX wieku. Nauczyciel wyuczał dzieci na pamięć poszczególnych liter alfabetu. Gdy dzieci zapoznano z kształtem liter i ich nazwami zaczynano składać sylaby. Z powstałych sylab tworzono wyrazy, a następnie zaczynano czytać tekst. Najistotniejsze w tej metodzie są nazwy liter w porządku alfabetycznym. Metoda fonetyczna powstała w XVI wieku. Twórcą tej metody jest W.Ickelsamer. Uważał on, że naukę czytania powinno rozpoczynać się od rozkładu wyrazu na dźwięki, czyli głoski, a potem dopiero zapoznawać dziecko z literą. Metoda ta rozwinęła się w dwóch kierunkach analitycznym i syntetycznym. Syntetyczna rozpoczynała się od zapoznania dzieci z samogłoskami wymawianymi fonatycznie. Analityczna przyjmowała za punkt wyjścia mowę rozkładanie wyrazu na składniki fonetyczne. Metoda sylabowa W metodzie tej pomijano głoski. Naukę czytania rozpoczynano od zgłosek (sylab) samogłoskowych, a następnie przechodzono do zgłosek złożonych.
2. Metody analityczne Istotą metod analitycznych jest połączenie analizy słuchowej z analizą wzrokową. Wyróżniamy tutaj metody: wyrazową i zdaniową. Metoda wyrazowa polegała na wprowadzeniu znacznej liczby znanych wyrazów, które mogły posłużyć do tworzenia zdań, a następnie ułatwiały przeprowadzenie analizy i wyodrębnienie poszczególnych liter. Metoda zdaniowa za podstawę tej metody przyjmowano zdanie. Metoda ta rozwijała równolegle mowę i myślenie dziecka. 3. Metody analityczno- syntetyczne Metody te uznawane są za najbardziej skuteczne. Zapewniają z jednej strony poznanie znaków graficznych języka pisanego, a z drugiej równoczesne rozumienie czytanego tekstu. Proces czytania przebiega poprzez analizę (wyodrębnienie liter z wyrazów) do syntezy (łączenie liter w wyrazy). Wyróżniamy następujące metody analityczno - syntetyczne: - metody analityczno-syntetyczne o charakterze wzrokowym - metody analityczno-syntetyczne o charakterze fonetycznym - metody analityczno-syntetyczne o charakterze funkcjonalnym. W metodzie analityczno - syntetycznej o charakterze wzrokowym podstawą analizy jest wyraz postrzegany wzrokowo. W metodzie o charakterze fonetycznym podstawą jest budowa fonetyczna wyrazu. Rozpoznawanie słuchowe wyrazu, a następnie wyodrębnienie głosek. W metodzie o charakterze funkcjonalnym wykorzystywane są różne metody. 4. Metody globalne W metodzie tej wyraz, część zdania czy zdanie poznawane są jako całościowy obraz graficzny. Wyodrębnienie poszczególnych dźwięków i liter ma na celu utrwalenie wyrazu. Analizę dźwięków i liter przesuwa się na okres późniejszy. Analiza tutaj przede wszystkim polega na uchwyceniu różnic w poszczególnych wyrazach, a nie poznawaniu budowy literowo - głoskowej. Stopniowo przechodzi się od czytania po literze do sylaby i wyrazu. W tej metodzie duży nacisk kładzie się na rozpoznawaniu kształtów wyrazów. Nowe koncepcje nauki czytania i pisania W edukacji przedszkolnej bardzo ważne jest aby nauka czytania i pisania odbywała się w różnych formach zabawowych. Dziecko podczas zabawy zupełnie nieświadomie uczy się czytać i pisać (szlaczki, znaki literopodobne). E. i F. Przyłubscy w metodzie analityczno - syntetycznej o charakterze funkcjonalnym proponują w edukacji przedszkolnej jako punkt wyjściowy wyraz znany dziecku, a nie literę (znak graficzny). W okresie przedliterowym autorzy proponują stosowanie elementów metody globalnej. Naukę czytania powinno rozpoczynać się od wyrabiania umiejętności dokonywania analizy i syntezy słuchowo - wzrokowej, rozumienia treści przeczytanego tekstu. Dopiero potem dziecko wyodrębnia głoskę najpierw na początku wyrazu, potem końcową, a na końcu głoskę środkową. Następnie przechodzimy do budowania schematu dźwiękowego wyrazu. Wtedy dopiero zapoznajemy dziecko z symbolami graficznymi głosek czyli literami.
