Andrzej Gielarowski. Tajemnica obecności. Bycie i intersubiektywność w filozofii Gabriela Marcela. Akademia Ignatianum Wydawnictwo WAM.

3 Andrzej Gielarowski Tajemnica obecności Bycie i intersubiektywność w filozofii Gabriela Marcela Akademia Ignatianum Wydawnictwo WAM Kraków 2013

2 U UNIVERSUM philosophiae Seria pod redakcją Andrzeja Gielarowskiego i Piotra Janika Andrzej Gielarowski, Tajemnica obecności. Bycie i intersubiektywność w filozofii Gabriela Marcela Ludwig Wittgenstein przydzielony do Krakowa / Krakau zugeteilt, wydawcy/herausgeber Józef Bremer, Josef Rothhaupt Rozum Serce Smak. Pamięci Profesor Izydory Dąmbskiej (1904 1983), red. naukowa Jerzy Perzanowski, red. tomu Piotr Janik Oblicza natury ludzkiej. Studia i rozprawy, pod red. Piotra Duchlińskiego i Grzegorza Hołuba Michel Henry fenomenolog życia, pod red. Andrzeja Gielarowskiego i Roberta Grzywacza Dziedzictwo aksjologii fenomenologicznej. Studia i szkice, pod red. Piotra Duchlińskiego Oblicza doświadczenia aksjologicznego. Studia i rozprawy, pod red. Piotra Duchlińskiego i Grzegorza Hołuba Piotr Janik SJ, Koncepcja przekonania w ujęciu semiotyczno pragmatycznym. Charles S. Peirce (1839 1914) Między przedmiotowością a podmiotowością. Intencjonalność w fenomenologii francuskiej / Entre l objectivité et la subjectivité: l intentionnalité dans la phénoménologie française, pod red. Andrzeja Gielarowskiego i Roberta Grzywacza Spór o osobę w świetle klasycznej koncepcji człowieka. Studia i rozprawy, pod red. Piotra Stanisława Mazura W kręgu inspiracji personalizmu etycznego. Ślipko Tischner Styczeń, pod red. Piotra Duchlińskiego Publikacje ukazujące się w ramach serii Universum Philosophiae kierowane są do czytelnika zainteresowanego refleksją filozoficzną na poziomie akademickim. Celem serii jest nade wszystko prezentacja badań naukowych pracowników Instytutu Filozofii Akademii Ignatianum w Krakowie.

4 Akademia Ignatianum, 2013 31 501 Kraków, ul. Kopernika 26 Zmieniona wersja rozprawy doktorskiej napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Karola Tarnowskiego Recenzenci: ks. prof. dr hab. Władysław Zuziak prof. dr hab. Marek Drwięga Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na działalność statutową Wydziału Filozoficznego Akademii Ignatianum Korekta Magdalena Jankosz Projekt okładki Joanna Panasiewicz Opracowanie techniczne Jacek Zaryczny ISBN 978 83 7614 143-5 (Ignatianum) ISBN 978 83 7767 979-1 (WAM) WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 31 501 KRAKÓW tel. 12 62 93 200 faks 12 42 95 003 e mail: wam@wydawnictwowam.pl www.wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel. 12 62 93 254 255 faks 12 62 93 496 e mail: handel@wydawnictwowam.pl KSIĘGARNIA WYSYŁKOWA tel. 12 62 93 260, 12 62 93 446 447 faks 012 62 93 261 e.wydawnictwowam.pl Drukarnia K&K Kraków

5 Spis treści Wstęp 9 Rozdział 1 W drodze ku tajemnicy 21 1. Dwuznaczność pytania o bycie 21 2. Przeciw zasadzie obiektywizacji i zasadzie immanencji 28 2.1. Krytyka scjentyzmu 28 2.2. Krytyka idei wiedzy absolutnej 33 2.3. Zjawisko i rzeczywistość 39 2.4. Co jest tworzywem świata? 43 2.5. Bycie jako struktura inteligibilna 48 3. Partycypacja 56 Rozdział 2 Kim jestem ja, który pytam o bycie? 65 1. Od cogito do podmiotu uczestniczącego 66 2. Wcielenie: od posiadania ku byciu 71 2.1. Mieć ciało : mediacja instrumentalna 73 2.2. Być ciałem : odczuwanie jako sposób partycypacji 77 3. Egzystencja 81 3.1. Istnienie jako otwartość na to, co inne 81 3.2. Egzystencja a bycie 86 4. Homo viator 90 4.1. Osoba w sytuacji próby 92 4.2. Wolność 97

6 Tajemnica obecności Rozdział 3 Dramat pytania o bycie 103 1. Rozbity świat 103 1.1. Zerwane więzi 104 1.1.1. Krytyka techniki 105 1.1.2. Duch abstrakcji i funkcjonalizacja 108 1.2. Negatywne drogi do bycia 112 1.2.1. Doświadczenie zdrady i pokusa rozpaczy 113 1.2.2. Metaproblematyka niebycia : samobójstwo 119 2. Pragnienie bycia 123 2.1. Wymóg transcendencji 123 2.2. Wymóg ontologiczny 129 3. Afirmacja rzeczywistości 134 3.1. Metodologia tego, co niesprawdzalne : niepokój, refleksja wtóra i skupienie 135 3.2. Świadek bycia 141 3.3. Tajemnica ontologiczna 145 Rozdział 4 Od wezwania do spotkania 155 1. Węzeł intersubiektywny 156 2. Spotkanie z innym 163 2.1. Relacja triadyczna: ja ty on 164 2.1.1. Dialektyka pytania i odpowiedzi 166 2.1.2. Przedmiot i nieobecność 169 2.1.3. Nierozporządzalność: komunikacja bez komunii 173 2.2. Przejście od on do ty 179 2.2.1. Wezwanie i odpowiedź 179 2.2.2. Spotkanie i diada 184 Rozdział 5 Przybliżenia konkretne do tajemnicy ontologicznej 191 1. Wierność 193 1.1. Zaangażowanie a wierność 194 1.2. Wierność i twórczość 198 1.3. Transcendencja i ontologiczna trwałość 204 2. Nadzieja 210 2.1. Nadzieja wyzwolenia z samotności 211 2.2. Intersubiektywny kształt nadziei 217

