Klasyczne i alternatywne metody transferu ryzyka ubezpieczeniowego Aleksandra Małek ISBN: 978-83-7561-165-6 format 165/235, oprawa miękka liczba stron: 240 cena: 49,90 zł Patronat: PZU S.A., Geneva Association, Gazeta Ubezpieczeniowa W książce przedstawione są zasady i metody reasekuracji klasycznej i finansowej, produkty zintegrowanego zarządzania ryzykiem, kontrakty bazujące na indeksie strat branży, instrumenty kapitału warunkowego. Następnie autorka koncentruje się na sekurytyzacji ryzyka, wyodrębniając produkty działów I i II, w tym: obligacje, opcje, kontrakty terminowe i swapy, ze szczególnym uwzględnieniem instrumentów związanych z ryzykiem katastrof i terroryzmu, a w ubezpieczeniach życiowych z ryzykiem śmiertelności. Omówione są również indeksy ryzyka i mechanizmy uruchomienia wypłat odszkodowań, zagadnienia cykliczności składek reasekuracyjnych i pojemności rynku reasekuracyjnego. Duże znaczenie praktyczne ma analiza porównawcza reasekuracji i produktów sekurytyzacji oraz wpływu zastosowania instrumentów transferu ryzyka na decyzje w zakresie zarządzania finansami i zarządzania ryzykiem oraz wytyczanie kierunków rozwoju i strategii firm ubezpieczeniowych. Ubezpieczenia stają się coraz ważniejszą częścią polskiej gospodarki, która odrabia wieloletnie zaniedbania w tym zakresie. Tworząc obecnie ponad 1% PKB, dają zatrudnienie już blisko 150 tys. osób. Ich istnienie ma podstawowe znaczenie dla normalnego funkcjonowania przedsiębiorstw. Ubezpieczenia chronią m.in. ich zasoby oraz podnoszą poziom bezpieczeństwa obrotu rynkowego, tym samym wpływając na ich wartość rynkową. Efektywne użycie ubezpieczeń w programach zarządzania ryzykiem wymaga dysponowania coraz większymi umiejętnościami i kompetencjami. Wychodząc naprzeciw tym potrzebom, uruchomiliśmy serię wydawniczą po nazwą Współczesne Ubezpieczenia, która dostarcza m.in. specjalistycznej wiedzy niezbędnej do efektywnego wykorzystywania ubezpieczeń jako instrumentu zarządzania przedsiębiorstwem. Prof. dr hab. Jan Monkiewicz Przewodniczący Komitetu Redakcyjnego serii
Spis treści Wstęp... 9 Rozdział 1 Istota zarządzania ryzykiem ubezpieczeniowym... 13 1.1. Uwagi na temat ubezpieczalności ryzyka ubezpieczeniowego... 13 1.2. Metody sterowania (zarządzania) ryzykiem ubezpieczeniowym... 15 1.2.1. Unikanie...16 1.2.2. Dystrybucja ryzyka...17 1.2.3. Wymiana ryzyka...21 1.2.4. Zatrzymanie ryzyka... 22 1.3. Transfer ryzyka ubezpieczeniowego... 24 1.4. Koncepcja zintegrowanego zarządzania ryzykiem... 27 Rozdział 2 Reasekuracja jako klasyczna metoda wtórnego transferu ryzyka 31 2.1. Istota reasekuracji...31 2.2. Funkcje i cele reasekuracji klasycznej... 35 2.3. Umowy reasekuracji według kryterium formy związania stron stosunkiem prawnym... 40 2.4. Reasekuracja proporcjonalna...41 2.4.1. Kontrakty kwotowe... 42 2.4.2. Reasekuracja ekscedentowa... 45 2.4.3. Kontrakty kwotowo-ekscedentowe... 48 2.5. Reasekuracja nieproporcjonalna... 52 2.5.1. Reasekuracja nadwyżki szkody... 54 2.5.2. Reasekuracja nadwyżki szkodowości... 59 2.6. Kontrakt reasekuracyjny a program reasekuracji...61 2.6.1. Zasady rozliczania umów proporcjonalnych i nieproporcjonalnych...61 2.6.2. Kontrakty fakultatywne i obligatoryjne... 62 5
