Adam Baszyński, Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek, Katarzyna Szarzec Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu IX Kongres Ekonomistów Polskich PRZEBIEG I REZULTATY TRANSFORMACJI GOSPODARCZEJ W KRAJACH BYŁEGO ZWIĄZKU RADZIECKIEGO Streszczenie: Przeobrażenia, jakie nastąpiły po 1989 r. w krajach byłego Związku Radzieckiego miały charakter zarówno polityczny, jak i społeczny i gospodarczy. Były one związane zwłaszcza z transformacją gospodarczą. Wobec braku porównywalnych doświadczeń transformacyjnych rządy i społeczeństwa państw, które podejmowały dzieło transformacji, zdane były na własne programy i działania. Celem opracowania jest analiza i oceny transformacji gospodarczej w krajach byłego ZSRR. Uwagę koncentrować będziemy na trzech obszarach: warunkach początkowych, przebiegu i rezultatach. Słowa kluczowe: gospodarki transformujące się, transformacja gospodarcza, Związek Radziecki. Wprowadzenie Przeobrażenia, jakie nastąpiły po 1989 r. w krajach Europy Środkowo-Wschodniej oraz wchodzących w skład byłego ZSRR, miały charakter zarówno polityczny, społeczny i gospodarczy. Były one związane z transformacją gospodarczą, którą w prezentowanym dalej opracowaniu ujmujemy jako całościową i radykalną zmianę celów, zasad oraz warunków funkcjonowania wszystkich podmiotów gospodarujących z państwem włącznie. Nie była to zatem ograniczona (czy też częściowa) próba zreformowania istniejącego wcześniej ustroju o charakterze autorytarnej gospodarki centralnie zarządzanej, lecz zamiar przejścia do ustroju o znamionach demokratycznej gospodarki rynkowej. Przy świadomości społecznej co do potrzeby i konieczności dokonywania takiej przełomowej i jakościowej zmiany ustrojowej, wśród elit politycznych i gospodarczych, jak też wśród samych społeczeństw, bliżej nieoznaczonym pozostawał zarazem nie tylko określony wariant, czy też model rozwiniętej gospodarki o orientacji rynkowej, ale również sam sposób dokonywania zmian ustrojowych, w tym zwłaszcza gospodarczych, jak też ich zakres, tempo, etc. Wobec braku historycznie porównywalnych doświadczeń transformacyjnych innych państw i dokonującej się skali przemian; rządy i społeczeństwa państw, które podejmowały dzieło transformacji, zdane były z jednej strony na różne elementy dorobku teorii i praktyki funkcjonowania gospodarek rynkowych, jak też z drugiej na własne, pionierskie, programy i działania przy zróżnicowanych warunkach tak historycznych, jak bieżących, w tym i w zakresie sytuacji społeczno-gospodarczej. Jak określają to (Acemoglu et al. 2005), transformacja postsocjalistyczna stanowiła tak zwany quasi-naturalny eksperyment (ang. quasi-natural experiment ). Podejmując się zatem chociaż wysoce syntetycznej analizy i oceny transformacji gospodarczej, ze szczególnym uwzględnieniem doświadczeń i dokonań wśród krajów byłego ZSRR, uwagę w prezentowanym opracowaniu koncentrować będziemy dalej na trzech zwłaszcza obszarach: warunkach początkowych, samym przebiegu, jak też rezultatach 1. 1. Warunki początkowe Kraje transformujące się, mimo szeregu cech wspólnych, różniły się istotnie i nadal różnią pod względem politycznym, ekonomicznym, społecznym i kulturowym (Kozarzewski, 2006, s. 37; Fischer, Sahay, 2000, s. 35). Zróżnicowanie w zakresie warunków początkowych nie pozostaje też bez wpływu na przebieg oraz rezultaty transformacji 2. W opracowaniu poddano zatem analizie wybrane aspekty polityczne, społeczne i ekonomiczne funkcjonowania 15 krajów, które wchodziły w skład ZSRR (TC-15) w roku poprzedzającym transformację (t-1). Transformacja we wszystkich tych krajach rozpoczęła się w 1992 r. Wśród nich znalazły się państwa według przynależności do określonych regionów. Są to następujące regiony i kraje: a) zachodnie kraje WNP i Kaukaz (z ang. Eastern Europe and Caucasus, EEC): Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Mołdawia, Rosja, Ukraina; b) azjatyckie kraje WNP (z ang. Central Asia, CA): Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan, Uzbekistan; c) kraje bałtyckie (z ang. Baltic States, BS): Estonia, Litwa, Łotwa. Do cech wspólnych wyróżniających wszystkie te kraje, zaliczyć można w szczególności funkcjonujący w nich wcześniej ustrój gospodarczy (centralnie zarządzany), będący efektem wieloletniego (trwającego ponad 50 lat w przypadku krajów bałtyckich i Mołdawii, i ponad 70 lat w pozostałych krajach por. tab. 1) pozostawania pod 1 Identyczny układ omawiania procesu transformacji przyjmują W. Jarmołowicz i K. Szarzec (Liberalne przesłanki, 2011). 2 Uwarunkowania początkowe są obok polityki państwa, wpływów zewnętrznych i procesów towarzyszących jednym z istotnych czynników sprawczych transformacji. Ujęte razem stanowią o tzw. niespójności czynników sprawczych transformacji. Szerzej: (Bałtowski, Miszewski, 2006, s. 97 99). 1