Spis treści 7 3. Miłość 227 3.1. Poznanie a miłość 230 3.2. Miłość i twórczość: objawienie bycia 235 3.3. Konflikt miłości i śmierci 245 Rozdział 6 Tajemnica współbycia 255 1. Obecność 258 1.1. Nieprzedmiotowy charakter obecności 259 1.2. Obecność i nieśmiertelność 265 1.3. Miłosierdzie jako obecność: rozporządzalność 272 1.4. Obecność a tajemnica 279 2. Obecność absolutna: Bóg 286 2.1. Absolutne Ty: modlitwa i świadectwo 287 2.2. Zbawienie a pełnia bycia 296 3. Ku wspólnocie ontologicznej 302 3.1. Być to być w drodze ku... : czas i wieczność 303 3.2. Wolność i łaska: bycie jako dar 311 3.3. Braterstwo i uniwersalność: współbycie 321 Zakończenie 329 1. Rekapitulacja 329 2. Bycie a intersubiektywność, czyli między ontologią a etyką 338 3. Uwagi krytyczne i perspektywy badawcze 346 Oznaczenia dzieł Gabriela Marcela stosowane w książce 351 Bibliografia 355 Résumé 371 Indeks nazwisk 373

9 Wstęp Gabriel Marcel (1889 1973) należy do najbardziej interesujących i wyjątkowo twórczych francuskich myślicieli XX wieku. Tezę tę potwierdza zarówno jego bogaty dorobek pisarski w dziedzinie filozofii, jak też obfita twórczość dramatyczna oraz liczne teksty stanowiące owoc wieloletniej pracy krytyka literackiego i teatralnego 1. Ze względu na znaczną rozpiętość czasową jego twórczej działalności (pierwszy artykuł opublikowany w 1912 roku, a ostatnia książka w roku 1971) w dziełach tego myśliciela znajdujemy odbicie atmosfery intelektualnej panującej w Europie (Francja, Niemcy, Anglia) oraz w Stanach Zjednoczonych, w okresie tragicznego półwiecza minionego stulecia, naznaczonego dwiema wojnami światowymi. Wczesna myśl Marcela kształtowała się w klimacie idealizmu niemieckiego (Kant, Hegel, Fichte), dominującego na paryskiej Sorbonie początku XX wieku. Tam filozof spotkał między innymi Léona Brunschvicga, z którym później wielokrotnie polemizował. W tym okresie Marcel uległ, jak sam pisze, sposobowi filozofowania, lecz 1 Por. C. Noworolnik, La concettualizzazione dell idea di Dio in Gabriel Marcel, Roma 1997, s. 58. Marcel napisał ponad dwadzieścia sztuk teatralnych, z których najwcześniejsze opublikował w 1914 r. (La grâce i Le Palais de Sable). Ostatnia zaś została wydana w 1955 r. (Croissez et multipliez); por. R. Troisfontaines, De l existence à l être. La philosophie de Gabriel Marcel, Namur Louvain Paris 1953, t. 1, s. 17 42 i t. 2, s. 381 425; por. M. M. Davy, Un philosophe itinérant: Gabriel Marcel, Paris 1959, s. 71 222 i s. 335 339.

10 Tajemnica obecności nie doktrynie, Bergsona 2, którego wykładów słuchał w Collège de France. Pod koniec studiów czytał jednak przede wszystkim pisma Schellinga i Bradleya 3. Lektura pism tego ostatniego stanowiła pierwszy krok w poznawaniu twórczości filozofów anglosaskich pozostających pod wpływem idealizmu 4. Wysiłki intelektualne Marcela skupiały się wtedy na wyzwoleniu z ciasnego, jego zdaniem, klimatu idealizmu niemieckiego [por. CS 8 9]. Jedną z możliwości wyjścia poza myśl Kanta, Fichtego i Hegla dostrzegał francuski myśliciel właśnie w filozofii Schellinga [por. SCH 74]. Inna droga poza zamknięcie idealistyczne wiodła przez zainteresowanie wspomnianymi doktrynami neoheglowskimi, stanowiącymi, zdaniem Marcela, uelastycznienie heglizmu (Bradley) [por. SW 33]. Pierwsze prace naukowe filozofa były więc owocem badań nad idealizmem. Napisana w 1909 roku na zakończenie studiów na Sorbonie praca pt. Les idées métaphysiques de Coleridge dans leurs rapport avec la philosophie de Schelling ( Idee metafizyczne Coleridge a i ich relacja do filozofii Schellinga ) została opublikowana ponad pół wieku później 5, ale w biografii intelektualnej filozofa sytuuje się ona wśród świadectw odrzucenia heglowskiego systemu wiedzy absolutnej. Zainteresowanie myślą Coleridge a 6, a przede wszystkim filozofią Schellinga, było owocem narastającego sprzeciwu Marcela wobec ograniczeń racjonalizmu Hegla i Brunschvicga. Spotkanie 2 Por. SW 20, gdzie Marcel pisze: Trzeba przeciwstawić bergsonizmowi jako systemowi bergsonizm jako sposób myślenia; w tym znaczeniu bez trudu z nim się zgodzę. Oznaczenia tekstów Marcela stosowane w książce są wyjaśnione na stronach 351 353. Cyfry po symbolu oznaczają numer strony. 3 Por. ERM 14 16; por. K. Tarnowski, Podstawy epistemologiczne wiary we wczesnych pismach Gabriela Marcela, Analecta Cracoviensia t. XVII (1985), s. 161; por. F. Riva (red.) Essere e avere di Marcel e il dibattito su esistenza ed essere nell esistenzializmo, Torino 1990, s. 20. 4 Marcel wspomina lekturę Appearance and Reality Bradleya; por. F.H. Bradley, Zjawisko a rzeczywistość. Rozważania metafizyczne, tłum. J. Szymura, Toruń 1996; por. DH 37 40; por. CS 8; por. RA 298. 5 Por. ICR 63; praca Marcela, o której mowa, została wydana drukiem pt. Coleridge et Schelling (Paris 1971). 6 Samuel Taylor Coleridge (1772 1843), poeta i filozof angielski, pionier idealizmu angielskiego pozostający pod tak ogromnym wpływem Schellinga, że Marcel w swej pracy poświęconej tym dwóm myślicielom był zmuszony bronić Coleridge a przed zarzutem plagiatu z prac Schellinga; na temat Coleridge a, por. F. Copleston, Historia filozofii. Od Benthama do Russella, t. VIII, tłum. B. Chwedeńczuk, Warszawa 1989, s. 156 160.