Rozdział 3 Narzędzia i metody alternatywnego transferu ryzyka...69 3.1. Konwergencja rynków wprowadzenie... 69 3.2. Reasekuracja finansowa... 72 3.2.1. Istota i cele reasekuracji finansowej... 72 3.2.2. Umowy retrospektywne... 76 3.2.3. Umowy prospektywne... 78 3.3. Reasekuracja zintegrowanego zarządzania ryzykiem...81 3.4. Kontrakty Industry Loss Warranties (ILW)... 87 3.5. Instrumenty warunkowego kapitału... 89 3.6. Sekurytyzacja w branży ubezpieczeniowej wprowadzenie...91 Rozdział 4 Obligacje sekurytyzujące ryzyko w dziale II ubezpieczeń...97 4.1. Obligacje katastrofowe (katastroficzne, katastrofalne)... 98 4.1.1. Podmioty zaangażowane w konstrukcję produktu i wiążące ich stosunki zobowiązaniowe... 98 4.1.2. Przepływy pieniężne generowane przez produkt...101 4.1.3. Parametry produktów...107 4.2. Obligacje terrorystyczne...110 4.3. Pozostałe obligacje bazujące na indeksie ryzyka ubezpieczeniowego wykorzystywane w branży nieżyciowej...112 4.4. Mechanizm uruchamiania wypłat (trigger)...114 4.4.1. Rodzaje triggerów stosowanych w branży nieżyciowej...115 4.4.2. Trigger portfelowy...116 4.4.3. Trigger indeksowy...117 4.4.4. Szkody szacowane na podstawie modeli szkód...119 4.4.5. Fizyczne parametry katastrof...121 4.4.6. Kierunki rozwoju mechanizmów uruchamiania wypłat... 122 Załącznik. Wykaz obligacji katastrofowych wyemitowanych w latach 2005 2009... 124 Rozdział 5 Obligacje sekurytyzujące ryzyko stosowane w dziale I ubezpieczeń na życie...133 5.1. Obligacje bazujące na indeksach ryzyka wzmożonej śmiertelności...135 6
5.2. Obligacje bazujące na indeksie ryzyka długowieczności...139 5.3. Obligacje sekurytyzujące rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe...144 5.4. Obligacje sekurytyzujące wartość wbudowaną portfela polis...146 5.5. Pozostałe obligacje bazujące na indeksie ryzyka ubezpieczeniowego...148 5.6. Indeks śmiertelności jako podstawa wypłat z tytułu obligacji...149 Rozdział 6 Instrumenty pochodne bazujące na indeksach ryzyka ubezpieczeniowego...153 6.1. Katastrofowe kontrakty terminowe (futures katastrofowe)...153 6.2. Opcje katastrofowe...158 6.2.1. Opcje będące przedmiotem obrotu giełdowego na Chicago Board of Trade (CBOT)...158 6.2.2. Opcje będące przedmiotem obrotu giełdowego na Bermuda Commodities Exchange...161 6.2.3. Pozostałe notowane na giełdach opcje bazujące na indeksach ryzyka ubezpieczeniowego...163 6.3. Swapy bazujące na indeksach ryzyka ubezpieczeniowego...165 6.3.1. Konstrukcja i istota swapa bazującego na indeksie ryzyka ubezpieczeniowego...165 6.3.2. Swapy katastrofowe (katastrofalne, katastroficzne)...167 6.3.3. Swapy bazujące na indeksach ryzyka śmiertelności...170 Rozdział 7 Rynek transferu ryzyka...175 7.1. Rynek reasekuracji klasycznej...175 7.2. Cykle reasekuracyjne...177 7.3. Rozmiar rynku produktów sekurytyzacji...181 Rozdział 8 Narzędzia transferu ryzyka analiza porównawcza...187 8.1. Ryzyko bazowe...187 8.2. Hazard moralny...192 8.3. Antyselekcja...198 8.4. Ryzyko kredytowe... 199 8.5. Ryzyko opóźnionej szkody... 204 7