wpływem rządów partii komunistycznych. Ustrój ten prowadził we wszystkich tych krajach do wystąpienia zjawiska kryzysu ekonomicznego. Nacjonalizacja majątku przyczyniła się do wykształcenia monopolu państwowego w przytłaczającej większości sektorów gospodarki. Funkcjonowanie systemu prowadziło też do reglamentacji w zakresie większości dóbr i usług, w tym zwłaszcza: konsumpcyjnych, środków produkcji, aktywów finansowych i innych. Inicjatywy obywatelskie poddawane były ścisłej kontroli władz państwowych, a podlegające cenzurze media służyły nie tylko jako narzędzie informacji, ale i propagandy. Rozbudowanemu systemowi nakazowo-rozdzielczemu towarzyszyło swoiste państwo socjalne, starające się zapewnić poprzez transfery budżetowe socjalistyczną równość w dostępie do edukacji, kultury, usług zdrowotnych, zasiłków socjalnych, itp. Ochronę socjalną ludności zapewniały ponadto przedsiębiorstwa państwowe (Tomidajewicz, 2009, s. 33-34), dla których jednym z celów stała się redukcja zagrożeń ekonomicznych dotykających pracowników. Działanie systemu prowadziło do wyraźnego powiększania się społeczno-gospodarczego dystansu dzielącego analizowane kraje transformujące się od rozwiniętych krajów rynkowych. Mimo że kraje były członkami ZSRR, to jednak już rok przed rozpoczęciem transformacji (tj. 1991 r.) cechowały je zróżnicowane parametry opisujące działające w nich instytucje polityczne. I tak poziom wolności politycznej w 1991 roku mierzony indeksem Freedom in the World pozwala określić kraje bałtyckie, jako kraje wolne (por. tab. 1). Częściową wolnością charakteryzowały się natomiast pozostałe społeczeństwa europejskich krajów oraz większości azjatyckich republik radzieckich (z wyjątkiem Gruzji, Turkmenistanu i Uzbekistanu). Jednak nawet w częściowo wolnych azjatyckich krajach byłego ZSRR poziom swobód politycznych był niski. Jedną z podstawowych różnic pomiędzy analizowanymi krajami jest ich potencjał demograficzny. Spośród 291 mln obywateli zamieszkujących w ostatnim roku przed transformacją analizowane kraje, ponad połowa zamieszkiwała Rosję (por. tab. 1). Kolejne 17,8% ludności zamieszkiwało Ukrainę, a kraje o udziale ponad 5% w ludności ogółem to jeszcze Uzbekistan (7,3%) i Kazachstan (5,7%). Pozostałe 11 państw zamieszkiwało łącznie około 52,4 mln osób, co stanowiło 18% ludności krajów poddanych analizie. Najmniejszym liczebnie państwem była Estonia, z populacją 1,58 mln mieszkańców. Zróżnicowany był jednak przede wszystkim ogólny poziom rozwoju gospodarczego poszczególnych państw mierzony wskaźnikiem PKB per capita według PPP. Dane o poziomie tego miernika w krajach transformacji, przedstawione są w tabeli 1. Jak z nich wynika poziom PKB per capita PPP w 1989 r. cechuje silne zróżnicowanie pomiędzy poszczególnymi krajami. W grupie krajów transformujących się znalazły się bowiem zarówno kraje z poziomem PKB per capita PPP równym 1450 dolarów (Uzbekistan, co stanowiło 27,9% średniej dla TC15), jak i 8867 dolarów (Litwa, 170,8% średniej TC-15). Kraje bałtyckie oraz Rosja i Ukraina miały PKB per capita według PPP znacznie powyżej średniej dla tej grupy (tj. 5191 dolarów), pozostałe 10 krajów było poniżej średniego poziomu. Zróżnicowanie poziomu produkcji w 1989 r. było efektem różnic rozwojowych pomiędzy gospodarkami analizowanych państw, jak też i samego kryzysu gospodarczego, który wystąpił przed podjęciem programów transformacyjnych. W roku poprzedzającym rozpoczęcie transformacji poszczególne kraje odnotowały zresztą nie tylko zróżnicowany poziom, ale też i dynamikę PKB. Wszystkie kraje transformacji dotknęła recesja, choć o różnym natężeniu. Najsilniej recesja objawiła się w Gruzji, Mołdawii, Estonii, Armenii, Kazachstanie, Mołdawii, Ukrainie i Łotwie (dwucyfrowe spadki PKB). Pewne różnice pomiędzy krajami TC-15, ujawniają się także pod względem swoistej pamięci dawnego systemu rynkowego, a wyrażającej się zwłaszcza udziałem sektora prywatnego w gospodarce. Według szacunków EBRD udział sektora prywatnego oscylował w granicach od 5% w Białorusi, Kazachstanie i Rosji do 30% w Armenii (por. tab. 1). Charakterystyczna dla gospodarek socjalistycznych awersja do kapitalistycznej własności czynników produkcji, silnie ujawniła się w krajach byłego ZSRR. W analizowanych krajach różny był też poziom zrównoważenia gospodarek, a w ślad za tym zróżnicowany poziom presji inflacyjnej, mniej lub bardziej tłumionej przez władze (Balcerowicz, Gelb, 1995, s. 8) (por. tab. 1). Formalnie w gospodarkach centralnie zarządzanych nie istniało zjawisko bezrobocia. Praca bowiem podobnie jak wszelkie inne dobra była deficytowa. W rzeczywistości zaś istniało bezrobocie ukryte, które jednak w oficjalnych statystykach nie było wykazywane (Balcerowicz, Gelb, 1995, s. 31). Z powodu takiego podejścia do zjawiska bezrobocia większość państw cechowała zerowa, bądź bliska zeru oficjalna stopa bezrobocia. Wskutek procesów nacjonalizacji, państwa transformujące się cechował rozbudowany sektor publiczny, czego efektem były wysokie wydatki budżetu państwa, a w konsekwencji problemy z osiągnięciem równowagi budżetowej. Większość krajów odnotowała deficyt budżetowy, szczególnie wysoki w Rosji, Tadżykistanie i Ukrainie. Dane dotyczące wyników budżetów poszczególnych państw oraz stopy redystrybucji zamieszczono w tabeli 1. 2