Wstęp 11 z dziełami Schellinga, których lektura była związana głównie z pracą nad metafizycznymi ideami Coleridge a, wycisnęło na Marcelowej filozofii, jak sam twierdzi, pewne piętno [por. CS 9]. Drugą wczesną pracą francuskiego myśliciela, o której trzeba przypomnieć, są wydane dopiero w 1961 roku Fragments philosophiques ( Fragmenty filozoficzne ), obejmujące analizy z lat 1909 1914. W tym okresie Marcel podjął zasadniczą rozprawę z ideą wiedzy absolutnej Hegla. Nie słabnie wówczas jednak jego zainteresowanie myślą Bradleya oraz amerykańskim idealizmem, zwłaszcza metafizyką Royce a 7. Badania nad myślą anglosaską są kolejnym świadectwem wysiłku francuskiego filozofa, włożonego w wydostanie się z kręgu idealizmu absolutnego. Artykuły składające się na wydaną w 1945 roku książkę poświęconą Royce owi (La métaphysique de Royce Metafizyka Royce a ) były publikowane w Revue de Métaphysique et de Morale w latach 1917 1918, a więc w okresie, gdy zainteresowania Marcela skupiały się z jednej strony na doświadczeniach metapsychicznych 8, a z drugiej, pod wpływem przeżyć związanych z pierwszą wojną światową, na analizach prowadzących stopniowo w kierunku filozofii konkretnej. Zarówno udział w eksperymentach metapsychicznych, jak i doświadczenie tragizmu ludzkich losów wojennych spowodowały, że Marcel zwrócił się w filozofii ku zagadnieniu intersubiektywności 9. Badanie tej kwestii było inspirowane także lekturą pism myślicieli anglosaskich (Royce, Hocking) 10. Tych ostatnich przywołuje myśliciel jako sprzymierzeńców w przezwyciężaniu monadyzmu, którego literackim wyrazem była dla niego, w owym czasie, między innymi twórczość Prousta 11. Niektóre idee Royce a zostały przez Marcela częściowo 7 Josiah Royce (1855 1916) studiował na Uniwersytecie Kalifornijskim. Dwa lata po studiach spędził w Niemczech, gdzie czytał m.in. Schellinga i Schopenhauera oraz studiował u Lotzego w Getyndze. Po doktoracie wykładał na Uniwersytecie Kalifornijskim, a następnie został profesorem filozofii w Harvardzie; por. F. Copleston, dz. cyt., s. 272 292; por. MR 5 12. 8 Por. MR 5, przypis 1; por. DM 125 126; por. SW 46 47; por. ICR 88 91; por. DH 62 63. 9 Por. SW 46 47; por. ICR 91; por. DH 57. 10 William Ernest Hocking (1873 1966), uczeń Josiaha Royce a i Williama Jamesa. Profesor filozofii w Harvardzie, por. F. Copleston, Historia filozofii. Od Benthama do Russella, dz. cyt., s. 302 304. 11 Por. ICR 60; por. SW 33, 45; por. SW 98, gdzie Marcel, powołując się na Nie ma Albertyny (por. M. Proust, W poszukiwaniu straconego czasu, t. 6: Nie ma

12 Tajemnica obecności przejęte oraz rozwinięte w koncepcji bycia, którego istotą jest intersubiektywność. Ani Hocking, ani Royce (z ideą doświadczenia absolutnego ), podobnie jak Bradley, nie mogli jednak uniknąć ostrza krytyki skierowanej przez Marcela głównie wobec heglowskiej idei wiedzy absolutnej oraz pokrewnym jej koncepcjom 12. Opublikowany w 1927 roku Dziennik metafizyczny, którego część pierwsza zawiera zapisy z roku 1914, jest, także w ocenie jego autora, świadectwem stopniowego wyzwalania się z okowów idealizmu. Część druga tego dziennika (lata 1915 1923) zawiera między innymi wczesne analizy, w których ujawnia się Marcelowa koncepcja bycia 13 jako tego, co opiera się próbie życia, co spełnia nasze najgłębsze oczekiwania i pragnienia, a ostatecznie wiąże się ściśle ze zbawieniem i z wiecznością [por. DM 155 159]. Znaczenie problematyki bycia podkreślał myśliciel, stwierdzając, podczas Gifford Lectures wygłoszonych w 1949 i 1950 roku w Aberdeen, że jedynie problemy metafizyczne zasługują na uwagę filozofa, podczas gdy całą resztę można ostatecznie potraktować jako zwyczajne gadulstwo [TB 232]. Wspominając swój rozwój filozoficzny, Marcel wyjaśniał, że od początku wyznaczały go dwa akcenty: jednym z nich, jak pisał, jest to, co nazwałbym wymaganiem, aby być, a drugim opętanie przez byty z całym ich dziwactwem, a jednocześnie z ich tajemniczymi powiązaniami wzajemnymi [SW 190]. Problematyka bycia pojawia się w pismach Marcela najpierw implicite, jako tło wszystkich jego wczesnych poszukiwań filozoficznych [por. FP 23 67]. Filozof stwierdza w rozmowie z Paulem Ricoeurem, że zagadnienie bycia pojawia się w jego myśli dopiero na początku roku 1919 w Dzienniku metafizycznym [por. ERM 30]. Twierdzenie to dotyczy jednak, moim zdaniem, świadomego podjęcia zagadnienia. Przyjmuję, za jednym z komentatorów dzieł Marcela, iż w roku 1919 kwestia bycia została przez francuskiego filozofa Albertyny, tłum. M. Żurowski, Warszawa 1960), zaznacza, iż u Prousta «ty» przekształca się natychmiast w «on», co oznacza, w terminologii Marcela, brak relacji dialogicznej, a nawet uprzedmiotowienie partnera relacji. 12 Por. DH 40. Na temat krytyki myśli Royce a, por. MR 212 224. 13 W języku francuskim słowo być (être) cechuje się dwuznacznością wynikającą z jego podwójnej natury gramatycznej (por. HV 177). Jest ono bowiem używane w dwóch formach: rzeczownikowej i czasownikowej. Priorytet czasownikowej formy słowa être w pismach Marcela jest świadectwem odmowy substancjalizacji tego, co używając języka filozoficznego Martina Heideggera można nazwać byciem.

