PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ W POLSCE 2007

Ministerstwo Gospodarki PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ W POLSCE 2007 Dokument przyjęty przez Radę Ministrów 27 lipca 2007 r. Warszawa, lipiec 2007

Opracowanie: Ministerstwo Gospodarki Departament Analiz i Prognoz przy współudziale departamentów: Rozwoju Gospodarki, Regulacji Gospodarczych, Instrumentów Wsparcia Łamanie i druk: ZWP MPiPS. Zam. 1209/07. 2

SPIS TREŚCI Wstęp... 5 1. Makroekonomiczna sytuacja Polski w 2006 roku... 6 1.1 Wzrost gospodarczy i jego czynniki... 7 1.2 Inwestycje... 10 1.3 Handel zagraniczny i kurs walutowy... 12 1.4 Rynek pracy... 16 1.5 Koszty pracy... 20 1.6 Finanse publiczne i polityka fiskalna... 23 1.7 Inflacja i polityka pieniężna... 26 2. Charakterystyka polskich przedsiębiorstw... 29 2.1 Liczba i struktura polskich przedsiębiorstw... 29 2.2 Sytuacja ekonomiczno-finansowa polskich przedsiębiorstw... 33 2.3 Analiza sektora mikroprzedsiębiorstw w roku 2005... 43 3. Innowacyjność polskich przedsiębiorstw... 47 3.1 Ocena innowacyjności polskich przedsiębiorstw... 47 3.2 Bariery prowadzenia działalności innowacyjnej... 51 3.3 Współpraca przedsiębiorstw z sektorem B+R oraz z ośrodkami innowacyjności.. 52 3.4 Infrastruktura instytucjonalna innowacji... 54 3.5 Powiązania kooperacyjne przedsiębiorstw i sektora nauki rola i znaczenie klastrów... 56 3.6 Polityka i instrumenty... 57 4. Otoczenie instytucjonalne przedsiębiorstw w 2006 r.... 69 4.1 Otoczenie regulacyjne... 72 4.2 Funkcjonowanie sądownictwa... 91 4.3 Finansowanie działalności gospodarczej... 96 4.4 Instytucje wpierające MSP... 116 4.5 Samorząd gospodarczy i organizacje pracodawców... 118 4.6 Infrastrukturalne uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości... 121 4.7 Wpływ specjalnych stref ekonomicznych na rozwój przedsiębiorczości... 130 4.8 Korupcja... 132 5. Międzynarodowe rankingi konkurencyjności pozycja Polski... 135 Rekomendacje... 139 3

4

WSTĘP Przedsiębiorczość coraz częściej jest uważana za główny warunek rozwoju społecznogospodarczego i kluczowy czynnik osiągnięcia konkurencyjności w skali całej gospodarki. Gwałtowny rozwój przedsiębiorczości w Polsce, w najprostszy sposób rozumianej jako skłonność do zakładania i prowadzenia własnych firm, był zjawiskiem charakterystycznym dla początkowego okresu transformacji. Niezależnie od późniejszego sukcesu czy porażki danego przedsięwzięcia, uczestnicy polskiego życia gospodarczego potwierdzili swoją determinację w przeobrażaniu polskiej rzeczywistości gospodarczej, ujawniając ducha inicjatywy i kreatywności. Cechy te zaważyły na zmianie postaw wielu Polaków, którzy w rezultacie przeszli do wcielania pomysłów na swój własny biznes w życie. Jednocześnie szereg istniejących, a także nowych barier w działalności gospodarczej uniemożliwiał i w dalszym ciągu utrudnia pełne wykorzystanie potencjału rodzimych przedsiębiorców. Raport Przedsiębiorczość w Polsce 2007 jest V edycją opracowania stanowiącego wszechstronną analizę polskich przedsiębiorstw. Opracowany w Ministerstwie Gospodarki dokument ma charakter informacyjny. Ukazano w nim, na tle sytuacji makroekonomicznej w kraju, ekonomiczne i instytucjonalne warunki funkcjonowania przedsiębiorstw, a także przedstawiono podstawowe dane charakteryzujące polskie firmy. Zaprezentowane informacje dotyczą przede wszystkim 2006 r. i zmian, jakie miały miejsce w środowisku przedsiębiorców od prezentacji poprzedniego raportu. W obecnej edycji raportu w sposób pogłębiony potraktowana została kwestia innowacyjności, będącej kluczowym wyznacznikiem obecnej i przyszłej konkurencyjności polskich firm i gospodarki jako całości. Ponadto raport zawiera rekomendacje co do działań niezbędnych dla rozwoju przedsiębiorczości. Ubiegły rok zaznaczył się bardzo korzystnie w rozwoju polskich przedsiębiorstw, działających od przeszło dwóch lat na jednolitym rynku Unii Europejskiej. Świadczą o tym nie tylko bardzo dobre wyniki w eksporcie, ale przede wszystkim długo oczekiwane ożywienie inwestycyjne Odbiciem tych procesów rozwojowych jest osiągnięte tempo wzrostu najwyższe na przestrzeni ostatnich 9 lat. Rok 2006 upłynął również pod znakiem silnego spadku bezrobocia, a prognozy na najbliższy rok są równie optymistyczne. Mimo obserwowanych procesów rozwojowych, w dalszym ciągu istnieją bariery, które utrudniają działalność gospodarczą. Nie należy zakładać, że bezpośrednio przełoży się to na załamanie przedsiębiorczości w Polsce, ale ich istnienie zwiększa koszty i ryzyko prowadzenia działalności gospodarczej. Tym samym uniemożliwiają one firmom pełne wykorzystanie potencjału rozwojowego. Co więcej, problemy te mogą stanowić zagrożenie dla utrzymania tendencji rozwojowych w długim okresie. Czynnikami utrudniającymi działalność są przede wszystkim skomplikowane regulacje prawne i częste zmiany w przepisach czy nadmierna reglamentacja życia gospodarczego. Ponadto w dalszym ciągu innowacyjność polskich firm jest niska, a co ważniejsze brak również jednoznacznych sygnałów, świadczących o zdecydowanej poprawie sytuacji w tym zakresie, co może wpłynąć na zmniejszenie ich konkurencyjności w długim okresie. 5