Rozdział 9 Narzędzia transferu ryzyka a realia prowadzenia biznesu podsumowanie tendencji rozwoju rynku transferu ryzyka...207 9.1. Narzędzia transferu ryzyka a gospodarka finansowa... 207 9.2. Konstrukcja produktów sekurytyzacji ryzyka ubezpieczeniowego (ILS) a dyrektywa Solvency II... 209 9.3. Narzędzia transferu ryzyka a sprawność implementacji i polityka zarządzania kosztami...213 9.4. Narzędzia transferu ryzyka a polityka zarządzania ciągłością prowadzonej działalności...214 9.5. Perspektywy rozwoju narzędzi transferu ryzyka...216 Słownik pojęć obcojęzycznych i skrótów...221 Bibliografia... 229 8
Rozdział 1 Istota zarządzania ryzykiem ubezpieczeniowym Towarzystwa ubezpieczeń narażone są, podobnie jak każdy inny podmiot prowadzący działalność gospodarczą, na ryzyko związane z funkcjonowaniem na rynku. W odróżnieniu jednak od przedsiębiorstw z pozostałych sektorów gospodarki, głównym przedmiotem ich działalności jest przejmowanie ryzyka od innych podmiotów ubezpieczających się. W przypadku działalności ubezpieczeniowej mamy zatem do czynienia z trzeba głównymi kategoriami ryzyka [Ronka Chmielowiec 2003, s. 11]: 1) ryzykiem ubezpieczyciela, rozumianym jako ogół ryzyk związanych z funkcjonowaniem towarzystwa ubezpieczeń, 2) ryzykiem ubezpieczającego, tj. podmiotu, który nabywa ochronę ubezpieczeniową oraz 3) ryzykiem ubezpieczeniowym, związanym z przedmiotem ubezpieczenia. Przedmiotem niniejszej książki jest właśnie zarządzanie tą ostatnią kategorią ryzyka. 1.1. Uwagi na temat ubezpieczalności ryzyka ubezpieczeniowego Ażeby dane ryzyko mogło stać się przedmiotem ubezpieczenia, musi być ubezpieczalne. Zagadnienie ubezpieczalności ryzyka dotyka wielu kwestii i z tego też względu wyróżnia się wiele kryteriów ubezpieczalności. Kryteria te muszą uwzględniać wymagania zarówno towarzystwa ubezpieczeń sprzedawcy produktu, jakim jest ochrona ubezpieczeniowa (strona podażowa), jak i nabywców tejże ochrony ubezpieczających i ubezpieczonych (strona popytowa) [Courbage, Liedtke 2003, s. 2; Gollier 2005, s. 2]. Kryteria determinujące ubezpieczalność można sklasyfikować w trzech kategoriach [Swiss Reinsurance Group 2005, s. 5]: aktuarialnej, rynkowej i społecznej. 13
Restrykcje w zakresie ubezpieczalności nakładane są już poprzez definicję samego zdarzenia ubezpieczeniowego. Opierając się na definicji zdarzenia losowego z Ustawy o działalności ubezpieczeniowej [Ustawa 2003, 2, ust. 1, pkt 18] i katalogu cech charakterystycznych dla wypadku ubezpieczeniowego, określonych w Kodeksie cywilnym [Ustawa 1964, art. 806], możemy zidentyfikować podstawowe warunki ubezpieczalności. Realizacja ryzyka musi być zdarzeniem: przyszłym, losowym, niezależnym od woli ubezpieczającego (ubezpieczonego), możliwym i niepewnym oraz nieoczekiwanym. Kryteria określone jako aktuarialne wynikają ze specyfiki instytucji ubezpieczenia, bazującej na dystrybucji ryzyka ubezpieczeniowego w portfelach ryzyk. Są one w pewnym sensie pochodną specyfiki kalkulowania przez ubezpieczyciela składki ubezpieczeniowej i koncepcji wykorzystania w konstrukcji portfeli ryzyka prawa wielkich liczb. Idealnie ubezpieczalne ryzyko ubezpieczeniowe powinno być niezależne od ubezpieczającego, ubezpieczonego lub innego beneficjenta umowy, a zdarzenia ubezpieczeniowe powinny z kolei być niezależne w odniesieniu do poszczególnych ryzyk w portfelu. W dużym uproszczeniu można stwierdzić, że realizacja ryzyka ma pozwolić na