Wstęp 13 podjęta explicite 14. Odtąd temat ten ewoluował w kierunku zbieżności teorii bycia i filozofii intersubiektywności. Natomiast w tzw. wczesnych pismach Marcela kwestia bycia występowała w postaci idei, którą należało opracować w dyskusji z dotychczasowymi stanowiskami. Rozwój myśli, o którym była mowa, nie polegał tu bowiem na ewolucji w zwykłym sensie tego słowa, lecz, jak metaforycznie stwierdza sam filozof, na orkiestracji pewnej ilości danych na początku tematów [TB 232]. Wśród nich niezmiennie znajdowało się zagadnienie bycia, którego rozumienie było od początku sprzeczne, z jednej strony, z idealizmem absolutnym, a z drugiej z myślą scholastyczną. Rozumienie to wynikało bowiem z przekonania, że bycie to ujmowany przez myśl konkret, a nie abstrakcja w rodzaju Arystotelesowskiego to on hê on czy Heglowskiego bycia tożsamego z myślą [por. CD 638]. W Dzienniku metafizycznym pojawia się także wyraźnie zarysowane ujęcie zagadnienia intersubiektywności, co sprawia, że dzieło to może być porównane do głównych prac twórców filozofii dialogu, takich jak Martin Buber, Franz Rosenzweig czy Ferdynand Ebner. Czas i miejsce (Francja, a nie Niemcy) powstania pierwszego dziennika Marcela 15 oraz zawarte w nim analizy sfery intersubiektywnej pozwalają uznać francuskiego myśliciela za twórcę niezależnej, choć zbliżonej w niektórych aspektach do myśli Bubera, wersji refleksji dialogicznej 16. Istotny jest fakt, iż myślenie dialogiczne Marcela, podobnie jak w przypadku innych przedstawicieli tego nurtu, zrodziło się między innymi pod wpływem wstrząsu, 14 Por. N. Ngimbi, Tragique et intersubjectivité dans la philosophie de Gabriel Marcel, Mayidi (Zair) 1981, s. 227. 15 Poza Dziennikiem metafizycznym (z lat 1914 1923) charakter dzienników filozoficznych mają także takie publikacje Marcela jak: Być i mieć (zapiski z lat 1928 1933 opublikowane z czterema esejami) oraz Présence et immortalité (zapiski z lat 1938 1943 opublikowane wraz z esejem z 1937 roku oraz z tytułowym tekstem pt. Obecność i nieśmiertelność z roku 1951). 16 Por. E. Lévinas, Martin Buber, Gabriel Marcel et la philosophie, Revue Internationale de Philosophie 1978, nr 12, s. 501; por. tenże, O Bogu, który nawiedza myśl, tłum. M. Kowalska, Kraków 1994, s. 217; Marcel osobiście spotkał się jedyny raz z Buberem w Paryżu. Wygłosił również wykłady na temat myśli Bubera (por. APB), a także na temat filozofii Ebnera, którego dziennik (F. Ebner, Słowo i realności duchowe. Fragmenty pneumatologiczne, tłum. K. Skorulski, Warszawa 2006) wywarł na nim duże wrażenie, por. EAGM 226.

