RYNEK FIRM POŻYCZKOWYCH W POLSCE

RYNEK FIRM POŻYCZKOWYCH W POLSCE CHARAKTERYSTYKA SEKTORA I PROFIL KLIENTA AUTOR DR PIOTR BIAŁOWOLSKI Warszawa, sierpień 2012 roku

Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce Związek Pracodawców, powstała 27 października 1999 roku i obecnie skupia kilkadziesiąt kluczowych przedsiębiorstw z rynku finansowego w Polsce, w tym banki, doradców i pośredników finansowych, przedsiębiorstwa pożyczkowe, zarządzające informacją gospodarczą, wierzytelnościami, sprzedające produkty tzw. odwróconej hipoteki oraz przedsiębiorstwa z branży ubezpieczeniowej. Przedsiębiorstwa zrzeszone w KPF postanowiły reprezentować własne interesy w formule organizacji pracodawców, która ma prawo opiniować założenia i projekty aktów prawnych, jako partner społeczny w procesie legislacyjnym. KPF to Członek Rady Rozwoju Rynku Finansowego, powołanej do życia przez Ministra Finansów Rzeczpospolitej Polskiej oraz Członek EUROFINAS - federacji związków przedsiębiorstw finansowych (European Federation of Finance House Associations), zrzeszającej osiemnaście organizacji z krajów europejskich, reprezentujących ponad 1.200 instytucji finansowych. KPF ma w swoim dorobku badawczym kilkadziesiąt raportów, koncentrując się merytorycznie na obszarze kredytu konsumenckiego. COPYRIGHT Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce Związek Pracodawców ul. Długie Pobrzeże 30, 80 888 Gdańsk, info@kpf.pl

SPIS TREŚCI GŁÓWNE WNIOSKI... 4 WSTĘP... 8 RYNEK POŻYCZEK GOTÓWKOWYCH W RELACJI DO RYNKU FINANSOWANIA GOSPODARSTW DOMOWYCH OGÓŁEM... 11 FUNKCJONOWANIE RYNKU DROBNYCH POŻYCZEK W OBLICZU USZTYWNIENIA POLITYKI KREDYTOWEJ BANKÓW... 13 UDZIAŁ GOSPODARSTW DOMOWYCH KORZYSTAJĄCYCH Z POŻYCZEK NA RYNKU FIRM POŻYCZKOWYCH I PRZECIĘTNA WIELKOŚĆ ICH ZADŁUŻENIA W RELACJI DO DOCHODU... 18 ZADŁUŻENIE GOSPODARSTW DOMOWYCH W INSTYTUCJACH FINANSOWYCH Z PERSPEKTYWY CELÓW... 24 PORÓWNANIE WRAŻLIWOŚCI GOSPODARSTW DOMOWYCH ZADŁUŻONYCH W RÓŻNYCH INSTYTUCJACH FINANSOWYCH... 29 MIT KREDYTOWANIA PRZEZ FIRMY POŻYCZKOWE GOSPODARSTW DOMOWYCH BEZ ZDOLNOŚCI DO SPŁATY ZOBOWIĄZANIA... 34 PODSTAWY EKONOMICZNE FUNKCJONOWANIA I REGULACJI RYNKU DROBNYCH POŻYCZEK/KREDYTÓW GOTÓWKOWYCH... 40 PODSUMOWANIE... 47 BIBLIOGRAFIA... 51 NOTKA BIOGRAFICZNA... 52 Strona 3