Wprowadzenie litery przebiega według następującego schematu: 1. Omówienie odpowiednio dobranej ilustracji. 2. Zwrócenie uwagi na wyraz podstawowy, z którego wydziela się pierwszą głoskę. 3. Analiza i synteza słuchowa wyrazu podstawowego. 4. Wyodrębnienie z wyrazu podstawowego pierwszej głoski, a następnie poszukiwanie danej głoski, a następnie poszukiwanie danej głoski w innych wyrazach. 5. Prezentacja wielkiej i małej litery. Analiza poszczególnych elementów litery. 6. Wycięcie nowej litery z alfabetu ruchomego. 7. Rozpoznawanie nowej litery wśród innych liter nie zawsze znanych dzieciom. Metoda barwno dźwiękowa Heleny Meterowej H. Metera wydziela dwa okresy nauki czytania: - przedliterowy poznanie dźwiękowej budowy wyrazów, - drugi zapis graficzny poszczególnych dźwięków liter, - właściwa nauka czytania. Punktem wyjścia jest zawsze analiza słuchowa wyrazów. Nauka rozpoczyna się od analizy wzrokowo - słuchowej lub ruchowo - słuchowej. Następnie przechodzi się od symbolicznego zapisu (ruchu ciała) do zapisu graficznego (kolorowy kartonik), a następnie do zapisu liter. Dziecko ma zrozumieć związek jaki zachodzi między dźwiękiem, jego zapisem. W metodzie tej naukę rozpoczynamy od wyrazów, których wymowa jest zgodna z pisownią. Metoda fonetyczno-literowo-barwna B. Rocławskiego Bronisław Rocławski łączy technikę płynnego czytania z nauką pisania. Uważa on iż nie należy odkrywać czytania od pisania i uczyć czytania bez pisani. Naukę czytania powinno rozpocząć się, gdy zostanie ustalony poziom sprawności komunikowania się dziecka. Można już zacząć od 3-latków. W wyodrębnieniu określonych głosek stosuje się dwa kolory: zielony i czerwony. Program B. Rocławskiego nie ma podręcznika. Zamiast podręcznika stosuje się zestawy zadań, zabaw i ćwiczeń, które pozwalają osiągnąć dziecku odpowiedni poziom sprawności artykułujących i słuchu fonematycznego oraz analizy i syntezy głoskowej wyrazów. Konieczne jest stosowanie specjalnych klocków LOGO. Klocki zawierają cztery podstawowe warianty danej litery. Każdy jest znakiem tego samego fonemu. Na każdym występuje mała i wielka litera drukowana i pisana (44 - literowy alfabet). Według Rocławskiego do nauki czytania i pisania należy przystąpić, gdy dziecko rozkłada wyrazy na głoski i potrafi składać wyraz z głosek. W nauce pisania bardzo ważne jest poznanie przez dziecko właściwej postaci głoskowej wyrazu. Litery grupuje się według podobieństwa w odniesieniu do kreślenia oraz łączenia. Dobra orientacja przestrzenna, powiązana ze schematem własnego ciała ułatwia dziecko naukę czytania i pisania. Metoda Dobrego Startu M. Bogdanowicz Warianty Metody Dobrego Startu: - Piosenki do rysowania - Piosenki i znaki - Piosenki do litery. Pierwszy wariant Piosenki do rysowania przeznaczony jest dla dzieci najmłodszych (od 4 roku życia). Drugi wariant jest kontynuacją pierwszego przeznaczony dla dzieci od 5 -
ciu lat. Trzeci wariant Piosenki na literki wprowadza uczenie się poszczególnych liter alfabetu. Podstawą tej metody jest jednoczesne usprawnianie analizatora wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno-ruchowego. Zapamiętanie zapisu graficznego litery (kształtu) odbywa się w tym samym czasie za pomocą wzroku, ruchu i dotyku. (1, s. 68) Poprzez zabawy i ćwiczenia ruchowe oraz ruchowo - słuchowe dochodzimy do zasadniczej części metody. Ćwiczenia ruchowo słuchowo - wzrokowe przebiegają według ustalonego schematu w rytm śpiewanej piosenki, na podstawie wzorów graficznych, który odtwarza najpierw wodząc palcem po wzorcze, a później w rytm śpiewanej piosenki. Zachowując właściwy kierunek kreślenia wzoru wprowadzanej litery, zgodnego z zapisem graficznym. Stopniowo wprowadza się coraz bardziej skomplikowane wzory. Zajęcia końcowe mają charakter ćwiczeń wokalno - rytmicznych i relaksujących dziecko. Świat pisma Ireny Majchrzak I. Majchrzak wychodzi z założenia, że rozumienie słowa może i powinno wyprzedzać umiejętność jego odczytania bo to nie litery się czyta, tylko sens (1, s.69). Autorka uważa, że pismo jako fonem wizualny powinno być poznawane wzrokiem, ponieważ litery występują oddzielnie, dlatego zbytecznie ich głoskować. Umiejętność głoskowania będzie wynikiem czytania, a nie warunkiem. W metodzie tej brak jest analizy i syntezy słuchowej. Według Majchrzak czytanie rozpoczyna się od czytania globalnego własnego imienia - jako klucza