Tabela 1. Charakterystyka wybranych warunków początkowych w krajach TC-15 Wyszczegó lnienie Liczba lat pod rządami komunistycznymi PR Freedom in the World (1991) CL Ocena (mln) Ludność (1991) (% ogółu) PKB per capita wg ppp w USD (1989) Dynamika PKB (1991) Inflacja (1991) Bezrobocie (1991) Wynik budżetu państwa (% PKB, 1991) Saldo rachunku bieżącego (% PKB, 1991) Zadłużenie zagraniczne (% PKB, 1991) Udział sektora prywatnego w PKB (1991) Ranking końcowy Armenia 71 4 3 PF 3,56 1,2 3553-17,1 274,0 4,0-1,9-14,3 12,4 30,0 8 Azerbejdżan 70 5 5 PF 7,32 2,5 4356-0,7 107,0 b.d. 2,7 19,3 18,3 10,0 6 Białoruś 72 4 4 PF 10,19 3,5 4321-1,2 94,1 0,1-2,0-11,9 36,8 5,0 13 Estonia 51 2 3 F 1,58 0,5 8635-13,6 210,5 0,1 1,2 3,3 36,4 10,0 2 Gruzja 70 6 5 NF 5,41 1,9 4557-20,6 79,0 0,2-3,0-33,5 0,0 15,0 9 Kazachstan 71 5 4 PF 16,70 5,7 4765-13,0 78,8 0,0-7,9-0,9 0,0 5,0 10 Kirgistan 71 5 4 PF 4,44 1,5 2078-5,0 85,0 0,0 4,0-6,9 16,5 15,0 5 Litwa 51 2 3 F 3,72 1,3 8867-6,2 224,7 0,3-5,5-3,4 20,0 10,0 4 Łotwa 51 2 3 F 2,68 0,9 8383-10,4 172,2 0,6-3,9 17,3 21,9 10,0 3 Mołdawia 51 5 4 PF 4,37 1,5 3768-17,5 98,0 b.d. 0,0-3,0 18,6 10,0 7 Rosja 74 3 3 PF 148,7 51,1 8081-5,0 92,7 0,0-18,9 2,8 58,3 5,0 12 Tadżykistan 71 5 5 PF 5,42 1,9 2384-7,1 111,6 b.d. -20,2-17,0 0,7 10,0 13 Turkmenistan 71 6 5 NF 3,75 1,3 5095-4,7 103,0 2,0 3,0 4,0 0,0 10,0 1 Ukraina 74 3 3 PF 51,94 17,8 7569-11,6 91,0 0,0-24,0-3,2 12,6 10,0 11 Uzbekistan 71 6 5 NF 21,34 7,3 1450-0,5 109,7 0,0-3,6-8,6 49,3 10,0 15 Uwaga: PR prawa polityczne, CL swobody obywatelskie; NF bez wolności, PF częściowo wolny, F wolny. Źródło: Dane EBRD: www.ebrd.com, Freedom House: www.freedomhouse.org, IMF: www.imf.org oraz obliczenia własne. 3
Kraje transformacji różniły się ponadto poziomem wyniku rachunku bieżącego oraz wielkością zadłużenia zagranicznego w relacji do PKB (por. tab. 1). Wysoki deficyt w handlu zagranicznym, równy 33,5% w relacji do PKB, odnotowała Gruzja. Na przeciwległym krańcu uplasował się Azerbejdżan z nadwyżką w handlu zagranicznym przekraczającą 19% w relacji do PKB. Natomiast jeśli chodzi o zadłużenie zagraniczne, niechlubnym liderem rankingu pozostawała Rosja, z poziomem długu w relacji do PKB równym 58,3%. Relatywnie wysoko zadłużone były również takie kraje jak: Uzbekistan (49,3%), Białoruś (36,8%) i Estonia (36,4%). W roku rozpoczęcia transformacji, kraje które się jej podejmowały, cechował także relatywnie niski poziom infrastruktury, niezbędnej do prawidłowego funkcjonowania społeczeństw i gospodarek. Szczególne niedostatki w tej sferze obserwowano w infrastrukturze technicznej, zwłaszcza w telekomunikacyjnej i transportowej. Za przykład zacofania infrastrukturalnego posłużyć tu może liczba linii telefonicznych przypadająca na 100 mieszkańców. Niezależnie od tego, że żaden kraj postsocjalistyczny nie przekroczył 25 linii telefonicznych na 100 mieszkańców, wyposażenie w telefony było bardzo zróżnicowane we wszystkich krajach, z rekordową dyskryminacją społeczeństwa Tadżykistanu 3, które posiadało 4,7 telefonu na 100 mieszkańców. Wśród analizowanych państw najlepiej rozwiniętą infrastrukturę miały kraje bałtyckie. Dotychczasowa opisowa charakterystyka poszczególnych krajów transformujących się, nie pozwala oczywiście całkowicie jednoznacznie i całościowo ocenić różnice pomiędzy analizowanymi krajami w zakresie wyjściowego poziomu ich przygotowania do przemiany ustrojowej. W celu zatem bliższego oznaczenia pozycji poszczególnych krajów (i na tle wyróżnionych regionów) posłużymy się rangowaniem oraz analizą skupień 4. Wyniki rangowania pozwalają sformułować wniosek natury ogólnej, że na tle wszystkich analizowanych 15 krajów, relatywnie gorsze warunki początkowe, posiadały Uzbekistan, Białoruś, Tadżykistan i Ukraina. Lepsze cechowały natomiast Turkmenistan oraz kraje bałtyckie. Wyniki analizy skupień przy uwzględnieniu takich kryteriów jak: dynamika PKB, stopy: inflacji i bezrobocia oraz salda budżetu państwa i rachunku bieżącego w relacji do PKB, przedstawiono na rys. 1. Dane dendrogramu potwierdzają sformułowane wcześniej wnioski. Poszczególne kraje charakteryzowało dość znaczne relatywne zróżnicowanie warunków początkowych reform, pozwalające wyróżnić pięć skupień państw: 1) trzy kraje bałtyckie (Estonia, Litwa i Łotwa) wraz z odstająca Armenią; 2) trzy duże kraje: Kazachstan, Rosja i Ukraina; 3) Białoruś oraz trzy sąsiadujące ze sobą kraje Azji Centralnej: Uzbekistan, Kirgistan i Turkmenistan; 4) Azerbejdżan, Moładawia i Tadżykistan; 5) Gruzja, będąca odrębnym skupieniem. 