1. MAKROEKONOMICZNA SYTUACJA POLSKI W 2006 ROKU Stan gospodarki na poziomie makro jest podstawowym czynnikiem wpływającym na sytuację finansową przedsiębiorstw. To od fazy cyklu koniunkturalnego zależy, jak przedsiębiorstwa prosperują. Korzystne warunki zewnętrzne pobudzają nawet te słabsze przedsiębiorstwa do zwiększania nakładów inwestycyjnych, w związku z chęcią generowania większych zysków. Dobra koniunktura powoduje wzrost popytu, którego zaspokojenie wymaga zwiększenia produkcji dla zapewnienia równowagi rynkowej. Dlatego zachowanie się agregatów makroekonomicznych, takich jak produkt krajowy brutto czy produkcja przemysłowa i budowlano-montażowa jest pośrednią przesłanką do wyciągania wniosków o wynikach i warunkach działalności przeciętnego podmiotu gospodarczego. Po okresie stagnacji w latach 2001 2002, od początku 2003 roku obserwowano oznaki ożywienia gospodarczego. W kolejnych latach wzrost gospodarczy ukształtował się na poziomie 3,9% w 2003 oraz 5,3% w 2004 roku. W następnym roku zaobserwowany wzrost gospodarczy nie był tak silny i wyniósł 3,6%. Jednak wynik ten należy tłumaczyć tzw. efektem bazy. Przyspieszenie nastąpiło w 2006 roku, a PKB wzrósł wtedy o 6,1%. Lata 2000 2003 były okresem spowolnionych procesów prywatyzacyjnych, co wpłynęło m.in. na zmniejszony napływ inwestycji zagranicznych. Jednak już w roku 2004 doszło do znacznej poprawy w tym zakresie. Warto też podkreślić zmieniającą się strukturę BIZ więcej środków lokowanych jest w formie inwestycji greenfield. Szacowana wielkość napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych w 2006 roku wyniosła 11,1 mld euro i była o ok. 44% wyższa niż w 2005 r., kiedy wyniosła 7,7 mld euro. Od 2003 roku obserwowany jest znaczący wzrost obrotów handlu zagranicznego, choć wysokie ubiegłoroczne tempo wzrostu eksportu było niższe niż importu. Zmienia się również struktura towarowa w handlu zagranicznym, na korzyść większego udziału towarów wysoko przetworzonych. Obserwowana aprecjacja złotego względem dolara wpłynęła pozytywnie na konkurencyjność cenową towarów zagranicznych. Zaobserwowane na rynku pracy pozytywne zmiany następowały w wyniku spadku bezrobocia i wzrostu zatrudnienia. Jednocześnie zauważalny jest spadek aktywności zawodowej. Polska nadal znacząco odbiega pod względem podstawowych wskaźników z zakresu rynku pracy od pozostałych krajów UE. Niewiele lepiej kształtuje się sytuacja pod względem produktywności pracy. Jednym z głównych wyzwań polskiej gospodarki pozostaje stan finansów publicznych. Wysoki deficyt budżetowy o charakterze strukturalnym był przyczyną narastania długu w latach 2000 2003. Odwrócenie tego trendu nastąpiło w 2004 roku, ale w kolejnych dwóch latach relacja długu publicznego do PKB ponownie wzrosła. Inflacja mierzona wskaźnikiem CPI ukształtowała się w 2006 r. na niższym poziomie niż w poprzednim roku. Była też niższa niż założenia przyjęte w ustawie budżetowej. Jedynie w sierpniu i wrześniu wskaźniki inflacji bazowej netto kształtowały się poniżej poziomu wskaźnika CPI, kiedy to jego wartość była najwyższa na przestrzeni całego roku. Od początku roku występował trend wzrostowy cen w ujęciu rocznym, a na koniec grudnia inflacja wyniosła 1,4%. Oczekiwania inflacyjne rosły w drugiej połowie roku. Presję na ceny wywierały wzrastające ceny ropy naftowej i surowców na rynkach światowych. 6

1.1 Wzrost gospodarczy i jego czynniki Ożywienie obserwowane w 2006 r. miało szeroki zasięg oddziaływania i obejmowało całą gospodarkę, a jego źródeł można upatrywać w akcesji Polski do Unii Europejskiej, skutkującej przyspieszeniem eksportu. Zwiększający się eksport był stymulatorem wzrostu produkcji i zatrudnienia, a w konsekwencji, wzrostu krajowego popytu konsumpcyjnego. Biorąc pod uwagę okres od 1996 roku, wzrost PKB w roku 2006 był niższy jedynie od wyniku uzyskanego w latach bezpośrednio przed kryzysem rosyjskim z 1998 r. Przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego do poziomu 6,1% było wynikiem zwiększenia zarówno konsumpcji, jak i inwestycji, a ukształtowana w 2006 roku struktura popytowych czynników wzrostu daje gospodarce solidne podstawy dalszego rozwoju. Wykres 1 Wzrost gospodarczy, konsumpcja i nakłady brutto na środki trwałe (zmiana % w relacji do analogicznego okresu roku poprzedniego) % 23 21 19 17 15 13 11 9 7 5 3 1-1 -3-5 -7-9 -11-13 -15 Q1 2001 Q3 2001 PKB Spożycie zbiorowe Eksport Q1 2002 Q3 2002 Q1 2003 Q3 2003 Q1 2004 Źródło: Opracowanie DAP MG 1 na podstawie danych GUS. Q3 2004 Spożycie indywidualne Nakłady brutto na środki trwałe Q1 2005 Q3 2005 Q1 2006 Q3 2006 Wyraźnie odmienną niż w poprzednim roku rolę we wzroście odegrały poszczególne składniki zagregowanego popytu. W 2006 r. podstawowym czynnikiem wzrostu był popyt krajowy, a kompozycja jego poszczególnych składników była zbliżona do tej z okresu akcesji. O ile wkład konsumpcji prywatnej był podobny, to konsumpcja zbiorowa po chwilowej zmianie kierunku wpływu w 2004 roku, ponownie oddziaływała stymulująco na kształtowanie się PKB. Ponadto nastąpiło znaczne zwiększenie udziału spożycia indywidualnego w popycie, powracając do poziomu z końca lat 90. Wyraźnie wzrosła też rola akumulacji, która, odmiennie względem poprzedniego roku, oddziaływała pozytywnie na wzrost popytu krajowego. Jest to wynikiem większej skali dodatniego wpływu nakładów brutto na środki trwałe i neutralnego oddziaływania zapasów. Potwierdza to wykorzystywanie przez przedsiębiorstwa zgromadzonych rezerw, przy jednocześnie zwiększających się nakładach inwestycyjnych. Z kolei przyspieszenie eksportu stymulowało wzrost produkcji i zatrudnienia, natomiast wyższa dynamika importu związana była z ożywieniem inwestycyjnym. Taka sytuacja miała jednak swoje odzwierciedlenie w deficycie handlowym i ujemnym wpływie eksportu netto na PKB. 1 Departament Analiz i Prognoz Ministerstwa Gospodarki. 7