14 Tajemnica obecności jaki wywołała w jego umyśle pierwsza wojna światowa 17. Przedstawiając okoliczności, które przywiodły go do rozważań o stosunku pomiędzy «ja» i «ty», o metafizycznym znaczeniu słowa «ty» [SW 47], filozof przywołuje zarówno eksperymenty metapsychiczne, w których uczestniczył w tym czasie, jak też swe doświadczenia związane ze służbą w Czerwonym Krzyżu, w którym pomagał odnajdywać zaginionych żołnierzy. Te ostatnie przeżycia wspomina Marcel, pisząc: Tak więc musiałem odpowiadać na pytania stawiane mi najczęściej przez istoty z krwi i kości, których trwoga udzielała mi się prawie bezpośrednio za pośrednictwem spojrzenia, głosu... Jestem przekonany, że to doświadczenie prawdziwie ludzkich kontaktów, gdy dzieliłem wzruszenia osób nieznanych, które w pierwszej chwili były dla mnie X em lub Y em, ale których niepokój już po kilku chwilach rozumiałem tak dalece, że często stawał się moim własnym niepokojem że to doświadczenie odegrało zasadniczą rolę w ukształtowaniu mojej myśli [SW 46]. Drążące Marcela i ciągle aktualne, co przypomniał Bernhard Casper, pytanie o świat jako świat wszystkich ludzi 18, prowadzi, w przypadku francuskiego myśliciela, do stworzenia ontologii, której osią są wzajemne wezwanie i odpowiedź, kierowane do siebie przez partnerów dialogu. W myśli Marcela występuje charakterystyczny dla refleksji dialogicznej priorytet ty przed ja i dialogu ( diada ; relacja ja ty ) 19 wobec monologu ( triada ; ja ty on ) 20. Zachodzi tu więc, jak ujmuje to Emmanuel Lévinas, pierwotność stosunku społecznego (la socialité) wobec struktury podmiotowo przedmiotowej 21. Dialogika Marcela kulminuje, podobna 17 Główne dzieła dialogików np. Fragmenty pneumatologiczne (1921 r.) Ebnera, Gwiazda Zbawienia (1921 r.) Rosenzweiga, Ja i Ty (1922 r.) Bubera, Duszoznawstwo stosowane (1924 r.) Rosenstocka Huessy ego, Dziennik metafizyczny (1927 r.) Marcela, Współczesność (1928 r.) Grisebacha, powstawały niezależnie, lecz prawie jednocześnie, w atmosferze pierwszej wojny światowej, por. B. Baran, Przedmowa, w: tegoż (red.), Filozofia dialogu, Kraków 1991, s. 10 i 21. 18 B. Casper, Co to znaczy myśleć dialogicznie?, w: W. Zuziak (red.), Pytając o człowieka: myśl filozoficzna Józefa Tischnera, Kraków 2001, s. 80; por. HP 171. 19 Diada w terminologii Marcela oznacza relację ja ty. 20 Triada jest opisywana jako relacja ja ty on, gdzie on to przeszkoda ( ekran ) zakłócająca dialog. 21 E. Lévinas, Martin Buber, Gabriel Marcel et la philosophie, dz. cyt., s. 493.

Wstęp 15 w tym znów do Buberowskiej wersji filozofii dialogu, w przeżyciu obecności, w którym spełnia się każda prawdziwa wspólnota międzyosobowa ( my ) 22. Obecność, tak jak ją rozumie Marcel, jako rzeczywistość intersubiektywna, przekracza granice widzialnego świata, otwierając horyzont tego, co niewidzialne, zaświatów, które stanowią, jak pisze, drugą, niewyjaśnioną dla nas stronę świata, do którego należymy, a więc jakieś królestwo zmarłych [HV 259]. Takie pojęcie obecności zakłada intersubiektywność, rozumianą nie tylko jako całość odniesień między ludźmi zmierzającymi do innego królestwa, a więc istniejącymi w świecie, lecz również obejmuje nasze relacje z osobami, które przekroczyły granice widzialnego świata, przechodząc przez bramę śmierci. W refleksji Marcela pytanie o obecność, już w punkcie wyjścia, zbiega się z pytaniem o nieśmiertelność osoby kochanej. Pytania te wyrastają na bazie wielokrotnie przywoływanego przez filozofa osobistego traumatycznego przeżycia śmierci ukochanej matki, którego doznał w dzieciństwie. Doświadczenie zagubienia i opuszczenia przez najukochańszą osobę, które stało się wówczas jego udziałem, naznaczyło jego egzystencję i myślenie [por. EAGM 24]. W związku z kwestią nieśmiertelności ukochanych osób, które opuściły nasz świat, rodzi się pytanie o bycie: innego i moje własne. Sprzeciw wobec unicestwienia umiłowanej osoby, która zmarła, kazał Marcelowi przyjąć koncepcję bycia zbieżną z intersubiektywnie pojętą obecnością [por. PI 105]. Obecność, która nie ma nic wspólnego z przedmiotowością, wiąże analizy filozoficzne Marcela na temat bycia i relacji międzypodmiotowych. Oryginalne rozumienie obecności czyni z bycia i intersubiektywności ściśle skorelowane rzeczywistości. 22 Por. EAGM 40; por. E. Lévinas, Martin Buber, Gabriel Marcel et la philosophie, dz. cyt., s. 493. Przedmiotem tego artykułu jest analiza porównawcza myśli wspomnianych w tytule filozofów dialogu, którzy wychodząc z różnych tradycji, pozostają zgodni, mimo pewnych nieuniknionych różnic, w węzłowych punktach refleksji na temat obecności, spotkania, wspólnoty itp.

21 Rozdział 1 W drodze ku tajemnicy 1. Dwuznaczność pytania o bycie W języku francuskim słowo być (être) cechuje się dwuznacznością wynikającą z jego podwójnej natury gramatycznej [por. HV 177]. Jest ono bowiem używane w dwóch formach: rzeczownikowej i czasownikowej. Priorytet czasownikowej formy tego słowa w pismach Marcela to świadectwo odmowy substancjalizacji tego, co używając języka filozoficznego Heideggera można nazwać byciem 1. W badaniach francuskiego filozofa przybliżenia konkretne do tajemnicy ontologicznej odsłaniają dynamicznie pojmowane bycie, a nie zobiektywizowany i uprzedmiotowiony byt 2. Trudności języka filozoficznego, na jakie napotyka każdy, kto chce zgłębiać zagadnienia ontologiczne, Marcel poddaje systematycznemu badaniu między innymi w Tajemnicy bytu (Le Mystère 1 Por. DH 107; por. K. Tarnowski, Ku Absolutnej Ucieczce. Bóg i wiara w filozofii Gabriela Marcela, Kraków 1993, s. 99; por. tenże, Gabriel Marcel i perspektywy filozofii religii, Analecta Cracoviensia XXIII, 1991, s. 62; por. A. Latoń, Homo viator Homo testis. Gabriel Marcel jako filozof świadectwa, w: J. Baniak (red.), Człowiek z przełomu wieków w refleksji filozofii dialogu, Poznań 2002, s. 113, przyp. 15. 2 Por. SW 30; por. DH 107; por. PST 84 85; por. K. Tarnowski, Ku Absolutnej Ucieczce, dz. cyt., s. 99; por. R. Troisfontaines, De l existence à l être, t. 1, dz. cyt., s. 276 277.