3 Według danych EBRD, Transition Report 1999. Ten years of transition, www.ebrd.com, odsłona z dn. 28.08.2013. 4 Opis metod grupowania wielowymiarowego zwanych również analizą skupień znajdujemy m.in. w: (Poczta- Wajda, 2010, s. 77-82). Na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto metodę Warda oraz odległość euklidesową. 4
Armenia Estonia Łotwa Litwa Azerbejdżan Mołdawia Tadżykistan Gruzja Kazachstan Rosja Ukraina Białoruś Uzbekistan Kirgistan Turkmenistan 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Rysunek 1. Diagram drzewa analizy skupień dla krajów TC-15 Źródło: opracowanie własne. 2. Przebieg transformacji 2.1. Recesja transformacyjna Odległość wiąz. Przechodzeniu od gospodarki centralnie zarządzanej do rynkowej towarzyszyły wielkie nadzieje dotyczące poprawy poziomu życia. Społeczeństwa krajów transformujących się oczekiwały szybkiego osiągnięcia poziomu dobrobytu charakterystycznego dla krajów rozwiniętych. Wynikało to z przeświadczenia, że zastąpienie ustroju marnotrawnego, jakim była gospodarka centralnie zarządzana, przez efektywną ekonomicznie gospodarkę rynkową musi doprowadzić do wzrostu produkcji i dobrobytu. Pamiętając o ustaleniach w zakresie warunków początkowych krajów transformujących się, przyjrzyjmy się zatem również samemu przebiegowi transformacji i jej rezultatom, obejmując analizą i oceną 15 krajów transformujących się w okresie 1992-2011. W pierwszym okresie transformacji wszystkie te kraje dotknięte zostały głęboką recesją transformacyjną. Produkcja tych krajów zmniejszyła się, niezależnie od warunków gospodarczych występujących w momencie rozpoczęcia transformacji, jak też i od samego sposobu przechodzenia do gospodarki rynkowej 5. Zmiany wielkości produkcji w krajach transformujących się według grup zostały przedstawione na rysunku 2, przyjmując jako rok bazowy 1990. Ksztalt krzywych zmian wielkosci PKB jest zbliżony do litery L (długotrwała recesja transformacyjna, po której produkcja rośnie bardzo wolno). Największy spadek PKB odnotowano w zachodnich krajach WNP i na Kaukazie. W przypadku krajów bałtyckich mamy do czynienia z najwiekszymi wzrostami PKB. Jednakże do 2000 r. żadna z grup krajów nie przekroczyła poziomu PKB z 1990 r. 5 W przypadku analizy długości i głębokości recesji transformacyjnej wskazuje się, że oficjalne dane statystyczne w znacznym stopniu przeszacowują głębokość recesji transformacyjnej. (Bartholdy, 1997, s. 131; Berg, 1993, s. 40-41). 5
120 100 80 60 40 CA EEC BS 20 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Rysunek 2. Zmiany wielkości PKB w TC-15 (1990=100) Źródło: Transition report 1999, EBRD, London 1999; Transition report 2002, EBRD, London 2002. Przyjmując za okres bazowy rok 1990, należy stwierdzić, że stosunkowo najłagodniejszy przebieg miała recesja w Uzbekistanie, Estonii i Kazachstanie oraz na Litwie i Białorusi (produkcja nie spadła tu poniżej 60% z roku 1990; por. tab. 2). Najbardziej dotknięte zaś recesją zostały: Ukraina i Mołdawia (gdzie recesja trwała aż 10 lat, a produkcja spadła do poziomu odpowiednio: 37,9% i 33,9% z roku 1990) oraz Armenia i Gruzja (w których to krajach w najniższym punkcie produkcja osiągnęła odpowiednio: 33,5% i 29% z roku bazowego). Najwcześniej na ścieżkę wzrostu wróciły kraje bałtyckie, nieco później azjatyckie kraje WNP. Przedstawione dane potwierdzają, że recesja transformacyjna była wspólnym doświadczeniem państw przechodzących transformację. Nie chroniły przed nią ani względnie korzystne warunki gospodarcze w momencie rozpoczęcia transformacji ani stosowana strategia transformacji, mimo że okoliczności te miały już swój wpływ na długość i głębokość recesji. Najważniejsze przywoływane w literaturze przyczyny recesji transformacyjnej to: restrykcyjna polityka makroekonomiczna (Balicki, 1994), rozwiązanie RWPG (Gács, 1995; Rodrik, 1993), zacofanie sektora finansowego (Campos, Coricelli, 2002; Calvo, Coricelli, 1993), przejście od rynku sprzedawcy do rynku nabywcy (Winiecki 1991; Berg, 1994), transformacja struktury gospodarki (Fardmanesh, Tan, 2005; Hernández-Cata, 1997), problemy w koordynacji działań gospodarczych (Kornai, 1994; Blanchard, Kremer 1997; Blanchard 1996, 1997). Innym czynnikiem o charakterze politycznym, który miał wpływ na długość recesji transformacyjnej były niestabilność polityczna i konflikty etniczne (de Melo, Denizer, Gelb, Tenev, 1997; Popov, 2000; Staehr, 2003). W okresie 1990-2012, tylko trzy kraje nie przekroczyły poziom PKB z roku 1990 (Gruzja, Mołdawia i Ukraina). Najszybciej poziom z 1990 roku udało się osiągnąć w Uzbekistanie (w 2001 roku), Estonii i Turkmenistanie (w 2002 roku). Średnie tempo zmian PKB po osiągnięciu minimalnego poziomu PKB wśród analizowanych krajów wahało się od 3,9% w Łotwie do 13,1% w Turkmenistanie. Wysokie średnioroczne tempo wzrostu (przekraczające 7%) notowano również w Azerbejdżanie. Natomiast kraje, które na początku transformacji były lepiej rozwinięte, jak kraje bałtyckie miały niższe tempo wzrostu produkcji (3,9-4,4% średniorocznie; por. tab. 2). 6