GŁÓWNE WNIOSKI 1. Rynek pożyczek gotówkowych stanowi zaledwie ok. 2% całego rynku pożyczek bankowych na cele konsumpcyjne, co oznacza, iż całkowita wielkość zadłużenia gospodarstw domowych z tytułu pożyczek gotówkowych, zaciągniętych w sektorze firm pożyczkowych wynosi 2,3 2,5 mld PLN. 2. Przeciętna wysokość kredytu konsumpcyjnego, udzielonego w sektorze bankowym wynosi 8.000 PLN (obliczenia na bazie danych BIK), zaś w przypadku pożyczkodawców niebankowych przeciętna wartość pożyczki wynosi zaledwie 944 PLN (obliczenia na bazie danych GUS za 2010 r.). W tym przypadku, trudno mówić o substytucyjności tych dwóch produktów finansowych. Klienci sektora bankowego, którzy zostają wykluczeni z tego rynku, mogą jedynie w bardzo niewielkim stopniu zaspokoić swoje potrzeby, zaciągając kredyt w firmie pożyczkowej. 3. Rentowność sprzedaży przedsiębiorstw z sektora pożyczek niebankowych pozostaje poniżej rentowności sektora bankowego (8,3% wobec 12,1%), zaś rentowność kapitału własnego jest powyżej rentowności w sektorze bankowym (16,7% wobec 11,0%). Prowadzi to do wniosku, że bieżąca sprzedaż produktów jest mniej dochodowa w przypadku firm pożyczkowych, niż analogiczna działalność w sektorze bankowym. Oznacza to także, że stosowane stawki i stopy procentowe nie powodują nadmiernego wzrostu poziomu zysków i są uzasadnione ekonomicznie. Rentowność kapitału świadczy o dobrym wykorzystaniu posiadanych zasobów w firmach pożyczkowych, które z danej wielkości zgromadzonych środków potrafią wypracować większy zysk. 4. Wzrost relacji przeciętnego zadłużenia z tytułu kredytu bankowego do dochodów, był o wiele szybszy, niż relacji do dochodu przeciętnego zadłużenia z tytułu pożyczek w sektorze pożyczek niebankowych. Jedynie częściowo można to wytłumaczyć wzrostem kredytowania gospodarstw domowych w formie kredytu mieszkaniowego. Dodatkowo jednak, odsetek gospodarstw domowych, korzystających z kredytu w innych niż bankowe instytucjach finansowych, zdecydowanie się zmniejszał w okresie 2003 2009. Spadek tego udziału był ponad dwukrotny (z 29,7% do 12,4%). Nawet w okresie zaostrzenia polityki kredytowej banków (2009 2011), spadek udziału gospodarstw domowych w rynku kredytów i pożyczek, zaciąganych w innych niż bankowe instytucjach finansowych, nie został powstrzymany (spadek w okresie 2009 2011 z poziomu 12,4% do 11,9%), a jedynie znacząco wyhamował. To wyhamowanie oznacza jednak stabilizację w relacji zadłużenia Strona 4

gospodarstw domowych, biorących kredyty w bankach i tych, które zadłużają się w firmach pożyczkowych. 5. W okresie lat 2008 2012 doszło do bardzo znaczącego zaostrzenia polityki banków przy udzielaniu kredytów na cele konsumpcyjne, co widoczne jest zarówno w deklaracjach samych banków (w badaniu NBP), ale również w ostatnim okresie zwracają uwagę na to zjawisko gospodarstwa domowe, wskazując na wzrost wykluczenia ze względu na wielkość dochodów w gospodarstwie, a także ogólny wzrost barier przy zaciąganiu zobowiązań. 6. Gospodarstwa domowe, zaciągające pożyczki w innych niż bankowe instytucjach kredytowych, jedynie nieznacznie częściej przeznaczają środki, uzyskane z pożyczek na finansowanie spłaty wcześniejszych zobowiązań, niż robią to gospodarstwa domowe, zaciągające pożyczki w bankach (13,1% wobec 8,0%). W ostatnich czterech latach doszło jednak do spadku finansowania spłaty innych zobowiązań z pożyczek, zaciąganych w firmach pożyczkowych (z 15%). Sama skala występowania problemu spłaty innych zobowiązań jest również znacząco zbyt niska, aby mówić o problemie. Mniej, niż co siódme gospodarstwo domowe zadłuża się w firmach pożyczkowych celem spłaty swoich wcześniejszych zobowiązań. 7. Prawie dwukrotnie częściej niż zaciągające pożyczki w firmach pożyczkowych, środki z pożyczki przeznaczają na spłatę innych zobowiązań gospodarstwa domowe, zadłużające się u osób prywatnych. Wskazuje to, że grupa gospodarstw domowych, zadłużających się u osób prywatnych winna być objęta szczególnym monitoringiem, gdyż zjawisko nadmiernego zadłużenia jest w niej zdecydowanie najszerzej rozpowszechnione. 8. W odniesieniu do celów zaciągania zobowiązań, struktura kredytów zaciągniętych w sektorze pożyczek niebankowych jest zdecydowanie bardziej podobna do struktury kredytów (ze względu na cele), zaciągniętych w bankach, niż do zobowiązań zaciągniętych w gronie osób prywatnych skala podobieństwa ok. 3 4-krotnie większa. 9. Analiza cech gospodarstw domowych wskazuje, że jedynie pod kątem dochodów klienci firm pożyczkowych nieznacznie ustępują klientom, zaciągającym pożyczki/kredyty w bankach. Ta różnica jest jednak znacząco mniejsza, niż w przypadku zadłużonych w sektorze nieformalnym (u osób prywatnych). Dodatkowo, jest to praktycznie jedyna cecha różnicująca klientów sektora finansowego bankowego i firm pożyczkowych. W przypadku wykształcenia głowy gospodarstwa domowego, jej wieku, statusu na rynku pracy, a także klasy miejscowości zamieszkania, nie widać znaczących różnic między tymi grupami. Strona 5