skorzystanie z koncepcji wzajemności, tzn. występować relatywnie rzadko i skutkować pojedynczą szkodą tak, by szkoda wynikająca z realizacji zdarzenia mogła być sfinansowana ze składek wnoszonych przez pozostałych ubezpieczających. Ubezpieczyciel powinien także móc zdefiniować maksymalną szkodę i zidentyfikować oraz ocenić szanse zajścia obejmowanego ochroną zdarzenia (realizacji ryzyka) [Courbage, Liedtke 2003, s. 3]. Wobec niemożności oszacowania ryzyka, zarówno w kategorii prawdopodobieństwa wystąpienia, jak i rozmiaru szkody, pewnym rozwiązaniem problemu, sprawdzającym się np. w odniesieniu do ryzyka katastrof naturalnych, jest wykorzystywanie modeli ryzyka. W problematykę ubezpieczalności wpisuje się także sama składka ubezpieczeniowa, stanowiąca zapłatę ubezpieczającego wobec ubezpieczyciela za udzielaną ochronę ubezpieczeniową. Jej wysokość, jako cena usługi ubezpieczeniowej, musi być z punktu widzenia nabywającego ochronę adekwatna i akceptowalna ekonomicznie, natomiast z punktu widzenia ubezpieczyciela powinna nie tylko zapewniać sfinansowanie wypłat przyszłych odszkodowań i świadczeń, lecz także umożliwiać tworzenie rezerw oraz pokrycie kosztów działalności (kryteria rynkowe). Jako dopełnienie powyższych przesłanek wyróżnia się uwarunkowania społeczne, dotykające kwestii legislacyjnych i ubezpieczeń społecznych. Szczególnie w przypadku ryzyka niespełniającego aktuarialnych i rynkowych wymogów co do częstotliwości występowania i wysokości szkód, ryzyko może być sztucznie zaadaptowane do ubezpieczalności poprzez zaangażowanie podmiotów społecznych 14
lub wykorzystanie odpowiednich narzędzi legislacyjnych. Przykładowo, programy partnerstwa publiczno-prywatnego tworzone w odniesieniu do ryzyka katastrof naturalnych czy terroryzmu mają na celu propagowanie powszechnej ochrony dla tych kategorii ryzyka. Spełnienie warunków ubezpieczalności możliwe jest dzięki obejmowaniu ubezpieczeniem dużej liczby podmiotów oraz ustanawianiu górnej granicy odpowiedzialności branży ubezpieczeniowej. Na kwestię ubezpieczalności wpływa również w innym wymiarze obowiązujące prawodawstwo. Instrumentarium legislacyjne umożliwia wprowadzenie powszechności ubezpieczeń poprzez konstrukcję ubezpieczeń obowiązkowych czy regulacji nakazujących ubezpieczycielom obejmowanie ryzyka w pakiecie z kategoriami ryzyka powszechnie ubezpieczalnymi. Z drugiej strony państwo może zabronić obejmowania ubezpieczeniem ryzyka, jeśli stałoby to w sprzeczności z prowadzoną polityką społeczną bądź też przyczyniało się do obniżania jej skuteczności [Vate, Dror 2002, s. 128]. Zakaz może przyjąć formę bezpośredniego wskazania ryzyka jako niepodlegającego ubezpieczeniu bądź też obowiązywać w wyniku wprowadzenia regulacji pośredniej, np. poprzez definicję samego ryzyka czy zdarzenia losowego. Sama instytucja ubezpieczalności jest oczywiście pochodną dynamiki rozwoju ryzyka ubezpieczeniowego. Z uwagi na mnogość wskazanych wyżej warunków, jakie powinno spełniać idealne ryzyko, by sprostać wymogom ubezpieczalności, można postawić tezę, że większość kategorii ryzyka tych warunków nie spełnia, a mimo to traktowane są jako ubezpieczalne. Zamiast określać dane ryzyko w kategoriach ubezpieczalne nieubezpieczalne, należałoby