Tabela 2. Zmiany PKB w latach 1990-2012 Kraj Rok początku recesji Rok, gdy PKB był najniższy od początku transformacji Czas trwania recesji transformacyjnej Najniższy PKB PKB w 2000 r. PKB w 2012 r. Rok 1990 to rok bazowy=100 PKB per capita PPP w USD E w 2012 r. Rok przekroczenia poziomu z roku bazowego Rok, w którym PKB był maksimum Średnie tempo zmian PKB po osiągnięciu minimum (%) Armenia 1990 1993 4 33,5 48,5 118,8 E 5838 2007 2008 6,9 Azerbejdżan 1989 1995 7 41,9 58,9 228,0 10478 2005 2012 10,5 Białoruś 1990 1995 6 64,6 87,8 192,0 E 15634 2003 2012 6,6 Estonia 1989 1994 6 66,1 87,6 142,8 21713 2002 2008 4,4 Gruzja 1989 1994 6 29,0 39,3 82,0 E 5930-2012 6,0 Kazachstan 1989 1995 7 61,5 69,6 173,7 13893 2004 2012 6,3 Kirgistan 1991 1995 5 48,9 64,0 99,7 2376 2011 2011 4,3 Litwa 1990 1994 5 68,0 82,8 139,1 21615 2003 2008 4,1 Łotwa 1991 1993 3 49,6 65,0 103,2 18255 2006 2007 3,9 Mołdawia 1990 1999 10 33,9 34,6 60,4 3415-2011 4,5 Rosja 1990 1998 9 57,0 65,1 112,5 17709 2007 2012 5,0 Tadżykistan 1989 1996 8 39,8 47,9 119,1 E 2229 2010 2012 7,1 Turkmenistan 1989 1997 9 51,6 73,9 325,9 E 8718 2002 2012 13,1 Ukraina 1990 1999 10 37,9 40,1 64,3 7374-2008 4,2 Uzbekistan 1991 1995 5 82,0 96,6 220,6 E 3555 2001 2012 6,0 Uwagi: E prognoza z IMF, World Economic Outlook Database, April 2013, http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/index.aspx (odsłona: 28.08.2013). Źródło: opracowanie własne na podstawie: Transition Report 1999. Ten Years of Transition, European Bank for Reconstruction and Development, London 1999; Transition Report 2002, European Bank for Reconstruction and Development, London 2002; World Economic Outlook Database, April 2013, IMF, http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/index.aspx (odsłona: 28.08.2013). 7
2.2. Programy stabilizacji makroekonomicznej Wszystkie też z analizowanych krajów transformujących wprowadziły programy stabilizacyjne i to już na początku transformacji (por. kolumna 2 w tabeli 3, rysunek 3). Głównym zadaniem stabilizowania gospodarki była najpierw redukcja inflacji i ograniczenie deficytu budżetowego. Na rok przed wdrażaniem programu stabilizacji wszystkie kraje borykały się bowiem z bardzo wysoką inflacją, przy czym w przypadku Armenii, Azerbejdżanu, Białorusi, Gruzji, Kazachstanu, Mołdawii i Ukrainy była to inflacja czterocyfrowa. Źródłem inflacji był zwłaszcza nadwyżkowy popyt (nawis inflacyjny), a także wzrost kosztów wynikający z szybkiego wzrostu płac oraz nieefektywnej działalności przedsiębiorstw (Matkowski, 2003, s. 751). Rządy państw zastosowały różne instrumenty zwalczania inflacji (urealnienie podaży pieniądza, restrykcyjna polityka monetarna, kotwica nominalna w postaci stałego kursu walutowego). Ogólniej można stwierdzić, że walka z inflacją zakończyła się w krajach transformujących się sukcesem. Przyjmując, że o ustabilizowaniu procesu inflacji świadczyć może np. to, iż spadła ona trwale poniżej 40%, to można stwierdzić, że we wszystkich analizowanych krajach (oprócz Białorusi) udało się taki warunek spełnić (por. tab. 3). 10000 1000 100 10 CA EEC BS 1 s-1 s s+1 s+2 s+3 s+4 s+5 s+6 s+7 s+8 s+9 s+10 s+11 s+12 s+13 s+14 s+15 Rysunek 3. Poziom inflacji (skala logarytmiczna) według grup krajów Źródło: opracowanie własne na podstawie: Transition Report 1999. Ten Years of Transition, European Bank for Reconstruction and Development, London 1999; Transition Report 2002, European Bank for Reconstruction and Development, London 2002; World Economic Outlook Database, April 2013, IMF, http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/index.aspx (odsłona: 28.08.2013). Uwaga: s rok wprowadzenia programu stabilizacji makroekonomicznej. 8