22 Tajemnica obecności de l être) 3. Francuski myśliciel zwraca tam uwagę, że w związku z podwójnym znaczeniem słowa être, postawione w języku francuskim (podobnie jak w języku polskim) pytanie: co to jest byt? jest niejasne. O co chcę zapytać, zadając takie pytanie: o byt substancjalny, o to, co jest?, czy też o to, co znaczy być?, czym jest fakt bycia?. Problem doprecyzowuje się dopiero wówczas, gdy użyjemy odpowiednich terminów łacińskich: pytając o byt, chcę więc zapytać o ens czy o esse? 4 Zdaniem Marcela, który bynajmniej nie przeprowadza analiz lingwistycznych, te dylematy terminologiczne są wyrazem trudności głębszych niż te dotyczące struktury języka. Niejasność języka filozoficznego ma swe zasadnicze źródło w tym, że myśl odwraca się coraz bardziej od najbardziej metafizycznego ze wszystkich poszukiwań, polegającego na zastanawianiu się, co to znaczy byt, albo co sprawia, że byt jest bytem [TB 247]. Zawsze możemy twierdzić, że nasze odwracanie się od tego rodzaju poszukiwań jest reakcją na dostrzeganą, choć pozorną, ich próżność lub nieużyteczność. To jednak nie powinno być barierą dla filozofa, którego, jak podkreśla Marcel, nie może powstrzymać żaden zakaz dotyczący poszukiwań metafizycznych, nawet wówczas, gdy jest on zakazem wdarcia się w dziedzinę, która powinna pozostać niedostępna dla istoty stworzonej jako takiej [TB 248]. Filozof godny swego miana nie ma przecież prawa uchylać się w żaden sposób od podjęcia próby wyjaśnienia, co definiuje to, co jest jako będące [TB 248]. Najbardziej podstawowa refleksja filozoficzna wskazuje, że w pytaniu o bycie nie chodzi o orzecznik. Bycie nie może być traktowane jak własność dająca się przypisać rzeczom istniejącym. Umożliwiając istnienie wszelkich własności, jest ono tym, bez czego nie można sobie ich wyobrazić. Nie można jednak także zgodzić się 3 Por. TB 247. Wskazane trudności języka filozoficznego znajdujemy również w języku polskim. Ponieważ polskie przekłady tekstów Marcela oddają francuskie être jako byt, pozostaję przy tym tłumaczeniu, podając cytaty z tych przekładów. Słowa byt i bycie są, pewnym stopniu, synonimami, zgodnie z myślą Marcela, dla którego bycie nie jest nigdy oderwane od bytu. Poza cytowanymi polskimi przekładami tłumaczę jednak être jako bycie. 4 Por. TB 247; por. PST 77 90, gdzie znajdujemy analogiczne rozważania na ten temat.

1. W drodze ku tajemnicy 23 z rozumieniem bycia, które sugerowałoby, że jest to podmiot w stosunku do wszelkich możliwych orzeczeń, wcześniejszy od jakichkolwiek własności. Filozof podkreśla: Nie może być nic bardziej zwodniczego niż idea pewnego rodzaju wstępnej nagości bytu, który byłby później przystrajany przez jakości albo własności [TB 262]. Istnieje bowiem niezwykły związek między zwyczajnym bytem a czasownikiem występującym w roli łącznika w sądzie orzekającym. Stwierdzenia: ten kamień jest ciężki albo ten kamień jest biały są dla Marcela uszczegółowieniami ogólnego twierdzenia: kamień jest. Tego rodzaju sąd orzekający ma w jego oczach wartość ujęcia prawdziwej rzeczywistości, które jest przeniesione na płaszczyznę twierdzeń logicznych. Należy jednak pilnie strzec się przykładów zawartych w traktatach logicznych, które, zdaniem myśliciela, wypaczają rzeczywistość, posługując się zdaniami wyrwanymi z kontekstu, przez co gubią swą prawdziwą wymowę i sens. Zdania orzekające tak potraktowane tracą to, co w konkretnej rzeczywistości wyraża się w intonacji [por. TB 249]. Jeżeli na przykład pisze Marcel podnosząc jakiś mebel, mówię: Ten mebel jest ciężki, jest to zdanie wykrzyknikowe. Okrzyk jest nieodłączną częścią mojej wypowiedzi. Wcale nie chcę po prostu powiedzieć: ten mebel ma pewien ciężar, ale prawdopodobnie ten mebel waży więcej, niż mogłem przypuszczać, i jego podniesienie sprawiło mi trudność [TB 249]. Równocześnie francuski filozof uważa, iż bardzo rzadko zdarza się, abyśmy w konkretnym życiu myśli wypowiadali to, co nazwać trzeba stwierdzeniem istnienia bytu. Wyjątkiem mogą tu być przypadki, gdy jakiś byt powstał, pojawił się na świecie, tak jak to dzieje się w chwili narodzin albo ukończenia dzieła sztuki. Wówczas wypowiadane przez nas stwierdzenie, dotyczące istnienia bytu, ma postać swoistego powitania czy też hołdu lub pokłonu wobec tego, co zaistniało [por. TB 249]. Innym, według Marcela zupełnie wyjątkowym i posiadającym własną specyfikę, przypadkiem wypowiadania zdania o istnieniu bytu jest twierdzenie, które dotyczy istnienia Boga. Zdaniem filozofa, to właśnie w przypadku stwierdzenia Bóg jest widać