raczej posłużyć się rozróżnieniem: ograniczona ubezpieczalność nieograniczona ubezpieczalność. W konfrontacji z praktyką okazuje się, że ograniczenia kształtujące kwestię ubezpieczalności nie przekładają się w stosunku jeden do jednego na sytuację na rynku. W niektórych przypadkach teoria nakłada na ubezpieczalność zbyt duże obostrzenia. Widoczne jest to przykładowo w tzw. pokryciach egzotycznych anulowania ceremonii ślubnej, od urodzenia bliźniąt, inseminacji przez kosmitów, przeistoczenia w wampira lub potwora. Zależność ta zachodzi również w drugą stronę. Teoretycznie ubezpieczyciele mogą oferować pokrycia dla każdego zidentyfikowanego ryzyka, dla którego zdołają oszacować prawdopodobieństwo jego realizacji i wysokość potencjalnej szkody. W praktyce ta możliwość nie jest wykorzystywana, jako że oferowane produkty muszą odpowiadać potrzebom podmiotów nabywających ochronę. 1.2. Metody sterowania (zarządzania) ryzykiem ubezpieczeniowym Możliwość kontroli ryzyka obala postawę bezradności człowieka wobec przyrody i bezwarunkowego przyjmowania faktu niezależności przyszłości od jego decyzji i czynów [Bernstein 1997, s. XIII]. 15
Zasadniczo działania dotyczące ryzyka dotyczą zarówno sfery zarządzania samym ryzykiem, jak i wystąpienia szkody. W przypadku pierwszej z nich podejmowane działania bazują na prewencji, zmierzającej ku zapobieżeniu wystąpienia szkody, bądź też mają na celu zmniejszenie (przyszłych) szkód. Podejmowane kroki na wypadek wystąpienia szkody sprowadzają się do działań przenoszących skutki realizacji zdarzenia ubezpieczeniowego na inny podmiot lub ich zatrzymania [Swiss Re 2005a, s. 12]. Analizując zagadnienie w czasie, powyższe działanie przekłada się na zarządzanie przed i po wystąpieniu szkody. Mając na uwadze specyfikę działalności towarzystw ubezpieczeń, możemy zdefiniować następujące metody kontrolowania ryzyka ubezpieczeniowego przez zakłady ubezpieczeń: unikanie ryzyka, dystrybucja ryzyka, wymiana ryzyka, zatrzymanie ryzyka, transfer ryzyka. Wskazanie jednoznacznej klasyfikacji metod sterowania ryzykiem jest trudne, z uwagi na fakt przenikania się poszczególnych ich elementów w wielu narzędziach i metodach. Niektóre narzędzia wykazują wręcz cechy właściwe różnym metodom sterowania ryzykiem w zależności od postaci i kontekstu. Jako przykład warto wskazać na koasekurację czy też towarzystwo zależne (captive). Koasekuracja stanowi narzędzie transferu lub dystrybucji ryzyka. Towarzystwa zależne z kolei, mimo że pierwotnie powstawały w celu zatrzymywania ryzyka, dziś w pewnych formach świadczonej ochrony wykazują wyraźne cechy transferu ryzyka. Wreszcie, niektóre narzędzia zarządzania ryzykiem są kombinacją cech wielu metod, np. reasekuracja bazuje na transferze i dystrybucji ryzyka. Proponowana powyżej klasyfikacja jest miejscami względna. Wśród rozwiązań z zakresu alternatywnego transferu ryzyka spotyka się narzędzia wykazujące cechy zatrzymania i transferu ryzyka. W kolejnych rozdziałach książki zostaną omówione konkretne narzędzia transferu ryzyka. Przedtem jednak konieczne jest poznanie poszczególnych, przedstawionych niżej metod zarządzania ryzykiem. 