Tabela 3. Programy stabilizacyjne (1991-2012) Kraj Data wprowadzenia programu stabilizacyjnego Inflacja rok przed wprowadzeniem programu (%) Maksymalna inflacja Minimalna inflacja Rok, gdy inflacja spadła trwale poniżej 40% Inflacja po 5 latach programu (%) Inflacja w 2012r. (%) System kursu walutowego przyjęty na początku stabilizacji Poziom Rok Poziom Rok (%) (%) Armenia 12.1994 3731,8 5273,4 1994-0,8 2000 1996 0,6 2,5 płynny/ sztywny* Azerbejdżan 01.1995 1664,0 1664,0 1994-8,5 1999 1996 1,8 1,1 płynny/ sztywny* Białoruś 11.1994 1190,3 2220,9 1994 7,0 2006 2003 293,7 59,2 E płynny/ sztywny* Estonia 06.1992 210,5 1076,0 1992-0,1 2009 1995 11,2 4,2 sztywny Gruzja 09.1994 3125,4 15606,5 1994-0,9 E 2012 1996 19,1-0,9 E płynny/ sztywny* Kazachstan 01.1994 1662,3 1662,3 1993 5,1 2012 1996 8,4 5,1 płynny/ sztywny* Kirgistan 05.1993 855,0 1086,2 1993 2,1 2002 1996 10,4 2,8 płynny/ sztywny* Litwa 06.1992 224,7 1020,5 1992-1,1 2003 1995 10,3 3,2 płynny/ sztywny*** Łotwa 06.1992 172,2 951,2 1992-1,2 2010 1994 8,1 2,3 płynny/ sztywny** Mołdawia 09.1993 1276,4 1276,4 1992 0,0 2009 1995 7,7 4,7 płynny Rosja 04.1995 307,6 874,6 1993 5,1 2012 2000 20,8 5,1 płynny/ sztywny**** Tadżykistan 02.1995 350,4 2600,7 1993 5,8 E 2012 1999 32,9 5,8 E płynny Turkmenistan 01.1997 992,4 3102,4 1993-2,7 2009 1998 8,8 4,9 E płynny Ukraina 11.1994 4734,9 4734,9 1993 0,6 2012 1997 22,7 0,6 płynny Uzbekistan 11.1994 534,2 1568,3 1994 6,6 2004 1998 29,1 12,1 płynny Uwagi: * od roku 1995 kraje te przyjęły de facto kurs sztywny wobec USD; ** waluta został powiązana z SDR w lutym 1994 r.; *** w kwietniu 1994 wprowadzono system currency board; **** w lipcu 1995 roku Rosja ogłosiła wprowadzenie korytarza kursowego; E prognoza z IMF, World Economic Outlook Database, April 2013, http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/index.aspx (odsłona: 28.08.2013). Źródło: opracowanie własne na podstawie: Transition report 1999, op.cit. (data wprowadzenia programu stabilizacyjnego; dane za okres 1989-1992); World Economic Outlook Database, April 2013, IMF, http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/index.aspx (odsłona: 28.08.2013). 9
Innym istotnym zadaniem programu stabilizacji gospodarki było zrównoważenie finansów publicznych, w tym ograniczenie deficytu budżetowego, który na początku transformacji wyraźnie wzrósł (wskutek recesji transformacyjnej, a także braku lub powolnych zmian w strukturze wydatków budżetowych), przy jednoczesnym wzroście wydatków socjalnych (por. rysunek 4.). Wysokie deficyty budżetowe mogły przyczyniać się do wzrostu presji inflacyjnej (Fischer, Sahay, Végh, 1996, s. 231). 6 3 0-3 s-1 s s+1 s+2 s+3 s+4 s+5 s+6 s+7 s+8 s+9 s+10 s+11 s+12 s+13 s+14 s+15-6 -9-12 AC EEC BS -15-18 -21-24 Rysunek 4. Saldo budżetu państwa w relacji do PKB krajów według grup krajów (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Transition Report 1999. Ten Years of Transition, European Bank for Reconstruction and Development, London 1999; Transition Report 2002, European Bank for Reconstruction and Development, London 2002; Transition Report 2006, European Bank for Reconstruction and Development, London 2006; World Economic Outlook Database, April 2013, IMF, http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/index.aspx (odsłona: 28.08.2013). Uwaga: s rok wprowadzenia programu stabilizacji makroekonomicznej. 2.3. Liberalizacja i prywatyzacja Kraje transformujące się podjęły również i jak wiadomo intensywne reformy w zakresie deregulacji działalności przedsiębiorstw, uwolnienia cen oraz liberalizacji w handlu zagranicznym i sektorze bankowym. W zakresie liberalizacji cen kraje te dość szybko osiągnęły wyniki charakterystyczne dla gospodarek rynkowych. Dotyczyło to w szczególności 3 krajów bałtyckich negocjujących przestąpienie do UE, bo zmiany takie stanowiły jednoznaczne kryterium dojrzałości ich gospodarek jako że rynkowych i tym samym godnych do wstąpienia do UE (por. tab. 4). We wszystkich też państwach transformujących się rozpoczęto procesy prywatyzacji. Najszybciej w krajach bałtyckich, najpóźniej w Azerbejdżanie, Tadżykistanie i Turkmenistanie. Prywatyzacja miała przeważnie charakter masowy (powszechny) lub mieszany, z wykorzystaniem różnych technik (wykup przedsiębiorstwa przez menedżerów i/lub pracowników, voucher, sprzedaż bezpośrednia). Jak wskazują badania (J. Bennett a et al., 2007) największe znaczenie dla wzrostu gospodarczego miała prywatyzacja masowa. W tabeli 5. przedstawiono charakterystykę procesów prywatyzacji w krajach transformujących się. 10