Przyspieszenie tempa wzrostu PKB było obserwowane już od pierwszego kwartału 2006 roku. Przyczyniły się do tego dobre wyniki w przemyśle i sprzedaży detalicznej, mimo nadal utrzymującego się ograniczenia eksportu artykułów spożywczych związanego z nałożonym embargiem na polskie mięso. Stopniowo poprawiały się również wyniki w budownictwie. W ciągu 2006 r. doszło do przesunięcia akcentu w ramach składników popytowych PKB. Z kwartału na kwartał słabło tempo wzrostu spożycia, w ślad za spowolnieniem spożycia zbiorowego, co głównie było efektem relatywnie wysokiej bazy w poprzednim roku. Jednocześnie obserwowano wysoką dynamikę spożycia indywidualnego, co wynikało z przyspieszenia dynamiki realnych dochodów do dyspozycji, a także ożywienia na rynku kredytów konsumpcyjnych. Potwierdza to również przyrost sprzedaży detalicznej. O większych wydatkach na konsumpcję zdecydowały m.in.: poprawa sytuacji na rynku pracy, wzrost wynagrodzeń, waloryzacja świadczeń społecznych, a także transfery emigracji zarobkowej. Ponadto należy zwrócić uwagę na znaczny przyrost nakładów inwestycyjnych, co przyczyniło się do istotnego wzrostu akumulacji, natomiast w zakresie zapasów nadal widoczny jest efekt ich nagromadzenia w okresie przedakcesyjnym, co rzutuje na zaniżone wyniki w kolejnych latach. Wykres 2 Dekompozycja popytowa wzrostu PKB względem analogicznego kwartału roku poprzedniego 14 12 10 8 6 4 2 0-2 -4 Spożycie indywidualne Spożycie zbiorowe Akumulacja brutto Eksport netto PKB -6 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 1996 1996 1997 1997 1998 1998 1999 1999 2000 2000 2001 2001 2002 2002 2003 2003 2004 2004 2005 2005 2006 2006 Źródło: Opracowanie DAP MG na podstawie danych GUS. W kontekście roli akumulacji brutto jako czynnika wzrostu należy także wspomnieć o kompozycji tej kategorii i zmianach, jakie miały miejsce w tym zakresie w ostatnim okresie. Istotny wzrost zapasów, w związku z obawami o wzrost cen po akcesji, jak i na skutek oczekiwanych zmian stawek VAT, zaważył na wynikach 2004 r., jak i następnych lat. W 2004 r. gwarantował pozytywny wpływ akumulacji na PKB, w kolejnych zaś można zaobserwować wpływ korekty w tym obszarze. Jednocześnie z punktu widzenia procesów gospodarczych dużo bardziej interesującą kategorią pozostają inwestycje. Do przełamania negatywnych tendencji w tym zakresie doszło w drugiej połowie 2004 roku. Sytuacja z kwartału na kwartał poprawiała się i nakłady brutto na środki trwałe rosły, a w 2006 r. osiągnęły najlepszy wynik od dziewięciu lat. Do tak znaczącej poprawy sytuacji przyczyniły się dobre wyniki finansowe przedsiębiorstw uzyskane w 2006 roku, a także większe i bardziej efektywne wykorzystanie funduszy unijnych i kredytów. 8

Zmiany w strukturze popytu krajowego i zagranicznego pozostają w ścisłym związku z rolą, jaką we wzroście na przestrzeni kolejnych lat odegrały poszczególne sektory gospodarki. W 2006 roku sektor usługowy, od kilku lat dynamicznie rozwijający się, zwiększył jeszcze swój dodatni wkład w tworzenie wartości dodanej. Na uwagę zasługuje również to, że sektor ten jako jedyny nawet w okresie stagnacji gospodarczej, miał dodatni wpływ na PKB. Po nieco słabszym wyniku przemysłu w roku 2005, w 2006 r. nastąpiło wzmocnienie jego wpływu do poziomu z roku akcesji. Z kolei załamanie się inwestycji w okresie stagnacji gospodarczej, będące główną przyczyną ujemnego wkładu budownictwa we wzrost PKB w latach 2001 2002, zostało zahamowane i w latach 2004 2006 zanotowano dodatni wkład tego sektora we wzrost PKB. W 2006 r. skala wzrostu wartości dodanej brutto w budownictwie była większa niż przed rokiem, a stopniowe przyspieszenie wzrostu do 19% w IV kwartale świadczy o wyraźnym ożywieniu w tym sektorze gospodarki. Wykres 3 Dekompozycja sektorowa wzrostu PKB względem analogicznego kwartału roku poprzedniego 10 8 6 4 2 0 Przemysł Usługi rynkowe Podatki od produktów netto Budownictwo Pozostałe sektory -2 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 1996 1996 1997 1997 1998 1998 1999 1999 2000 2000 2001 2001 2002 2002 2003 2003 2004 2004 2005 2005 2006 2006 Źródło: Opracowanie DAP MG na podstawie danych GUS. Dekompozycja sektorowa wzrostu oddaje istotę przemian jakościowych i ilościowych w gospodarce polskiej w ostatnich latach. Analiza źródeł wzrostu gospodarczego dokonana w oparciu o dekompozycję Solowa 2 wskazuje, że po roku 1992 największą rolę we wzroście odegrały nie przyrosty nakładów czynników produkcji, lecz przede wszystkim wzrost ich wydajności. Dynamiczny wzrost produktywności kapitału i pracy w okresie transformacji, którego średnie tempo przekraczało 3,6% rocznie, obrazuje skalę przemian, jakie dokonały się w strukturze polskiej gospodarki. Poprawa miała miejsce zarówno w zakresie jakości czynnika kapitału, jak i pracy, wyrażająca się w ogólnym poziomie wykształcenia, kulturze i organizacji pracy. Wkład czynnika kapitału we wzrost PKB był w całym tym okresie również dodatni, niemniej jednak rola jego była niewielka. Z kolei czynnik pracy oddziaływał ujemnie na wzrost gospodarczy, co było konsekwencją spadku liczby pracujących, szczególnie silnego w latach 1999 2001. 2 W celu dokonania dekompozycji Solowa przyjęto następujące założenia co do funkcji produkcji oraz danych. Funkcja produkcji ma postać Cobba-Douglasa, w której parametr udziału wypłat dla czynnika praca przyjęto na poziomie 0,65, co implikuje parametr udziału wypłat dla kapitału na poziomie 0,35. Zasoby pracy oraz kapitału przyjęto zgodnie z danymi rocznika statystycznego. W przypadku czynnika praca przyjęto liczbę pracujących w gospodarce narodowej, a w przypadku kapitału zmiany w zasobach środków trwałych. Przy czym w tym drugim przypadku zmiany stanu środków trwałych opóźniono o jeden okres. Przyjęto, że nowe nakłady osiągają pełną zdolność produkcyjną dopiero w następnym okresie. 9