24 Tajemnica obecności najlepiej, że bycie sytuuje się poza wszelkimi sądami orzekającymi [por. TB 249]. Jest tak dlatego, gdyż niejako rozsadza lub przepełnia ono nasze kategorie orzekające 5. Bycie promieniuje w konkretnym zdaniu orzekającym poprzez spójnik jest. To jest nie pozostaje nigdy w oderwaniu od konkretu bytu, do którego się odnosi. Sens zdań orzekających jest rozświetlany przez samo bycie. Francuski myśliciel podkreśla konieczność powiązania bytu spójnika z bytem po prostu. Ten ostatni promieniuje w bycie spójnika (byt Piotra promieniuje w spójniku Piotr jest dobry ) [BM 143]. Przedstawione problemy związane z językiem filozoficznym dotyczącym bycia należą, według Marcela, do ważnych powodów, dla których zrozumienie tego, co to znaczy być, staje się jednym z najtrudniejszych zadań filozofii. Wyróżnienie dwóch sposobów użycia słowa être nie jest jednak równoznaczne z przyjęciem oddzielenia bycia od konkretnego bytu. Francuski filozof odrzuca różnicę ontologiczną, gdyż według niego byt i bycie są nierozdzielne. Bycie nie jest bowiem bezosobowe, chociaż nie jest także po prostu tym, co jest 6. Podkreślanie czasownikowego znaczenia słowa être oznacza przede wszystkim odmowę traktowania bycia w sposób zobiektywizowany, właściwy dla poznania naukowego, którego zadaniem jest wszechstronne zbadanie przedmiotu [por. DM 249 250]. Przedmiotowe (obiektywizujące) traktowanie bycia oznacza, zdaniem filozofa, że podchodzimy do tego zagadnienia tak samo jak do jakiegoś, w gruncie rzeczy obojętnego dla naszej egzystencji, problemu. W odróżnieniu od tajemnicy, problem zawsze może być rozwiązany dzięki obiektywizującemu myśleniu, posługującemu się odpowiednimi technikami. Istnieje więc zasadnicza różnica między traktowaniem bycia w kategoriach problemu i tajemnicą bycia, 5 Por. R. Troisfontaines, De l existence à l être, dz. cyt., s. 264. 6 Por. DH 107; por. ERM 90 92; por. K. Tarnowski, Ku Absolutnej Ucieczce, dz. cyt., s. 99; por. tenże, Bóg fenomenologów, dz. cyt., s. 118; por. tenże, Être et avoir, w: B. Skarga (red.), Przewodnik po współczesnej literaturze filozoficznej, t. II, Warszawa 1994, s. 323; por. I. Dec, Teoria bytu w ujęciu św. Tomasza z Akwinu i Gabriela Marcela, Studia Philosophiae Christianae nr 1/1982 (Rok XVIII), s. 58 61.

1. W drodze ku tajemnicy 25 która nie poddaje się problematyzacji, nie może być uprzedmiotowiona (zobiektywizowana), jeśli ma być ujęta w swej prawdzie 7. Wyrażenie: tajemnica bytu, tajemnica ontologiczna w przeciwstawieniu do problemu bytu, do problemu ontologicznego (...) pisze Marcel było dla mnie objawieniem. (...) Rozróżnienie pomiędzy tym, co tajemnicze, a tym, co problemowe. Problem jest czymś, z czym się spotykamy, co nam zagradza drogę. Cały znajduje się przede mną. Przeciwnie zaś, tajemnica jest czymś, w co zostaję zaangażowany, a więc w konsekwencji do istoty jej należy, że nie znajduje się cała przede mną. Jak gdyby w tej strefie rozróżnienie pomiędzy we mnie a przede mną przestawało mieć znaczenie 8. Rozwój filozofii Marcela i kształt, jaki przybrała ona w późniejszym okresie, zdaje się mieć swe źródło między innymi w przyjęciu tego zasadniczego rozróżnienia. Trzeba zgodzić się z Tischnerem, który pisał, że wprowadzone przez Marcela do myśli współczesnej rozróżnienie między problemem a tajemnicą jest czymś więcej niż rozróżnieniem. Kryje się w nim podkreślał krakowski filozof krytyka pewnych koncepcji filozofowania, a zarazem jakieś usprawiedliwienie własnego stylu. Bo właśnie w wyniku tego rozróżnienia wyłoni się postulat: nie należy problematyzować tajemnic 9. Ośrodkiem wszelkiej problematyzacji jest poznający podmiot cogito charakteryzujący się egocentryzmem i pozostający w stanie wewnętrznego napięcia który przez akty percepcji tworzy zamknięty system dla siebie [por. BiM 165, 186]. Dostępny takiemu podmiotowi jest tylko przedmiot poznania, który staje się problemem do rozwiązania. W takim ujęciu badane zagadnienie zostaje odseparowane od badacza i postawione w całości przed nim. Problem jest zawsze zewnętrzny wobec mnie samego jako badacza, 7 Por. BiM 149; por. VP 423; por. DH 94. 8 BiM 145; por. BM 117 118; por. EA I 125. Cytuję wydanie III polskiego tłumaczenia Être et avoir (ozn. BiM), jednak w przypadku, gdy tłumaczenie z wydania I (ozn. BM, identycznego z II wydaniem z 1986 roku) lepiej oddaje myśl filozofa, cytuję to właśnie wydanie. W miejscach wątpliwych odsyłam do dwutomowego wydania oryginalnego (ozn. EA I lub EA II). 9 J. Tischner, Gabriel Marcel, Znak nr 241 242, 1974 (Rok XXVI), s. 970 971; por. tenże, Myślenie według wartości, dz. cyt., s. 168 169.