otwierającego świat. Dziecko uczy się liter poprzez obserwację. Poznawanie liter następuje poprzez prezentację kolejnych liter. Codziennie dziecko poznaje inną literę. Nie odpytujemy dzieci ze znajomości litery poznanych wcześniej. Dziecko samo sobie przyswaja to co je najbardziej interesuje. Po pewnym czasie ćwiczeń z własnym imieniem i imionami innych dzieci jest w stanie rozpoznać brzmienie większości głosek i zrozumieć słowa. Na białym tle prezentujemy pojedyncze, czarne litery. Następny etap targ liter wymiana między dziećmi poszczególnych liter zawartych w imionach. Okres ten jest okresem zabaw, gier prowadzonych z wykorzystaniem liter, sylab i wyrazów, podczas, których dziecko powinno kojarzyć dźwięk (głoskę) z jej zapisem graficznym (literą). Ostatni etap nazywanie świata - dzieci podczas zabaw etykietują przedmioty w sali. Im więcej liter dziecko pozna, tym łatwiej dochodzi do rozszyfrowania znaczenia danego słowa. Wykorzystuje się tutaj od 80 do 100 słów nazw pospolitych. Uzupełniony bankiem i ilustracjami. Z czasem dzieci przechodzą od jednowyrazowych układanek słowno - obrazkowych do coraz dłuższych tekstów. (1, ss. 69-72) Czytanie Glenna Domana G. Doman czytanie traktuje jako zabawę tzw. zabawa w czytanie. Rodzina uczy dziecko czytać zgodnie z jego rozwojem. Można zaczynać już od urodzenia. Twierdzi, że bardzo małe dzieci mogą i uczą się czytać słowa, kartoniki (10x60) z literą (8 cm) w kolorze czerwonym. Kształt liter powinien przypominać czcionkę drukarską. Czerwone litery stopniowo zmienia się na czarne, a rozmiar zmniejsza. Doman wyróżnia 5 etapów zabawy w czytanie I etap pojedyncze słowa II etap wyrażenia dwuwyrazowe III etap pierwsze zdania
IV rozbudowa zdań V etap samodzielne czytanie. Program dla niemowlaka nazwany jest zerowym i poprzedza właściwą naukę czytania. Autor uważa, że naukę alfabetu można rozpocząć, gdy dziecko umie już dobrze czytać. Naturalna nauka języka Twórcą tej metody jest B. Cutting. Według tej metody nauka czytania i pisanie przebiega w trzech etapach : I etap zapoznanie dziecka z całością ( z tekstem, zadaniem) II etap zapoznanie dziecka ze szczegółami : budową zdania, litery, znaków interpunkcyjnych. III etap przechodzenie do budowy całości z wykorzystaniem zdobytej wiedzy. W procesie nauki czytania i pisania występują następujące rodzaje czytania i pisania : - czytanie wspólne - czytanie indywidualne - samodzielne - czytanie dzieciom - pisanie wspólne - pisanie samodzielne - pisanie dla dzieci Dla rozwoju umiejętności czytania bardzo duże znaczenie ma odpowiednie prowadzenie początków nauczania w spokojnym tempie, z powolnym stopniowanie trudności. W nauce pisania duże znaczenia ma motoryka ręki. Graficzne odwzorowywanie liter wymaga dużej sprawności. Ćwiczenia graficzne : 1. Rozpoznawanie wzrokowe i odtwarzanie graficzne prostych kształtów: - uzupełnianie graficzne brakujących elementów na rysunkach - kreślenie form kolistych i linii falistych - wodzenie bezśladowe i ołówkiem po konturach - łączenie punktów w kierunku z lewej na prawo - odtwarzanie graficzne różnych kształtów w układzie szeregowo-rytmicznym - odtwarzanie graficzne różnych kształtów o różnym położeniu przestrzennym elementów - odtwarzanie graficzne kształtów połączonych ze sobą ruchem płynnym. 2. Identyfikacja i różnicowanie elementów literopodobnych : - dobieranie w pary identycznych elementów - segregowanie elementów i litery według kształtu - uzupełnianie brakujących elementów w kształtach literopodobnych w kratkach i liniaturze - rozpoznawanie kształtów liter przez operowanie stemplami - odczytywanie różnych zapisów symbolicznych. 3. Operowanie symbolami umownymi do oznaczania osób. Doprowadzanie do zrozumienia, że litera jest graficznym obrazem dźwięku.
Wprowadzając naukę czytania i pisania należy pamiętać, że każde dziecko rozwija się w swoim indywidualnym tempie, dlatego duże znaczenia ma wybór odpowiedniej i właściwej metody i dostosowanie jej do odpowiedniego dziecka. Zdobycie umiejętności czytania i pisania wymaga dużego trudu, dlatego też nauczyciel poszukuje możliwie optymalnych metod. 1. K. Kamińska : Nauka czytania dzieci w wieku przedszkolnym, Warszawa 1999, WSiP Spółka Akcyjna 2. Bronisław Rocławski : Nauka czytania i pisania, Gdańsk 1993, GLOTTISPOL 3. Maria Cackowska : Nauka czytania i pisania w klasach przedszkolnych : Warszawa 1984, WsiP