Ze wszystkich charakterystyk przebija jednak zdecydowanie większa wrażliwość gospodarstw domowych, szukających pożyczek poza sektorem instytucji finansowych czyli w sektorze nieformalnym. W tej grupie, o wiele częściej można spotkać osoby o niskim poziomie wykształcenia, z mniejszych miejscowości oraz w większym stopniu dotknięte problemami na rynku pracy. Ta sytuacja sprawia, że to ta grupa jest o wiele bardziej wrażliwa na problem nadmiernego zadłużenia. 10. Gospodarstwa domowe, spodziewające się problemów z obsługą zobowiązań w nadchodzącym roku, mają podobną skłonność do zaciągania pożyczek gotówkowych, jak gospodarstwa domowe, spodziewające się bezproblemowej obsługi swoich zobowiązań. Nie można zatem stwierdzić, że kłopoty finansowe jednoznacznie skłaniają do zaciągania dodatkowych pożyczek, szczególnie w formie gotówkowej. 11. Szereg argumentów wskazuje, że nie jest konieczne pozyskiwanie informacji z rejestrów kredytowych, takich jak BIK, celem efektywnej oceny wiarygodności klienta. Informacja, zbierana przez Biura Informacji Gospodarczej przekazuje z większym wyprzedzeniem sygnały, dotyczące złej sytuacji gospodarstwa domowego. Informacja z BIG tworzona jest w oparciu o przebieg obsługi zadłużenia o niższych priorytetach płatności, a zatem takich zobowiązań, które gospodarstwa domowe przestają obsługiwać we wcześniejszej fazie problemów finansowych. Kredyt bankowy jest zaś zobowiązaniem o najwyższym priorytecie, co często powoduje, że jest on obsługiwany do samego końca. Stąd, informacja o obsłudze kredytu bankowego często nie przekłada się na wiedzę o rzeczywistej sytuacji finansowej gospodarstwa domowego. 12. Poziom kosztów kredytu w sektorze pożyczek niebankowych jest wyższy ze względu na poziom ryzyka kredytowego klientów, którzy trafiają do tych instytucji klienci o niższym profilu ryzyka są w znacznej mierze zagospodarowywani przez banki. 13. Podstawą obniżenia stopy procentowej w sektorze pożyczek niebankowych jest zachowanie wysokiego poziomu konkurencji. W związku z faktem, że zdecydowana większość klientów, zaciągających kredyty konsumenckie korzysta z usług banków (ta część o większej elastyczności popytu), to popyt w sektorze pożyczek niebankowych jest stosunkowo mało elastyczny. W przypadku ograniczenia konkurencji może on prowadzić paradoksalnie do szybkiego wzrostu kosztów. 14. Próba regulacji, mającej na celu ograniczenie działalności firm pożyczkowych może: Strona 6

a. W przypadku gospodarstw domowych doprowadzić do zamknięcia jednej ze ścieżek pozyskania dodatkowego finansowania, zwiększając grupę wykluczonych. Dodatkowo, warto podkreślić, że zwiększenie grupy wykluczonych będzie w 87% przypadków bezzasadne, bo tylko w grupie 13% występują problemy z zaciąganiem zobowiązań na pokrycie wcześniejszych długów. b. Doprowadzić do wystąpienia niezamierzonych efektów podażowych, skutkujących spadkiem konkurencji i de facto pogorszeniem warunków kredytowania gospodarstw domowych. Strona 7

WSTĘP Rynek firm pożyczkowych jest naturalnym źródłem finansowania potrzeb gospodarstw domowych. Zapewnia on możliwość sfinansowania drobnej konsumpcji w sposób, którego oczekują klienci, zadłużający się na niewielkie kwoty, a zatem szybko i bez zbędnych formalności. Praktyka rynku finansowego pokazuje, że pożyczki te wykorzystywane są przez gospodarstwa domowe względnie rzadko, a dodatkowo, zaciągane w ich ramach zobowiązania na ogół opiewają na bardzo niskie kwoty w relacji do kredytów bankowych. Kredyt bankowy często służy finansowaniu poważnych zakupów (mieszkanie, samochód, remont domu) i wtedy wymaga zaciągnięcia zobowiązania o znacznej wartości. Jednak nawet w przypadku pożyczek na cele konsumpcyjne, banki udzielają kredytów o znacznej wartości. Pożyczki, zaciągane w innych instytucjach spełniają rolę alternatywnego instrumentu, który służy finansowaniu bieżących potrzeb o niewielkiej wartości. Rynek drobnych pożyczek dla gospodarstw domowych z sektora firm pożyczkowych wymaga jednak dokładniejszej analizy, gdyż do tej pory w świadomości społecznej utrwaliło się wiele mitów, dotyczących jego funkcjonowania. Są one przede wszystkim związane z wysokim poziomem kosztów obsługi pożyczek w firmach pożyczkowych, a także rzekomo bardzo wysoką skalą zadłużenia polskich gospodarstw domowych z tego tytułu. Dodatkowo, bardzo często uważa się, że gospodarstwa domowe, korzystające z tego rynku przeznaczają zdobyte w ten sposób pieniądze na spłatę innych zobowiązań i tym samym wpadają w pułapkę zadłużenia. Ostatecznie też, często postuluje się ograniczenie roli sektora pożyczek niebankowych, nie dostrzegając komplementarności pożyczek, udzielanych przez firmy z tego sektora względem pożyczek bankowych. 1 Wszystkie te argumenty wywołują nietrafny obraz całego sektora i tym samym przyczyniają się do pogłębiania negatywnej opinii o nim. 1 Strona 8