Tabela 4. Wskaźniki reform przedsiębiorstw i liberalizacji cen EBRD Kraj Wskaźnik reform przedsiębiorstw Wskaźnik liberalizacji cen t t+5 2012 t t+5 2012 Armenia 1,0 2,0 2,3 3,3 4,3 4,0 Azerbejdżan 1,0 1,7 2,0 2,7 4,0 4,0 Białoruś 1,0 1,0 1,7 2,3 4,0 3,0 Estonia 2,0 3,0 3,7 2,7 4,3 4,3 Gruzja 1,0 2,0 2,3 3,3 4,0 4,3 Kazachstan 1,0 2,0 2,0 2,7 4,0 3,7 Kirgistan 1,0 2,0 2,0 2,3 4,3 4,3 Litwa 1,0 2,7 3,0 2,7 4,0 4,3 Łotwa 2,0 2,7 3,3 4,0 4,3 4,3 Mołdawia 1,0 2,0 2,0 3,3 3,7 4,0 Rosja 1,0 2,0 2,3 3,7 3,7 4,0 Tadżykistan 1,0 1,0 2,0 2,7 3,7 4,0 Turkmenistan 1,0 1,7 1,0 1,0 2,7 3,0 Ukraina 1,0 2,0 2,3 1,0 4,0 4,0 Uzbekistan 1,0 2,0 1,7 2,7 3,3 2,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Transition Report 1999, op.cit., Transition Report 2003, op.cit., Transition Report 2012, op.cit. Uwagi: Wartości wskaźników zawierają się w przedziale 1-4,3; gdzie: 1 brak reform, 4,3 poziom charakterystyczny dla rozwiniętej gospodarki rynkowej.szare pole wartości maksymalne. t rok rozpoczęcia transformacji gospodarczej. Tabela 5. Procesy prywatyzacji Kraj Udział sektora Wskaźnik dużej Wskaźnik małej Rok prywatnego w PKB (%) prywatyzacji EBRD prywatyzacji EBRD 1990 2010* 1992 2012 1992 2012 Armenia 1994 10 75 1,0 3,7 2,0 4,0 Azerbejdżan 1997 10 75 1,0 2,0 1,0 3,7 Białoruś 1994 5 30 1,0 1,7 1,0 2,3 Estonia 1993 10 80 1,0 4,0 2,0 4,3 Gruzja 1995 15 75 1,0 4,0 1,0 4,0 Kazachstan 1994 5 65 1,0 3,0 2,0 4,0 Kirgistan 1996 5 75 2,0 3,7 2,0 4,0 Litwa 1991 10 75 2,0 4,0 2,7 4,3 Łotwa 1992 10 70 2,0 3,7 2,0 4,3 Mołdawia 1995 10 65 1,0 3,0 1,0 4,0 Rosja 1993 5 65 2,0 3,0 2,0 4,0 Tadżykistan 1997 10 55 1,0 2,3 2,0 4,0 Turkmenistan 1997 10 25 1,0 1,0 1,0 2,3 Ukraina 1995 10 60 1,0 3,0 1,0 4,0 Uzbekistan 1995 10 45 1,0 2,7 1,0 3,3 Źródło: jak tabela 4. Uwagi: * - ostatnie dostępne dane. Jak wynika z przedstawionych danych, w wyniku zastosowanych technik prywatyzacji, ale i oddolnej prywatyzacji, zwiększył się zdecydowanie udział sektora prywatnego w tworzeniu PKB. Kraje bałtyckie osiągnęły największe sukcesy. Mała prywatyzacja została bowiem w nich już ewidentnie zakończona (wskaźnik wynosi 4,3 czyli jest na poziomie charakterystycznym dla krajów o rozwiniętej gospodarce rynkowej), a wskaźnik dużej prywatyzacji kszałtuje sie w przedziale 3,7-4,0. Procesy prywatyzacji są najmniej zaawansowane na Białorusi, w Turkmenistanie i Uzbekistanie. Wnioski 11
Na rysunku 5 przedstawiono dane przedstawiające zmiany poziomu rozwoju krajów transformujących się, mierzonego PKB per capita PPP w USD. Na ich podstawie wskazać należy na następujące i ogólniejszej już natury zjawiska, jakie miały miejsce w grupie krajów transformujących się. 25000 20000 1989 2012E 15000 10000 5000 0 Rysunek 5. PKB per capita PPP w USD w 1989 r. i 2012 r. Źródło: jak w tabeli 1 i 2. Uwaga: E prognoza IMF. W 1989 r. średni dochód per capita wynosił 5191 USD, a w 2012 r. 10582 USD. W 2012 r. do najbogatszych krajów należały Estonia, Litwa i Łotwa i one zanotowały największą poprawę pozycji rozwojowej. W okresie ponad 2 dekad zaobserować może zwiększenie rozpiętości dochodów w skali całej grupy TC-15. W 1989 r. wielkości PKB per capita PPP w najbogatszym kraju (Litwa) i najbiedniejszym (Uzbekistan) miały się do siebie jak 6,1:1. W 2012 roku ta rozpiętość się zwiększyła: między najbogatszym (Estonia) a najbiedniejszym krajem (Tadżykistan) wyniosła 9,7:1. Nastąpiło zwiększenie dystansu rozwojowego między państwami bałtyckimi a krajami Azji Centralnej. Jedną z przyczyn sukcesu krajów bałtyckich było dążenie do integracji z UE oraz uczestnictwa w organizacjach międzynarodowych (WTO, NATO). Jak wskazują (Belke et al. 2009; Di Tommaso, Raiser, Weeks, 2007; Grzymala-Busse, Innes 2003; Piazolo, 1999] dążenie do członkostwa wpływa pozytywnie na reformy gospodarcze i polityczne w krajach transformujących się. Organizacje te formułują bowiem kryteria członkostwa, które stają się ważnymi zewnetrznymi kotwicami (ang. external anchors ) (Tommaso, Raiser, Weeks, 2007). Ponadto kraje bałtyckie są niewielkimi gospodarkami i nie borykały się z takimi poważnymi problemami strukturalnymi jak np. Ukraina czy Rosja. Literatura: Acemoglu D., Johnson S., Robinson J.A., Institutions as a fundamental cause of long-run growth, w: Handbook of Economic Growth, vol. 1A, P. Aghion, S.N. Durlauf (eds.), Elsevier, 2005. Balcerowicz L., Gelb A., Makropolityka w przechodzeniu do gospodarki rynkowej. Spojrzenie z trzyletniej perspektywy, CASE, Warszawa 1995. Balicki W., Recesja i ożywienie w transformacji ustrojowej. Szkic teorii, ZN AE Poznań, Ser. 1, z. 222, Poznań 1994. Bałtowski M., Miszewski M., Transformacja gospodarcza w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. Bartholdy K., Old and new problems in the estimation of national accounts in transition economies, Economics of Transition, nr 5/1997. Belke A., Bordon I., Melnykovska I., Schweickert R.,, IZA Discussion Paper 4483, Institut zur Zukunft der Arbeit, Bonn 2009. Bennett J., Estrin S., Urga G., Methods of Privatization and Economic Growth in Transition Economies, Economics of Transition, vol. 15, is. 4/2007. 12