26 Tajemnica obecności a zarazem nie adresuje się do mnie jako do konkretnego ja, lecz do podmiotu poznającego. Do rozwiązania problemu powołany jest każdy, kto wykaże odpowiednie zdolności intelektualne i percepcyjne 10. Rozwiązując problem, pracuję nad danymi zewnętrznymi wobec mnie i wówczas wszystko upoważnia mnie do takiego postępowania, jakby nie było powodu zajmować się owym ja działającym, które istnieje tu tylko w założeniu [BiM 250]. Problematyzacja pociąga bowiem za sobą zerwanie pierwotnej więzi między podmiotem a rzeczywistością [por. BiM 147]. Rezultatem problematyzowania tajemnicy bycia jest więc rozerwanie związków łączących podmiot z byciem i ustanowienie, w miejsce ich wzajemnej partycypacji, relacji podmiotu poznającego do przedmiotu poznawanego. Tajemnica, która nigdy nie poddaje się problematyzacji jest bowiem tym, co metaproblematyczne w procesie poznania dokonywanego przez cogito może się jedynie stać zdegradowaną tajemnicą, przekształconą w problem 11. Pytania o bycie nie można więc stawiać w kategoriach właściwych zapytywaniu o problem, lecz powinno ono uwzględniać tajemniczy charakter rzeczywistości, o którą pytamy. Rozerwanie zachodzących w rzeczywistości związków, następujące w wyniku działania umysłu analizującego dostarczone mu przez doświadczenie dane, polega na rozdzieleniu tego, co z istoty może być ujęte tylko jako współbytujące. Wypracowanym przez Marcela narzędziem filozoficznym przywracającym zniszczoną za sprawą działalności cogito, posługującego się nieuchronnie obiektywizującą rzeczywistość refleksją pierwszą ciągłość i głębię ludzkiego doświadczenia, jest tzw. refleksja wtóra (lub refleksja odzyskująca ). To ona umożliwia podjęcie zagadnienia bycia poza poddającym się problematyzacji obszarem przedmiotowym 12. Właściwe ujęcie bycia dokonuje się więc dzięki przejściu do metaproblematyki, która jest, według Marcela, związana z poznaniem metafizycznym 10 Por. E. Sottiaux, Gabriel Marcel. Philosophe et dramaturge, Louvian Paris 1956, s. 42. 11 Por. BiM 145 146, 149, 163, 171. 12 Por. K. Tarnowski, Ku Absolutnej Ucieczce, dz. cyt., s. 63.

1. W drodze ku tajemnicy 27 dokonującym się w drodze refleksji wtórej 13. Dostępne w refleksji wtórej resp. odzyskującej bycie jest od początku traktowane jako tajemnica, która nie daje się problematyzować, czyli ani uszczegółowić, ani ustawić w całości przede mną, ani w jakikolwiek sposób wyczerpać [por. BiM 145 146, 148]. Jest to bowiem rzeczywistość stanowiąca sferę tego, co ponadracjonalne, co wykracza poza wyobrażenia, słowa i pojęcia [por. DH 114]. Tajemnica jest sposobem ujawniania się tych obszarów rzeczywistości takich jak intymna obecność innej osoby z jednej strony, a z drugiej transcendencja absolutnego Ty (Boga) o których na ogół sądzi się, że są możliwe do ujęcia tylko w bezpośrednim doświadczeniu lub poznaniu negatywnym. Myśl Marcela, oparta na sprzeciwie wobec wykluczania z dziedziny badań filozoficznych (pod pretekstem subiektywności i nieweryfikowalności) wspomnianych fenomenów oraz przeciwstawiająca się traktowaniu rzeczywistości jako zespołu problemów możliwych do rozwiązania w ramach systemu 14, stoi w sprzeczności z nurtami, które zrównują filozofię bycia z filozofią przedmiotu. Przyjmując bowiem prawomocność poznania metaproblematycznego, francuski filozof stara się unikać obiektywizowania bycia 15. Odmowa substancjalizacji bycia, będąca odmową traktowania go jako problemu, nie oznacza, w tym przypadku w przeciwieństwie do części filozofii współczesnej wstrzymania się od stawiania pytania o bycie [por. BM 137]. Pytanie to jest dla filozofii Marcela zagadnieniem centralnym, obecnym w niej od początku 16. Od początku także usiłował filozof wyjść poza koncepcje, które pytanie o bycie traktowały jako problem do rozwiązania. Problematyzujące podejście do bycia jest obecne we wszystkich nurtach, z którymi Marcel zmierzył się we wczesnym okresie swej twórczości filozoficznej: w scjentyzmie, w idei wiedzy absolutnej i w innych koncepcjach, które można opisać jako poddane zasadzie obiektywizacji i zasadzie immanencji. 13 Por. BiM 146 149; por. E. Mukoid, Filozofia zła, dz. cyt., s. 36. 14 Por. E. Mukoid, dz. cyt., s. 36. 15 Por. R. Troisfontaines, De l existence à l être, dz. cyt., s. 276 277. 16 Por. FP 23 67; por. PST 73; por. N. Ngimbi, Tragique et intersubjectivité, dz. cyt., s. 227.

28 Tajemnica obecności 2. Przeciw zasadzie obiektywizacji i zasadzie immanencji Racjonalistyczny kontekst filozofii początku XX wieku odznaczał się przede wszystkim negacją metafizyki, która wynikała z przyjmowania, w dominujących wówczas nurtach idealistycznych i pozytywistycznych, zasady immanencji i zasady obiektywności. Pierwsza z tych zasad, co widać w idealizmie absolutnym, prowadziła do utożsamienia bycia ze świadomością, druga zaś, między innymi w scjentyzmie, była przyczyną redukcji wszelkiej wiedzy do formalizacji logiczno matematycznej 17, uniemożliwiającej wyjście poza horyzont tego, co sprawdzalne i dostępne jedynie dzięki naukom empirycznym. Spór Marcela z ideą wiedzy absolutnej, z idealizmem Bradleya oraz z empiryzmem Hume a, jak też ze scjentyzmem, pokazuje jego sprzeciw wobec zamykania rzeczywistości w immanencji myśli ( zasada immanencji ). Opór wobec tych ujęć znalazł wyraz, podobnie jak protest wobec zasady obiektywizacji obowiązującej zarówno w klasycznych nurtach myśli starożytnej i średniowiecznej (tomizm), jak i w scjentyzmie w krytyce wypracowanych w tych nurtach koncepcji bycia. 17 Por. P. Prini, Gabriel Marcel e la metodologia dell inverificabile, wstęp G. Marcel, Roma 3 1977, s. 21 23.