Przedstawienie sytuacji sektora pożyczek gotówkowych, z naciskiem na sytuację gospodarstw domowych aktywnych na tym rynku, jest głównym celem niniejszego raportu. Analiza obejmuje swoim zakresem sytuację gospodarstw domowych, które korzystają z tego typu pożyczek, w porównaniu do sytuacji gospodarstw, korzystających z innych form zdobywania środków na dodatkową konsumpcję. Szczególny nacisk położony jest jednak na zweryfikowaniu twierdzeń o nadmiernym zadłużeniu gospodarstw domowych, zaciągających pożyczki w innych niż bankowe instytucjach finansowych. Mit ten zaczyna zyskiwać coraz więcej uznania w mediach i opiniach, wyrażanych przez różnych uczestników życia społecznego, przy jednoczesnym braku jakichkolwiek merytorycznych podstaw w danych statystycznych. Często z brakiem zrozumienia spotyka się polityka kosztowa firm, prowadzących działalność w sektorze firm pożyczkowych, co jest konsekwencją braku świadomości podstaw ekonomicznych funkcjonowania tego rynku. Skrótowe przedstawienie tego tematu jest również celem niniejszego opracowania. Opracowanie składa się z siedmiu rozdziałów. W pierwszym kroku przedstawione zostały rozmiary rynku pożyczek dla gospodarstw domowych, zarówno w odniesieniu do sektora bankowego, jak firm pożyczkowych. Przedstawione zostały nie tylko wielkości całego rynku, ale również obliczone zostały przeciętne wielkości pożyczek, zaciąganych przez gospodarstwa domowe w instytucjach finansowych bankowych i firmach pożyczkowych. Porównano także funkcjonowanie obu sektorów, żeby określić zdolność do generowania zysków i tym samym potwierdzić lub zanegować nadmierną skłonność do osiągania zysków przez firmy z sektora firm pożyczkowych. W kolejnym kroku, dokonano analizy funkcjonowania sektora bankowego w obszarze pożyczek gotówkowych dla gospodarstw domowych w okresie kryzysu. Jest to istotne z punktu widzenia podstaw do funkcjonowania całego rynku, który w znacznej mierze opiera się na bankowych pożyczkach, ewentualnie kompensując część niezrealizowanego popytu na rynku pożyczek niebankowych. Trzeci rozdział objął swoim zakresem sytuację gospodarstw domowych na rynku kredytowym. Przedstawione zostały zarówno trendy w korzystaniu z rynku finansowego ogółem, jak i ewolucja współpracy gospodarstw domowych z firmami, działającymi na rynku Strona 9