1.2 Inwestycje W II połowie lat 90. bardzo szybki, ponad 20-proc. wzrost nakładów brutto na środki trwałe został wyhamowany na skutek oddziaływania kryzysu rosyjskiego, a w okresie spowolnienia gospodarczego, w latach 2001-2002, doszło do znacznego obniżenia ich poziomu. Pierwsze oznaki ożywienia inwestycyjnego można było zauważyć w II połowie 2003 roku, jednak faktyczna odbudowa aktywności inwestycyjnej miała miejsce dopiero w kolejnych latach, choć w nieco wolniejszym tempie niż oczekiwano. W roku 2006 nakłady brutto na środki trwałe wzrosły o 16,5%, wobec spadku średnio o ponad 5% rocznie w latach 2001 2003 i wzroście na stałym poziomie 6,5% w latach 2004 2005. Początek 2006 roku nie był tak optymistyczny, jak koniec poprzedniego roku, choć w ujęciu kwartalnym można było zaobserwować tendencję wzrostową. Wynik osiągnięty w IV kwartale (wzrost o 19,3%) był imponujący, tym bardziej że IV kwartał roku poprzedniego również cechował się istotnym wzrostem inwestycji (10,1%). Największy wzrost nakładów inwestycyjnych na środki trwałe odnotowano w sektorze środków transportu o niemal 50% (w jednostkach zatrudniających powyżej 9 osób). Jednak największy udział nadal stanowią nakłady na urządzenia i maszyny, a wzrost w tym sektorze wyniósł 20%. Niewielkie opóźnienie inwestycji w cyklu jest zjawiskiem charakterystycznym dla wszystkich gospodarek rynkowych. Dzieje się tak m.in. dlatego, że przedsiębiorstwa na początku każdej wzrostowej fazy cyklu dysponują wolnymi mocami produkcyjnymi, pozwalającymi im na zwiększanie produkcji w sytuacji odradzającego się popytu, bez konieczności natychmiastowego inwestowania. W podobny sposób nie mogą one natychmiast wstrzymać, bądź rozpocząć inwestycji w sytuacji wystąpienia negatywnego lub pozytywnego nieantycypowanego szoku zewnętrznego, przez co ich reakcja na szoki jest na ogół nieznacznie spóźniona. Wykres 4 Nakłady brutto na środki trwałe i PKB (zmiana % w relacji do analogicznego okresu roku poprzedniego) zmiana względem analogicznego okresu roku poprzedniego 30 25 20 15 10 5 0-5 -10-15 Stopa wzrostu PKB Stopa zmian nakładów brutto na środki trwałe -20 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 Q1 Q3 1996 1996 1997 1997 1998 1998 1999 1999 2000 2000 2001 2001 2002 2002 2003 2003 2004 2004 2005 2005 2006 2006 Źródło: GUS. 10

Postęp inwestycyjny był możliwy dzięki szybko rozwijającym się wszystkim gałęziom gospodarki. Ożywieniu inwestycyjnemu sprzyjała dobra koniunktura utrzymująca się w ostatnich latach, początkowo zaspakajana poprzez rezerwy mocy produkcyjnych. Jednak dalszy wzrost popytu i znacznie uszczuplenie zapasów, spowodowały konieczność zwiększenia nakładów inwestycyjnych. Stopa inwestycji (liczona jako relacja akumulacji brutto do PKB) w 2006 roku utrzymała się na poziomie 20%, wobec 19% notowanych w roku 2005 3. Było to znacznie mniej niż w czasie ożywienia inwestycyjnego w latach 1998 99, a także mniej niż wynosi średnia stopa inwestycji w innych krajach, które wraz z Polską zostały członkami UE w roku 2004. Stopa oszczędności krajowych była natomiast nieco wyższa niż rok wcześniej, jednak nadal kształtowała się na niskim poziomie (ok. 20%). Wykres 5 Luka między oszczędnościami krajowymi a inwestycjami na tle bezpośrednich inwestycji zagranicznych w latach 1995 2006 (% PKB) % 8 6 Luka między oszczędnościami krajowymi a inwestycjami Bezpośrednie inwestycje zagraniczne 4 2 0-2 -4-6 -8 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Źródło: Obliczenia DAP MG na podstawie danych NBP i PAIiIZ. Analizując sytuację w zakresie inwestycji, należy zwrócić uwagę na zależność między poziomem inwestycji krajowych a zapotrzebowaniem na kapitał ze strony sektora produkcyjnego. Niska stopa oszczędności krajowych w Polsce jest przyczyną powstania luki między oszczędnościami krajowymi a inwestycjami, co z kolei rodzi konieczność absorpcji oszczędności zagranicznych, w postaci inwestycji bezpośrednich, portfelowych czy kredytów. Od roku 2000 luka pomiędzy oszczędnościami krajowymi a inwestycjami stopniowo maleje, by w 2006 roku osiągnąć znacznie niższy poziom niż rok wcześniej. Znaczna część oszczędności zagranicznych napływa do Polski w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). W 2006 r. napływ BIZ 4 do Polski wyniósł 13,92 mld USD. Był tym samym o 40% większy od wyniku uzyskanego w 2005 r. i największy w ciągu ostatnich dziesięciu lat (z wyjątkiem roku 2004, w którym ponad 100-proc. wzrost napływu 3 4 Jednocześnie warto podkreślić, że relacja nakładów brutto na środki trwałe do PKB uległa dalszej poprawie i wyniosła w 2006 r. 20% wobec 18% w 2005 r. W 2006 r. Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych zaprzestała publikowania wielkości napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski. Fakt istnienia kilku źródeł (NBP, PAIiIZ) informacji o inwestycjach zagranicznych, powodował liczne wątpliwości i pytania ze strony opinii publicznej. Dlatego też obie instytucje postanowiły przekazywać informacje tylko w określonym zakresie. Dane o napływie BIZ, jego strukturze i wartościach zobowiązań z tytułu zagranicznych inwestycji podaje NBP. Dlatego też dane dotyczące napływu BIZ do Polski do roku 2003 pochodzą z PAIiIZ. 11

inwestycji częściowo spowodowany był wstąpieniem do Unii). Wskazuje to na wyraźną tendencję wzrostową w napływie bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski. Tabela 1 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce (roczne napływy i ich udział w PKB) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 w mld USD 3,66 4,50 4,91 6,37 7,27 9,34 5,71 4,13 4,59 12,68 9,65 13,92 w % PKB 2,63 2,87 3,12 3,70 4,33 5,45 3,00 2,09 2,12 5,02 3,19 4,10 Źródło: Obliczenia DAP MG na podstawie danych NBP i GUS. Wykres 6 Napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich w latach 1995-2006 (w USD) 16 000 14 000 BIZ (lewa oś) % PKB (prawa oś) 7,0 6,0 12 000 10 000 8 000 6 000 4 000 2 000 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 Źródło: Obliczenia DAP MG na podstawie danych NBP i GUS. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne są nie tylko źródłem kapitału inwestycyjnego uzupełniającego deficyt krajowych oszczędności, lecz przede wszystkim są ważnym czynnikiem podnoszącym tempo modernizacji polskiej gospodarki. Inwestycje zagraniczne przyczyniają się nie tylko do tworzenia nowych miejsc pracy, ale także są źródłem napływu nowych technologii produkcji i technik zarządzania. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce odegrały również istotną rolę w procesach prywatyzacyjnych polskich przedsiębiorstw. Zahamowany napływ inwestycji w latach 2000 2003 związany był ze spowolnieniem prywatyzacji. W roku 2004 sytuacja uległa odwróceniu. Czynnikiem, który zwiększył skłonność inwestorów zagranicznych do lokowania kapitału w naszym kraju była integracja z Unią Europejską. Członkostwo w UE stanowi czynnik zwiększający zaufanie zagranicznych przedsiębiorców do polskiej gospodarki. Ponadto wpływ na zainteresowanie naszym krajem miała poprawiająca się sytuacja ekonomiczna i świadczące o tym przyspieszenie gospodarcze. Dynamiczny rozwój głównych sektorów gospodarki skłonił inwestorów zagranicznych do ulokowania kapitału na naszym rynku. W związku z tym w najbliższej przyszłości należy oczekiwać ożywienia działalności inwestycyjnej zagranicznych przedsiębiorców, zwłaszcza małych i średnich, którzy do tej pory obawiali się ryzyka związanego z prowadzeniem działalności w naszym kraju. 1.3 Handel zagraniczny i kurs walutowy Rok 2006 był kolejnym z rzędu rokiem dynamicznego wzrostu eksportu. Według danych ostatecznych GUS w roku ubiegłym eksport wzrósł o 23,1%, osiągając poziom ponad 12