Berg A., Measurement and mismeasurement of economic activity during transition to the market, w: Eastern Europe in transition: from recession to growth?, M.I. Blejer, G.A. Calvo, F. Coricelli, A.H. Gelb (red.), The World Bank, Discussion Paper 196, Proceedings of a Conference on the Macroeconomic Aspects of Adjustment, 1993. Berg A., Supply and Demand Factors in the Output Decline in East and Central Europe, Empirica nr 21/1994. Blanchard,O.J., Assesment of the economic transition in Central and Eastern Europe theoretical aspects of transition, American Economic Review, nr 2/1996. Blanchard O.J., The economics of post-communist transition, Clarendon Press, Oxford 1997. Blanchard O.J., Kremer M., Disorganization, Quarterly Journal of Economics, November 1997. Calvo G.A., Coricelli F., Output collapse in Eastern Europe: the role of credit, w: Eastern Europe in transition: from recession to growth?, M.I. Blejer, G.A. Calvo, F. Coricelli, A.H. Gelb (red.), The World Bank, Discussion Paper 196, proceedings of a Conference on the Macroeconomic Aspects of Adjustment, 1993. De Melo M., Denizer C., Gelb A., Tenev, S., Circumstance and choice: the role of initial conditions and policies in transition economies, The World Bank, Policy Research Working Paper 1866/ 1997. Di Tommaso M.L., Raiser M., Weeks M., Home Grown or Imported? Initial Conditions, External Anchors and the Determinants of Institutional Reform in the Transition Economies, The Economic Journal, vol. 117, no. 520, 2007. Fardmanesh M., Tan L., From command to market: A performance perspective for transition economies, Economic Growth Center, Yale University, Occasional Paper nr 7/ 2005. Fischer S., Sahay R., Gospodarki transformacji po dziesięciu latach, w: Po 10 latach transformacja i rozwój w krajach postkomunistycznych, J. Neneman (red.), CASE, Warszawa 2000. Fischer, S., Sahay, R., Végh C.A., Economies in Transition: The Beginnings of Growth, AEA Papers and Proceedings, vol. 86, nr 2, 1996. Gács J., The Effects of the Demise of the CME and the USSR on Output in Hungary, w: Output Decline in Eastern Europe: Unavoidable, External Influence or Homemade?, R.G. Holzmann, J. Gács (red.), Kluwer, Boston 1995. Grzymala-Busse A., Innes A., Great expectations: the EU and domestic political competition in East Central Europe, East European Politics and Societies, vol. 17 no. 1, 2003. Gurbiel R., Dezintegracja a zagraniczne inwestycje bezpośrednie i transfer technologii. Przypadek podziału Czechosłowacji, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2001. Hernández-Cata E., Liberalization and the behavior of output during the transition from plan to market, International Monetary Fund, Working Papers nr 53/1997. Kornai J., Transformational Recession: The Main Causes, Journal of Comparative Economics, nr 1/1994. Kozarzewski P., Prywatyzacja w krajach postkomunistycznych, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2006. Liberalne przesłanki polskiej transformacji gospodarczej, W. Jarmołowicz, K. Szarzec (red.), PWE, Warszawa 2011. Matkowski Z., Sytuacja gospodarcza krajów postsocjalistycznych ekonomiczne i społeczne efekty transformacji, Ekonomista nr 6/2003. Piazolo D., Credibility and Growth Effects on Eastern Europe, European Investment Bank, Economic and Financial Report no. 99/P2, 1999, [online], http://papers.ssrn.com. [access 22.03.2011]. Poczta-Wajda A., Nowoczesne techniki analityczne w kształceniu na studiach ekonomicznych. Część pierwsza, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010. Popov V., Shock therapy versus gradualism: the end of the debate (Explaining the magnitude of transformational recession), Comparative Economic Studies, nr 1, 2000. Rodrik D., Making sense of the Soviet trade shock in Eastern Europe: a framework and some estimates, w: Eastern Europe in transition: from recession to growth?, M.I. Blejer, G.A. Calvo, F. Coricelli, A.H. Gelb (red.), The World Bank, Discussion Paper 196, Proceedings of a Conference on the Macroeconomic Aspects of Adjustment, 1993. Staehr K., Reforms and economic growth in transition economies: complementarity, sequencing and speed, Bank of Finland, Institute for Economies in Transition BOFIT, Discussion Papers 1, 2003. Tomidajewicz J.J., Specyficzne problemy prywatyzacji w krajach Europy Środkowo-Wschodniej (Przykład gospodarki polskiej), w: Prywatyzacja w Polsce a kształtowanie europejskiego ładu społecznego, J.J. Tomidajewicz (red.), Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 2009. Transition Report 1999. Ten Years of Transition European Bank for Reconstruction and Development, London 1999. Transition report 2000, European Bank for Reconstruction and Development, London 2000. Transition report 2009, European Bank for Reconstruction and Development, London 2009. Winiecki J., The inevitability of a fall in output in the early stages of transition to the market: theoretical underpinnings, Soviet Studies nr 4/1991. 13