pożyczkowym/kredytowym, lecz poza sektorem bankowym. Analiza objęła zarówno zmiany udziału gospodarstw domowych, korzystających z różnego typu instytucji pożyczkowych/kredytowych (lub osób prywatnych), jak i ewolucję wartości sumy przeciętnych zobowiązań w firmach pożyczkowych, odnoszonej do sumy wartości zobowiązań, zaciągniętych w sektorze bankowym. W czwartym rozdziale kredyt/pożyczki z różnych źródeł zostały poddane analizie pod kątem celów ich zaciągania, co miało za zadanie określenie, w jakich sytuacjach gospodarstwa domowe sięgają po pożyczki/kredyty z konkretnego źródła. Wiedza o celach pozwala zidentyfikować sposoby korzystania z kredytu, jednak powinna zostać uzupełniona o analizę z perspektywy gospodarstw domowych, uczestniczących w rynku kredytowym przy wykorzystaniu kredytu z różnych źródeł. Analiza z tej perspektywy pozwala ocenić wrażliwość gospodarstw domowych, zaciągających zobowiązania. To było przedmiotem rozdziału piątego. W toku analizy nie można pominąć tematu rzekomego kredytowania gospodarstw domowych bez odpowiedniego sprawdzenia przez firmy pożyczkowe. W rozdziale szóstym przedstawiono analizę skuteczności alternatywnych metod sprawdzania wiarygodności gospodarstw domowych, które mogą być stosowane z równym powodzeniem, co sprawdzanie w bazie Biura Informacji Kredytowej, a czasami nawet są w stanie dostarczyć informacji lepszej i dostępnej z większym wyprzedzeniem. Ostatni, siódmy punkt traktuje o różnicach w funkcjonowaniu obu sektorów (pożyczek/kredytów bankowych i niebankowych) z perspektywy ekonomicznej. Podjęta została w nim próba oceny skutków zrównania zasad po stronie podaży, obejmujących oba te segmenty rynku. Strona 10

1. RYNEK POŻYCZEK GOTÓWKOWYCH W RELACJI DO RYNKU FINANSOWANIA GOSPODARSTW DOMOWYCH OGÓŁEM Firmy pożyczkowe konkurują o klientów z sektorem bankowym, jednak w niewielkim stopniu konkurencja dotyczy kredytów na poważne wydatki, a głównie koncentruje się na krótkookresowych kredytach/pożyczkach na dowolny cel. Wielkość przeciętnego kredytu na cele konsumpcyjne wynosiła według raportu UOKiK z 2009 roku ok. 5.000 PLN. Wielkość ta jednak znacząco różni się między kredytami i pożyczkami, pochodzącymi z sektora bankowego i pożyczkami, dostarczanymi przez firmy pożyczkowe. Pożyczki gotówkowe i kredyty ratalne, udzielone przez instytucje inne niż bankowe wyniosły w roku 2010 1.760 mln PLN. Biorąc pod uwagę liczbę udzielonych kredytów w tym okresie, wynoszącą 1.864 tys. sztuk, z łatwością można obliczyć, że przeciętna pożyczka na cele konsumpcyjne, pochodząca z tego sektora wyniosła 944 PLN 2. W pierwszych dwóch kwartałach 2011 r. wartość nowych kredytów ratalnych i gotówkowych, udzielonych w sektorze bankowym, wyniosła 14.492 mln PLN, zaś liczba udzielonych kredytów wyniosła 1.834,5 tys. sztuk. 3 Oznacza to, że w sektorze bankowym liczba udzielanych kredytów jest około dwukrotnie większa niż w sektorze firm pożyczkowych. Jednak szacunek przeciętnej wartości kredytu, zaciągniętego w sektorze bankowym i przeznaczonego na cele konsumpcyjne wynosi 7.899 PLN, co wskazuje na ponad ośmiokrotnie większą wartość przeciętnego kredytu z sektora bankowego, niż ma to miejsce w przypadku pożyczek z sektora pozostałych firm, udzielających kredytów. Na podstawie struktury okresu zapadalności pożyczek, udzielanych w sektorze pożyczek niebankowych, pochodzącej z badania GUS, dotyczącego rynku pośrednictwa pożyczkowego 4 można oszacować całkowitą wielkość zadłużenia z tytułu wszystkich pożyczek, zaciągniętych w firmach pożyczkowych na 2,3 2,5 mld PLN. Jednocześnie, zadłużenie gospodarstw domowych z tytułu kredytu konsumpcyjnego, zaciągniętego w bankach oscyluje w ostatnich trzech latach 2 3 4 Strona 11