87,9 mld euro. Równocześnie odnotowano relatywnie wysokie tempo wzrostu importu (wzrost o 24,1%), którego wartość sięgnęła po raz pierwszy w historii ponad 100 mld euro. W rezultacie aktywizacji importowej deficyt obrotów towarowych powiększył się z 9,7 mld euro w 2005 r. do 12,9 mld euro w roku 2006. O wyprzedzającym tempie wzrostu importu w stosunku do eksportu zadecydował w znacznej mierze wzrost cen importowanych surowców energetycznych, w tym ropy i gazu. O znaczącym wpływie czynnika cenowego na dynamikę wartości importu świadczy fakt, iż tempo wzrostu jego wolumenu (szacowane na ok. 16,4%) okazało się nieco wolniejsze niż po stronie eksportu (szacowane na 16,8%). W ciągu minionych 6 lat średnie tempo wzrostu obrotów handlowych w euro wyniosło 13,6%. Bezprecedensowo długi okres dynamicznego wzrostu obrotów sprawił, że ich wartość w roku 2006 po stronie eksportu okazała się ponad 2,5-krotnie wyższa niż w roku 2000, a w imporcie niemal 2-krotnie wyższa. Świadczy to o dynamicznym otwieraniu się polskiej gospodarki na świat. Stopień otwartości gospodarki polskiej mierzony relacją eksportu do PKB w latach 2000 2006 został przedstawiony w tabeli poniżej. Tabela 2 Relacja eksportu do PKB w okresie 2000 2006 (towary i usługi ) Wyszczególnienie 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Dynamika PKB w % 4,0 1,0 1,4 3,8 5,3 3,4 6,1 PKB w mld PLN 684,9 721,6 781,1 814,7 923,3 980,9 1057,7 Eksport w mld PLN 201,5 211 231 280,8 346,4 364,5 426,8 Eksport /PKB w % 29,4 29,2 29,6 34,5 37,5 37,2 40,4 Źródło: DAP MG na podstawie danych NBP. Pomimo wzrostu wskaźnika relacji eksportu do PKB ograniczeniu uległ, w konsekwencji szybszego tempa wzrostu importu, obserwowany w 2005 r., dodatni wpływ eksportu netto na tempo wzrostu gospodarczego. Na silne ożywienie w wymianie handlowej Polski w latach 2003 2005 złożyło się kilka czynników. Jednym z nich było ożywienie gospodarki światowej. W ubiegłym roku gospodarka światowa rozwijała się w szybkim tempie. Wprawdzie Stany Zjednoczone, po kilku latach silnego wzrostu opartego na boomie na rynku nieruchomości, doświadczyły niewielkiego spowolnienia, to jednak ożywienie w innych regionach, w szczególności w Azji, jest ciągle wyraźne. W rezultacie w 2006 r. w gospodarce globalnej utrzymały się podstawowe tendencje makroekonomiczne obserwowane w latach poprzednich. Po osiągnięciu wysokiego przyrostu produktu globalnego w 2004 r. (o 5,3%) oraz niewielkim spowolnieniu w roku następnym (do 4,9%), w 2006 r. gospodarka światowa rozwijała się w tempie ok. 5,1%. Wzrosty notowań na światowych giełdach, będące następstwem majowych korekt, wskazują na solidną pozycję finansową przedsiębiorstw i spodziewany dalszy wzrost oczekiwań. Znajduje to potwierdzenie także w spadku cen surowców energetycznych, po silnych wzrostach spowodowanych napięciami na Bliskim Wschodzie. Dynamicznemu wzrostowi eksportu sprzyjał także dalszy wzrost konkurencyjności polskiej oferty towarowej. Poprawa jakości eksportu była w dużej mierze rezultatem działań restrukturyzacyjnych podjętych w wielu przedsiębiorstwach na początku obecnej dekady, a także bezpośrednich inwestycji zagranicznych, które doprowadziły do unowocześnienia i podniesienia jakości polskich towarów i usług. W konsekwencji przedsiębiorstwa polskie w coraz większym stopniu są zdolne do konkurencji na rynkach europejskich nie tylko (jak dotychczas) ceną, lecz także jakością i nowoczesnością wyrobów. 13

Dominującym kierunkiem polskiego eksportu są rynki krajów rozwiniętych. Ich udział w eksporcie Polski wzrósł z 76,3% w 2000 r. do ponad 83% w ostatnich dwóch latach. Szczególnie wyraźny był wzrost pozycji Jednolitego Rynku Europejskiego w polskim eksporcie. W ciągu ostatnich 6 lat jego udział zwiększył się z 69,9% do 77,4%, o czym w znacznej mierze zadecydował fakt rozszerzenia UE o rynki Europy Środkowej i Wschodniej. Wykres 7 Struktura geograficzna polskiego handlu zagranicznego w 2006 r. Eksport Import 10,22 6,07 12,48 17,56 83,16 69,95 Kraje rozwiniete Kraje rozwiniete Kraje Europy Śr.-Wsch. Kraje Europy Śr.-Wsch. Kraje rozwijające się Kraje rozwijające się Źródło: DAP MG na podstawie danych GUS. Jedną z najważniejszych zmian jakościowych w strukturze geograficznej polskiego eksportu był znaczący wzrost nadwyżki wymiany z krajami Unii Europejskiej. Notowany jeszcze w 2004 r. deficyt obrotów z UE w wysokości 1,4 mld euro, przekształcił się rok później w niemal 2 mld euro nadwyżki, a w 2006 r. wyniosła ona niemal 4,4 mld euro. Skala wzrostu nadwyżki wymiany handlowej na wymagającym rynku europejskim jeszcze raz potwierdza tezę o wzroście konkurencyjności polskiej oferty eksportowej. Jednocześnie jednak, jak już wspomniano, rok 2006 przyniósł w porównaniu z rokiem poprzednim wzrost deficytu obrotów handlu zagranicznego. Na wzroście deficytu wymiany w znacznej mierze zaważył wzrost cen importowanych surowców energetycznych. Natomiast w pozostałych grupach towarowych generalnie nie odnotowano poważniejszych zmian rzutujących na saldo obrotów. W tym kontekście za najbardziej znaczące można uznać korzystne zmiany, jakie nastąpiły w grupie artykułów rolno-spożywczych, których eksport zwiększył się w roku ubiegłym o prawie 1,4 mld euro (z 7,2 mld euro w 2005 r. do ponad 8,6 mld euro). Przy nieco wolniejszym przyroście importu w tej grupie towarowej (o 1 mld euro) doszło w 2006 r. do zwiększenia nadwyżki wymiany artykułami rolnospożywczymi (z 1,7 mld euro w 2005 r. do 2,1 mld euro w roku ubiegłym). Te pozytywne wyniki zostały osiągnięte pomimo embarga na import polskich produktów mięsnych i roślinnych do Rosji. Grupą towarową, w której odnotowano drugą co do wielkości poprawę salda wymiany były wyroby elektromaszynowe Warto podkreślić, iż w 2006 r. właśnie w tej grupie nastąpił najwyższy bezwzględny przyrost eksportu (z 29,0 mld euro w 2005 r. do 36,7 mld euro w roku ubiegłym), co przy odpowiednio mniejszym wzroście importu przełożyło się na ograniczenie deficytu obrotów o prawie 0,3 mld euro (do 1,8 mld euro w 2006 r.). Wśród innych pozytywnych tendencji w wymianie z zagranicą w 2006 r. na podkreślenie zasługują: 14