1.2.1. Unikanie Unikanie jako metoda zarządzania ryzykiem przybierać może formę tzw. unikania proaktywnego bądź porzucania ryzyka wcześniej przyjętego [Williams, Smith, Joung 2002, s. 202]. Unikanie ryzyka jest jednak metodą dyskusyjną skutkując gwarancją nieponiesienia ewentualnych strat w wyniku realizacji ryzyka (które podmiot, gdyby nie podjął decyzji o jego uniknięciu, mógłby ponieść), równolegle uniemożliwia osiąganie zysków z prowadzonej działalności, jakie mogłyby wystąpić w sytuacji zaakceptowania ryzyka. W przypadku towarzystw ubezpieczeń 16
ta metoda zarządzania ryzykiem może się wydawać niezrozumiała, ze względu na sygnalizowaną na początku rozdziału specyfikę działalności towarzystw, polegającą na przyjmowaniu ryzyka od ubezpieczających. Formą unikania ryzyka ubezpieczeniowego przez ubezpieczycieli jest przykładowo nieobejmowanie ochroną Zachęcamy zbyt ryzykownych do lektury! przedmiotów (podmiotów). Selekcja przyjmowanych do ubezpieczenia ryzyk jest konieczna i powszechnie stosowana, ponieważ ma na celu utrzymywanie jakości portfela lub jej poprawę. Świadoma rezygnacja towarzystwa z prowadzenia działalności lub ograniczanie działalności w niektórych grupach ubezpieczeń w ramach danego działu wynikać może z prowadzonej polityki lub z poziomu posiadanych środków własnych i wysokich kosztów pozyskania nowego kapitału. Czasami ograniczenie wynika z konieczności zachowania relacji między poszczególnymi grupami ubezpieczeń. Relacja pomiędzy skalą biznesu w poszczególnych grupach jest ważna dla towarzystw prowadzących działalność w zakresie działu I, które posiadają w ofercie jednocześnie produkty zabezpieczające na wypadek zgonu oraz gwarantujące świadczenia z tytułu dożycia ubezpieczonych. Specyfika ryzyka śmiertelności powoduje, że istotne jest zachowanie relacji pomiędzy portfelami: ubezpieczeń na życie i ubezpieczeń rentowych oraz wypłacających świadczenia z tytułu dożycia (tzw. naturalny hedging). Unikanie jest szeroko wykorzystywaną metodą zarządzania ryzykiem także w przypadku ryzyka o charakterze katastrof w ubezpieczanym majątku. Klasycznym przykładem jej zastosowania jest stosowanie limitów w odniesieniu do zagrożonego realizacją konkretnego ryzyka obszaru geograficznego. Redukcja podaży ubezpieczeń może przyjmować formę zmniejszenia całościowej ekspozycji na ryzyko (co możliwe jest np. dzięki zatrzymaniu części ryzyka przez ubezpieczających) lub ograniczenia liczby wystawianych polis [Borden, Sarkar 1996, s. 2]. Tak rozumiane unikanie przez towarzystwo ryzyka może być narzucone przez obowiązujące prawodawstwo lub umowę z reasekuratorem. 1.2.2. Dystrybucja ryzyka Funkcjonowanie instytucji ubezpieczenia (a więc także reasekuracji) bazuje na dystrybucji ryzyka w portfelach (zob. także uwagi dotyczące ubezpieczalności ryzyka). Cechy charakterystyczne dla dystrybucji ryzyka można zauważyć również w koasekuracji zewnętrznej i w funkcjonowaniu poolu ubezpieczeniowego. Nowym przejawem dystrybucji ryzyka jest funkcjonowanie partnerstw publicznoprywatnych, ściśle połączone z koncepcją poolu. W przypadku koasekuracji możemy mówić o poziomym podziale ryzyka, ponieważ po stronie ubezpieczyciela występuje więcej niż jeden podmiot. Koasekuracja nabiera szczególnego znaczenia w przypadku ryzyka o dużej sumie ubezpieczenia, 17