na poziomie 130 140 mld PLN. Dokonując prostych obliczeń można zatem stwierdzić, że rynek pożyczek gotówkowych, udzielanych przez firmy pożyczkowe, stanowi zaledwie mniej niż 2% analogicznego rynku bankowego. Z drugiej strony, funkcjonowanie samego sektora firm, udzielających pożyczek gotówkowych jest bardzo zbliżone pod kątem wyników, osiąganych z prowadzonej działalności gospodarczej. Wybrane wskaźniki, pochodzące z bilansów sektora bankowego oraz firm działających w sektorze pożyczek niebankowych, prezentuje Tabela 1. Tabela 1. Wybrane wskaźniki finansowe dla sektora bankowego i sektora przedsiębiorstw pośrednictwa kredytowego. Źródło: GUS (Monitoring Banków 2010, Działalność Przedsiębiorstw Pośrednictwa Kredytowego w 2010 r.). W przypadku banków zarówno rentowność sprzedaży, jak i rentowność kapitału własnego są na zbliżonym poziomie (odpowiednio 12,1% oraz 11,0%), co wskazuje na zdolność generowania z każdego złotego udzielonego kredytu około 12 groszy zysku, a z każdego złotego zainwestowanego kapitału zwrotu na poziomie 11%. W przypadku sektora pożyczek niebankowych, rentowność sprzedaży pozostaje na niższym poziomie (8,3%), co oznacza, że zysk osiągany w przeliczeniu na jednego złotego sprzedanych produktów kredytowych jest niższa. Wskazuje to również, że koszty udzielanych kredytów mają pełne uzasadnienie ekonomiczne i nie skutkują powstawaniem dodatkowych, nadzwyczajnych przychodów w tym sektorze. Wyższa jest natomiast rentowność kapitału własnego (16,7%), co najwyraźniej jest zasługą dobrego zarządzania zainwestowanym kapitałem. Wyniki te wskazują, iż pomimo, że rynek jest trudniejszy w przypadku sektora pożyczek niebankowych, to efektywne zarządzanie kapitałem pozwala na osiąganie wyższego zwrotu. Strona 12

2. FUNKCJONOWANIE RYNKU DROBNYCH POŻYCZEK W OBLICZU USZTYWNIENIA POLITYKI KREDYTOWEJ BANKÓW Statyczny opis rynku kredytowego i pożyczkowego, przedstawiony w poprzednim punkcie, nie pozwala na dokonanie analizy zmian w całym okresie transformacji tego rynku. Jeszcze w 2 połowie lat 90tych, rynek kredytów dla gospodarstw domowych praktycznie nie istniał, a całkowita wielkość zadłużenia wynosiła ledwie kilkanaście miliardów złotych. Największe zmiany na tym rynku dokonały się w ostatnim dziesięcioleciu, co głównie wyniknęło z bardzo znaczącego wzrostu skali kredytowania gospodarstw domowych przez polskie banki. Skalę zmian, które dokonały się w tym okresie, prezentuje Wykres 1. Wykres 1. Relacja kredytów w poszczególnych grupach do PKB. Źródło: Dane GUS i NBP. Jeszcze w 2003 r. zadłużenie gospodarstw domowych z tytułu kredytów, w relacji do ówczesnego PKB wynosiło zaledwie ok. 12%. W kolejnych latach jednak bardzo szybko rosło, osiągając poziom 35% PKB na koniec 2011 r. Głównym segmentem, odpowiedzialnym za tą zmianę był segment kredytów na cele mieszkaniowe. Ich udział w relacji do PKB wzrósł z zaledwie 3,6% do 21,0%, przy czym największy skok zadłużenia odnotowano w 2008 r. O ile kredyt na cele mieszkaniowe wzrastał w całym okresie, to kredyt na cele konsumpcyjne rósł jedynie do 2009 r., a następnie ten trend się odwrócił. Strona 13

Dodatkowo, w odniesieniu do nominalnej wartości, kredyt konsumpcyjny od trzech lat pozostaje na praktycznie niezmienionym poziomie. 5 Zmiana ta nie wynika ze zmiany preferencji gospodarstw domowych, gdyż wraz ze wzrostem zamożności gospodarstw domowych, oczekiwany jest wzrost popytu na kredyt w każdej z grup. Stagnacja w obszarze całkowitej wielkości kredytów konsumpcyjnych, udzielanych gospodarstwom domowym przez banki, spowodowana została jednak przez sam sektor bankowy oraz jego regulatora. Sektor bankowy, w ciągły i systematyczny sposób w ostatnich latach, zwiększał wymagania wobec klientów. Jest to widoczne w danych, pochodzących z badania sytuacji na rynku kredytowym, prowadzonego przez NBP. Jego wyniki obrazuje Wykres 2. Ujemne salda odpowiedzi na pytanie o warunki udzielania kredytu w obszarze kredytów konsumpcyjnych dla gospodarstw domowych, widoczne są od drugiego kwartału 2008 r. Od początku kryzysu finansowego, sektor bankowy zatem systematycznie ogranicza finansowanie konsumpcji prywatnej gospodarstw domowych. Początkowo, było to wynikiem zmiany polityki samego sektora (por. Białowolski, Bieszki i Borusowski 2009), jednak w kolejnych okresach zostało silnie wzmocnione przez działania regulacyjne Komisji Nadzoru Finansowego głównie rekomendację T. 5 Strona 14