dalszy wzrost udziału wyrobów elektromaszynowych w eksporcie Polski ogółem przy kolejnym minimalnym zmniejszeniu udziału w imporcie (świadczy to o poprawie konkurencyjności polskiej oferty eksportowej, w tym szczególnie sektora produkcji środków transportu), znaczna poprawa salda w handlu wyrobami zaliczanymi do sekcji XX, obejmującej wyroby różne, głównie meble. Rok 2006 przyniósł jednocześnie dość znaczące zmiany skutkujące pogorszeniem stanu zrównoważenia obrotów w niektórych grupach towarowych. W największym stopniu dotyczy to produktów mineralnych, gdzie od lat utrzymujący się wysoki deficyt uległ dalszemu pogłębieniu o ponad 0,6 mld euro. Sytuacja głębokiej nierównowagi ma tu charakter obiektywny i może rokować poprawę jedynie pod warunkiem odwrócenia dotychczasowych niekorzystnych relacji cenowych paliw ciekłych i gazowych oraz węgla, Dalszemu znaczącemu pogorszeniu uległa także sytuacja w obrotach wyrobami przemysłu chemicznego. Pomimo wolniejszego tempa wzrostu importu niż eksportu w tej grupie towarowej (18,5% wobec 28,4%), na skutek prawie dwukrotnie wyższej wartości wyjściowej importu od wyjściowej skali eksportu w roku 2005, bezwzględny przyrost importu przewyższył o 466 mln euro przyrost eksportu. Przełożyło się to na dalsze pogłębienie deficytu wymiany do poziomu prawie 7,2 mld euro, Do znacznego pogłębienia deficytu doszło w handlu wyrobami przemysłu lekkiego. W tej grupie deficyt zwiększył się o 380,6 mln euro do 1,6 mld euro. Dynamika eksportu wyrobów przemysłu lekkiego wyniosła w roku ubiegłym zaledwie 104,7%, natomiast importu 111,9%. W rezultacie doszło do dalszego spadku udziału wyrobów przemysłu lekkiego w obrotach handlu zagranicznego Polski: z 4,7% do 4,0% w eksporcie oraz z 5,6% do 5,0% w imporcie. Generalnie dobre wyniki w eksporcie osiągnięto przy niezbyt sprzyjającym kursie złotego do dwóch podstawowych walut. W 2006 r. średni nominalny kurs euro wobec złotego wyniósł 3,8951 PLN i w stosunku do roku poprzedniego uległ osłabieniu o 3,2%. W tym samym czasie osłabieniu o 4,1% uległ również średni nominalny kurs USD z 3,2348 PLN w 2005 r. do 3,1025 PLN w roku ubiegłym. Ze względu na strukturę walutową polskich obrotów handlowych, gdzie około 2/3 obrotów rozliczanych jest w euro, a około 15% w USD, szacuje się, że w 2006 r. średnioważone nominalne umocnienie złotego w stosunku do dwóch podstawowych walut wyniosło ok. 3,5%. Ponieważ w roku ubiegłym średnioroczna inflacja w pozostałych państwach UE-25, czyli na rynku dominującym w polskim handlu zagranicznym, wynosiła 2,2%, a w Polsce zaledwie 1,0%, można oceniać, że w ubiegłym roku złoty umocnił się realnie w stosunku do dwóch podstawowych walut o około 2,3%. 15

Wykres 8 Średnioważony nominalny kurs euro i USD w stosunku do PLN w latach 2005 2006 (ruchoma średnia 3-miesięczna) 4,0 3,9 3,8 3,7 3,6 I II III IV V VI VII VII IX X XI XII I II III IV V VI VII VII IX X XI XII 2005 2006 Źródło: Opracowanie DAP MG na podstawie danych NBP W 2006 r. kontynuowana była tendencja wzrostu udziału dużych podmiotów w eksporcie. Wraz ze zmniejszaniem się udziału mniejszych podmiotów, zwłaszcza małych firm z reguły funkcjonujących na bazie kapitału krajowego obserwowano dość wyraźną, niekorzystną tendencję do zmniejszania się zbiorowości tych podmiotów w ogólnej zbiorowości eksporterów. Jak wynika z dostępnych danych, w okresie 2003 2005 liczba podmiotów realizujących roczny eksport o wartości do 1 mln USD, czyli z reguły podmiotów małych, zmniejszyła się z 46.312 jednostek w roku 2003 do 23.795 jednostek w roku 2005. Ubiegły rok przyniósł zatrzymanie tej tendencji, a nawet niewielki wzrost ilości podmiotów w tej grupie eksporterów (po 11 miesiącach 2006 r. 24.254 jednostki). Natomiast w grupie podmiotów realizujących eksport w granicach od 1 do 10 mln USD, czyli z reguły podmiotów średniej wielkości, w minionych trzech latach liczba eksporterów zwiększyła się z 4.915 jednostek w 2004 r. do 5.518 jednostek po 11 miesiącach 2006 r. W tej sytuacji, gdy dalszy rozwój polskiego eksportu poprzez napływ kapitału zagranicznego i jego orientację proeksportową wydaje się trudny do utrzymania w dłuższej perspektywie (należy się liczyć z przepływem kapitału i inwestycji m.in. do Rumunii, Bułgarii oraz innych krajów słabiej rozwiniętych), należałoby nasilić wsparcie proeksportowej działalności małych i średnich przedsiębiorstw, zwłaszcza podmiotów z wyłącznym kapitałem krajowym. Chodzi tu zarówno o wsparcie ich działalności promocyjnej i poszukiwania nowych rynków, jak i o ułatwienia w dostępie do zewnętrznego finansowania. Powinny temu służyć zarówno istniejące i opracowywane programy wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw, programy szeroko rozumianej promocji gospodarczej, jak i skuteczniejszy nadzór merytoryczny Rządu nad funkcjonującą od lat instytucjonalną infrastrukturą wspierania eksportu (m.in. KUKE, BGK, PAIiIZ). 1.4 Rynek pracy Dynamiczny wzrost gospodarczy w 2006 r. wpływał korzystnie także na wyniki rynku pracy. O poprawie w tym segmencie gospodarki świadczyło zwiększenie się liczby pracujących 16