Wykres 2. Zmiany polityki kredytowej banków w obszarze kredytu konsumpcyjnego. Źródło: Badanie sytuacji na rynku kredytowym NBP, dane za I kwartał 2012r. W konsekwencji, znacząco ograniczono możliwość zaciągania zobowiązań przez gospodarstwa domowe, przede wszystkim usuwając z rynku te, które mają najniższą zdolność kredytową, liczoną na podstawie dochodów. Szereg obostrzeń w prowadzonej polityce kredytowej banków, znalazł również odbicie w sytuacji gospodarstw domowych, które w okresie przedkryzysowym, a także długi czas po rozpoczęciu kryzysu, nie obserwowały znaczących utrudnień w zaciąganiu zobowiązań. W ostatnim okresie, kiedy to efekty zmian stały się bardziej widoczne, a niewielki realny wzrost wynagrodzeń skłonił gospodarstwa domowe do sięgnięcia po dodatkowe finansowanie w postaci kredytu bankowego, natrafiły one na barierę. Odbiło się to w wynikach odczuwalności barier, ujawnionych w raporcie z prowadzonego w Instytucie Rozwoju Gospodarczego badania sytuacji na rynku consumer finance. Strona 15

Porównanie dotkliwości barier na początku kryzysu i obecnie przedstawia Wykres 3. Wykres 3. Bariery zaciągania pożyczek przez gospodarstwa domowe w Polsce. Źródło: Badanie Sytuacja na rynku consumer finance, KPF i IRG SGH, maj 2012 r. Wprawdzie grupa gospodarstw domowych, które odczuwają występowanie barier, związanych z zaciąganiem pożyczek jest cały czas bardzo znacząca, to od momentu rozpoczęcia kryzysu odczuwanie barier przybrało jeszcze na sile. Pod koniec 2008 roku 25% gospodarstw domowych deklarowało brak barier w zaciąganiu zobowiązań kredytowych, w badaniu przeprowadzonym w kwietniu 2012 r., odsetek ten znacząco spadł i wynosił zaledwie 16%. Praktycznie za cały spadek dostępności kredytu odpowiedzialność ponoszą większe wymagania banków, co do poziomu dochodu. O ile w 2008 r. jedynie 12% gospodarstw domowych czuło się ograniczonych przez tą barierę, to na początku 2012 r. odsetek ten wzrósł do 21%. Oznacza to wzrost wykluczenia z rynku kredytowego z powodu dochodu o 75%. Tego typu zmiana widoczna jest zarówno po stronie banków w ograniczeniu podaży, jak i przez gospodarstwa domowe, które coraz częściej zderzają się z wysokimi wymaganiami banków. W gronie możliwych konsekwencji można wymienić naturalny wzrost roli innych firm, pożyczających środki dla gospodarstw domowych. W konsekwencji, luka związana z niezaspokojonym wyższym popytem gospodarstw Strona 16

domowych na kredyt może być przejmowana w naturalny sposób przez produkty, pochodzące z sektora pożyczek niebankowych. Nawet jednak, jeżeli miałoby dojść do masowego odpływu klientów z sektora pożyczek bankowych na rynek pożyczek niebankowych, to należy pamiętać, że najprawdopodobniej nie będą oni w stanie zaspokoić swoich potrzeb pożyczkowych w pełni. Skala możliwego przeciętnego zadłużania się w firmach finansowych niebankowych jest bowiem, wg danych, ponad ośmiokrotnie niższa. Co więcej, poszukiwanie alternatywnych źródeł kredytowania, często przedstawiane jako przejaw nadmiernego zadłużenia, jest zdrowym przejawem chęci zaspokojenia swojego popytu, a odpowiedzialność za odpływ klientów mogą sobie przypisać w znacznej mierze banki, prowadzące nader procykliczną politykę w obszarze kredytu konsumpcyjnego (Wykres 2) oraz KNF, który utrzymywał luźną politykę kredytową w okresie dobrej koniunktury gospodarczej, a obecnie usztywnia reguły, w sytuacji, gdy obecne na rynku gospodarstwa domowe poszukują zaspokojenia potrzeb pożyczkowych. Strona 17