o 478 tys. osób, co stanowiło wzrost o 3,4% w stosunku do roku 2005 5. Przełożyło się to również na wzrost wskaźnika zatrudnienia, który w 2006 roku ukształtował się na poziomie 46,5% i był o 1,3 pkt. proc. wyższy od wartości notowanej w roku poprzednim. W latach 1992 2003 wzrost wskaźnika zatrudnienia miał miejsce jedynie w okresie najszybszego wzrostu gospodarczego z lat 1996 1998, przy czym każdorazowo był to wzrost znacznie niższy niż w latach 2005 i 2006. Należy jednak zaznaczyć, że mimo kontynuacji pozytywnych zmian w 2006 roku, dystans do innych krajów UE pod względem wszystkich podstawowych charakterystyk rynku pracy pozostaje nadal bardzo duży. Wskaźnik zatrudnienia kształtuje się na najniższym poziomie w Unii Europejskiej, z kolei wskaźnik bezrobocia jest najwyższy w krajach UE. Sytuacji tej nie zmieniło przystąpienie do Unii Europejskiej dwóch nowych krajów, Bułgarii i Rumunii. Taka sytuacja jest konsekwencją gwałtownych przeobrażeń, które zaszły na polskim rynku pracy w latach 1999 2002. W kolejnych latach doszło do gwałtownego spadku zatrudnienia, aktywności zawodowej i wzrostu bezrobocia, czego bezpośrednią przyczyną była tzw. druga fala transformacji, w znacznej mierze zainicjowana kryzysem rosyjskim w roku 1998, wzmocniona następnie przez stosunkowo głębokie spowolnienie gospodarcze lat 2001 2002 oraz niekorzystne współoddziaływanie uwarunkowań demograficznych, strukturalnych i instytucjonalnych. Tabela 3 Sytuacja na rynku pracy w latach 1992 2006 (średniorocznie) 6 Wyszczególnienie 7 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 współczynnik aktywności 61,8 60,9 60,2 58,8 58,2 57,7 57,3 56,7 56,6 56,3 55,4 54,7 54,7 54,9 54,0 zawodowej wskaźnik 53,5 52,3 51,5 50,9 51,0 51,2 51,3 48,8 47,5 46,1 44,4 44,0 44,3 45,2 46,5 zatrudnienia stopa bezrobocia 13,5 14,0 14,4 13,3 12,3 11,2 10,6 13,9 16,1 18,2 19,9 19,6 19,0 17,7 13,8 BAEL stopa bezrobocia rejestrowanego na koniec roku 14,3 16,4 16,0 14,9 13,2 10,3 10,4 13,1 15,1 17,5 18,0 20,0 20,0 19,0 17,6 14,9 W 2002 r. nastąpiła korekta stopy bezrobocia rejestrowanego w oparciu o dane na temat populacji, ludności rolniczej i aktywności uzyskane z Narodowego Spisu Powszechnego. W tabeli dla 2002 r. podano wartość przed (18,0%) i po korekcie (20,0%). Źródło: Obliczenia DAP MG na podstawie danych BAEL, GUS. 5 6 Przytoczone w tej części raportu dane dotyczące rynku pracy pochodzą z badania BAEL i odnoszą się do ludności w wieku 15 lat i więcej. Od I kw. 2006 r. została wprowadzona zmiana metodologii BAEL, polegająca na uściśleniu definicji osoby pracującej. Oficjalne dane historyczne (do 2005 r.), stąd i obliczenia DAP MG dotyczące tego okresu celem zapewnienia pełnej porównywalności danych w tym okresie nie uwzględniają wspomnianej zmiany metodologicznej. Niemniej jednak, z uwagi na tę zmianę, porównywalność danych za 2006 r. z danymi wstecz jest ograniczona. Z uwagi na zmianę sposobu przeprowadzania badania BAEL w 1999 r., porównywalność danych sprzed 1999 r. z danymi z 1999 r. jest ograniczona. Ponadto ze względu na nieprzeprowadzenie badania w II i III kw. 1999 r., dane dotyczące tego roku są danymi wyliczonymi z dwóch kwartałów. 7 Współczynnik aktywności zawodowej to procentowy udział aktywnych zawodowo (osób pracujących oraz bezrobotnych) w ogólnej liczbie ludności danej kategorii (15 lat i więcej), wskaźnik zatrudnienia jest to procentowy udział pracujących w ogólnej liczbie ludności danej kategorii, natomiast stopa bezrobocia jest to procentowy udział bezrobotnych w liczbie aktywnych zawodowo. Bezrobocie rejestrowane obejmuje osoby, które zgodnie z ustawą o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu określane są jako bezrobotne i zarejestrowane w odpowiednim powiatowym urzędzie pracy. 17

Wykres 9 Dynamika liczby pracujących (rok poprzedni=100) 105 103 101 % 99 97 95 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 W 2003 r. dynamika nieznacznie zaniżona na skutek zmian metodologicznych. Źródło: Obliczenia DAP MG na podstawie danych BAEL, GUS. W ostatnich latach znacznie wydłużył się średni czas pozostawania osobą bezrobotną (choć należy zaznaczyć, że w 2006 roku dynamika tego procesu uległa znacznemu zmniejszeniu w porównaniu z rokiem 2005). Prowadzi to do istotnego pogorszenia kwalifikacji, które w wielu wypadkach i tak pozostają niskie, osób pozostających bez pracy. Tym samym skutkuje to zmniejszeniem ich szans na ponowne zatrudnienie w sytuacji ożywienia gospodarczego. Ponadto prowadzi to do pogłębienia niedopasowań między zgłaszanym przez przedsiębiorców popytem na pracę a podażą pracy ze strony długotrwale bezrobotnych. Bardzo zbliżony mechanizm spowodował także deprecjację umiejętności osób, które nie stały się bezrobotne lecz wycofały się z rynku pracy zastępując dochód z pracy jednym ze świadczeń z systemu zabezpieczenia społecznego. W sytuacji obserwowanego ożywienia gospodarczego niska i podlegająca deprecjacji jakość kapitału ludzkiego niektórych grup społecznych pozostaje bardzo poważną barierą obniżającą mobilność zawodową i przestrzenną osób bezrobotnych. Problemem rynku pracy pozostają również znaczne nadwyżki siły roboczej na obszarach wiejskich. W końcu 2006 r. zarejestrowanych było nieco ponad 1,0 mln bezrobotnych zamieszkałych na wsi (należy jednak zaznaczyć, że wobec roku 2005 ich liczba zmniejszyła się o ok. 200 tys. osób). Stanowili oni 43,5% ogółu bezrobotnych, co było wielkością wyższą niż przed rokiem. Wynikało to jednak wyłącznie z szybszego spadku liczby bezrobotnych w mieście (o 18,1%) niż na wsi (o 14,9%), który dokonał się w roku 2006. Powszechny Spis Rolny z 2002 r. wskazuje jednocześnie na znaczną nadwyżkę osób pracujących w indywidualnych gospodarstwach rolnych (bezrobocie ukryte). Rok 2006 był kolejnym z rzędu, w którym odnotowano wzrost przeciętnego zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw. Korzystne odwrócenie trendów na rynku pracy obserwowane od 2005 r. wydaje się świadczyć o trwałej poprawie sytuacji, której głównym motorem stała się notowana w ostatnich latach poprawa koniunktury gospodarczej. Nie bez znaczenia pozostaje także stale poprawiająca się jakość kapitału ludzkiego oraz rosnąca produktywność. 18