3. UDZIAŁ GOSPODARSTW DOMOWYCH KORZYSTAJĄCYCH Z POŻYCZEK NA RYNKU FIRM POŻYCZKOWYCH I PRZECIĘTNA WIELKOŚĆ ICH ZADŁUŻENIA W RELACJI DO DOCHODU Obecnie obserwowana dynamika przyrostu pożyczek na cele konsumpcyjne, a także analiza struktury zadłużenia gospodarstw domowych ze względu na okres zapadalności pożyczek oznacza, iż obecnie sektor bankowy nie zaspokaja w dostatecznym stopniu popytu, zgłaszanego przez gospodarstwa domowe. Odbija się to nie tylko na wartości udzielanych kredytów/pożyczek, ale również skutkuje znaczącym odpływem gospodarstw domowych, deklarujących posiadanie pożyczek. Ilustruje to Wykres 4. Wykres 4. Udział gospodarstw domowych aktywnych na rynku kredytowym. Źródło: Piotr Białowolski (2012), Multigroup Latent Class Approach in Modelling Patterns of Credit Ownership in Poland. Pomimo znaczącego wzrostu zadłużenia gospodarstw domowych z tytułu kredytów, w całym okresie analizy (2003 2011) nie odnotowano wzrostu odsetka gospodarstw domowych zadłużających się. W latach 2003 2009 odsetek gospodarstw domowych, posiadających zadłużenie, pozostawał stabilny na poziomie ok. 41%. Niemniej jednak, w okresie 2009 2011 doszło do istotnego spadku udziału gospodarstw domowych, aktywnie korzystających z produktów kredytowych w 2011 r. zadłużonych było już jedynie 38,5% gospodarstw domowych. Strona 18

Do tej zmiany doszło ze względu na fakt, iż kredyt bankowy stał się zdecydowanie trudniej dostępny. Spadek odsetka gospodarstw domowych, posiadających zadłużenie częściowo potwierdza brak substytucyjności między kredytem bankowym i kredytem pochodzącym z firm pożyczkowych, gdyż odpływ z sektora bankowego nie przełożył się bezpośrednio na napływ gospodarstw domowych do firm pożyczkowych. W konsekwencji, zastopowany został trend wzrostu udziału sektora bankowego w kredytowaniu gospodarstw domowych i trend spadku udziału innych instytucji, udzielających kredytów i pożyczek oraz osób prywatnych. Dane za okres 2003 2011, obrazujące zmianę w tym obszarze, przedstawia Wykres 5. Wykres 5. Udział gospodarstw domowych posiadających kredyt/pożyczkę w banku, innej instytucji finansowej lub u osób prywatnych w grupie gospodarstw domowych, posiadających zobowiązanie. Źródło: Diagnoza Społeczna rundy 2003, 2005, 2007, 2009 i 2011. Silny odwrót gospodarstw domowych od pożyczania środków z sektora firm pożyczkowych i sektora nieformalnego, widoczny był w okresie lat 2003 2009. W tym okresie szczególnie znacząco spadało kredytowanie gospodarstw domowych ze strony innych niż bankowe instytucji pożyczkowych. Udział gospodarstw domowych, zdobywających środki na finansowanie swoich potrzeb z pożyczek niebankowych spadł z 29,7% do zaledwie 12,4% w 2009 r. Strona 19

Podobnie na znaczeniu traciły pożyczki z sektora nieformalnego to jest od osób prywatnych. Wskazywało to na rosnący proces instytucjonalizacji rynku kredytowego i związane było również ze stosunkowo wysokim poziomem zaufania, jakim cieszyły się banki w tamtym okresie. Dzięki temu, w grupie gospodarstw domowych, posiadających pożyczki, udział gospodarstw domowych zadłużonych w bankach wzrósł z poziomu 78,3% do 90,6%. Lata 2010 i 2011 przyniosły zdecydowane zahamowanie tej tendencji. Widoczne jest ono głównie w obszarze wzrostu znaczenia banków (z 90,6% do 90,9%) oraz spadku znaczenia innych instytucji finansowych (z 12,4% do 11,9%). W przypadku korzystania z pożyczek od osób prywatnych doszło wręcz do odwrócenia tendencji, co zaowocowało wzrostem udziału gospodarstw domowych, zadłużonych u osób prywatnych z 4,3% do 5,1%. Zacieśnienie polityki banków w relacjach z gospodarstwami domowymi nie spowodowało również, w okresie objętym analizą, substytucji kredytu bankowego na kredyt, zaciągany w sektorze pożyczek niebankowych. Skutkowało natomiast przejściem gospodarstw domowych do sektora pożyczek nieformalnych zaciąganych u osób prywatnych. Niestety, tego typu zobowiązania są bardzo rzadko obwarowane umową, a w konsekwencji interpretacja zobowiązania, pozostałego do spłaty może nie być oparta o rzetelne zasady i przepisy obowiązującego prawa. Może to naruszać w znacznym stopniu zarówno interesy pożyczkodawcy, jak i pożyczkobiorcy. Spadek znaczenia innych niż bankowe instytucji pożyczkowych znalazł odbicie nie tylko w malejącym odsetku gospodarstw domowych, zadłużonych w firmach pożyczkowych, ale również w przeciętnej wysokości kredytu/pożyczki w relacji do kredytu/pożyczki, zaciągniętej w sektorze bankowym. Zmiany w czasie ilustruje Wykres 6. Strona 20