Pewne zaniepokojenie może z kolei budzić spadek w 2006 roku współczynnika aktywności ekonomicznej. Po serii spadków tej wielkości, notowanych od początku lat 90., w latach 2003 2004 nastąpiło zatrzymanie tej tendencji i ustabilizowanie wskaźnika na poziomie 54,7%. Następnie, w roku 2005, współczynnik wzrósł po raz pierwszy od 1992 roku (do 54,9%), by w 2006 roku obniżyć się do 54,0%. Wiązało się to ze wzrostem liczby osób biernych zawodowo (w 2006 roku zwiększyła się ona o 331 tys) 8. Spadek współczynnika aktywności zawodowej w 2006 roku trudno jest oceniać jako początek jakiejś niepokojącej tendencji 9. Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku oraz stopniowe otwieranie krajowych rynków pracy przez państwa UE-15 dla pracowników z nowych krajów członkowskich, spowodowały ukształtowanie się nowych uwarunkowań na polskim rynku pracy. Do zdecydowanie pozytywnych aspektów można zaliczyć notowany spadek bezrobocia, rosnącą liczbę miejsc pracy oferowanych przez krajowe przedsiębiorstwa, wzrost zapotrzebowania na specjalistów o określonych kwalifikacjach. Z drugiej jednak strony nowym problemem polskiego rynku pracy stała się emigracja ekonomiczna 10 polskich pracowników do krajów UE. Ich odpływ z Polski do państw Europy Zachodniej, gdzie za swoją pracę mogą otrzymać wynagrodzenie znacznie wyższe niż w kraju, może spowodować spowolnienie rozwoju branż w największym stopniu dotkniętych tym problemem, jak również spowodować zmniejszenie atrakcyjności Polski jako kraju, w którym warto lokować inwestycje. Skala wpływu będzie zależeć w dużej mierze od polskiej polityki imigracyjnej. Skala zjawiska migracji polskich pracowników, ze względu na trudności badawcze, nie jest dokładnie znana. W literaturze pojawiają się próby szacowania tej wielkości, jednak ich zróżnicowanie (od 300 tys. do 1,8 mln) nie pozwala traktować ich jako miarodajnego źródła informacji. Na podstawie wszystkich zebranych danych i ich weryfikacji należy przyjąć, że w państwach Europejskiego Obszaru Gospodarczego, różnego typu legalne zatrudnienie podejmuje rocznie około 800 900 tys. obywateli polskich. 11 W zaistniałej sytuacji ważna wydaje się również próba określenia, jak zjawisko emigracji zarobkowej pracowników jest odczuwalne przez polskich pracodawców. Próbę odpowiedzi na to pytanie podjęła firma doradcza KPMG, która przeprowadziła badanie ankietowe na reprezentatywnej grupie 104 polskich przedsiębiorstw, należących do kategorii dużych firm, zatrudniających ponad 250 osób. 12 Obok braku kandydatów do pracy, firmy w wyniku migracji pracowników spotkały się także z nowym zjawiskiem, jakim jest dobrowolna rezygnacja z pracy związana z wyjazdem zagranicznym. Wysoko wykwalifikowani pracownicy decydują się na podejmowanie lepiej płatnej pracy w krajach UE, dającej im większe możliwości rozwojowe. Stawia to polskie przedsiębiorstwa przed koniecznością poszukiwania innych osób na ich miejsce. Wspominanie wcześniej badanie wskazało, że z takim problemem spotkało się 59% ankietowanych firm. Ponadto ze zjawiskiem dobrowolnego odchodzenia z pracy spotykają się także przedsiębiorstwa, których nie dotyka 8 9 10 11 12 Obliczenia DAP MG na podstawie danych BAEL. Spadek wartości może być skutkiem zmian w metodologii badania, emigracji zarobkowej oraz wycofywania się z rynku pracy osób długotrwale bezrobotnych. Pojęcie to nie w pełni oddaje istotę zjawiska. Pojęcie emigracji powinno być odnoszone jedynie do wyjeżdżających, których pobyt zagranicą wynosi ponad 1 rok. W Raporcie dotyczy ono wszystkich wyjeżdżających w celach zarobkowych. Analiza wpływu emigracji zarobkowej na gospodarkę Polski, Departament Analiz i Prognoz Ministerstwa Gospodarki, luty 2007. Migracja pracowników szansa czy zagrożenie?, raport KPMG. 19

jeszcze problem braku potencjalnych pracowników. W najbliższej przyszłości zatem można oczekiwać nasilania się trudności z rekrutacją nowych pracowników, szczególnie tych posiadających wysokie kwalifikacje. Będzie to również prowadziło do zwiększania się niedopasowania pomiędzy kwalifikacjami pracowników a stawianymi im wymaganiami, co już obecnie jest wskazywane jako jeden z głównych problemów polskiego rynku pracy. Ramka 1 Luka zatrudnieniowa między Polską a UE-15 13 W Polsce, zjawiska jakie ilustruje sektorowa dekompozycja luki zatrudnieniowej, to przede wszystkim: znaczne różnice w zatrudnieniu w rolnictwie spowodowane rozdrobnioną strukturą agrarną i dużo niższą produktywnością tego sektora, niskie zatrudnienie w przemyśle wynikające z niewielkiego stopnia uprzemysłowienia wielu regionów oraz niska produktywność wywołana wewnętrzną strukturą sektora, gdzie niskoproduktywne branże mają znaczny udział, niskie zatrudnienie w usługach dla biznesu, związane z małym zatrudnieniem i niską produktywnością w przemyśle, niskie zatrudnienie w usługach dla ludności, wynikające z niewystarczającej siły nabywczej gospodarstw domowych wywołanej m.in. przez nieproduktywność w rolnictwie, preferencje i możliwości alokacji środków publicznych wpływających na zatrudnienie w edukacji, nauce i ochronie zdrowia, znacznie różniące się od tych występujących w krajach UE-15 Wykres 10 Zatrudnienie i produktywność w 2005 roku Produktywność pracy na jednego zatrudnionego UE-25=100 160,0 150,0 140,0 130,0 120,0 110,0 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 PL MT HU IT SK GR BE ES LU FR UE-25 LT EE LV UE-15 IE CZ SI DE AT FI CY PT 50,0 55,0 60,0 65,0 70,0 75,0 80,0 Wskaźnik zatrudnienia w % Źródło: Opracowanie DAP MG na podstawie danych Eurostat structural indicators. 1.5 Koszty pracy Koszty pracy są istotnym elementem decydującym o zdolności konkurencyjnej przedsiębiorstw w średnim i długim okresie. Na koszty pracy składają się z jednej strony wynagrodzenia netto, z drugiej zaś narzuty na płace ze strony podatków i składek na ubezpieczenia społeczne. Należy przy tym podkreślić, że koszty pracy na poziomie UK SE NL DK 13 Zatrudnienie w Polsce, Ministerstwo Gospodarki i Pracy 2005. 20