Spis treści O d a u t o r a... I. Trójjedyny naród ruski czy odrębne wspólnoty narodowe?... II. Społeczny wymiar rosyjskiego prawosławia... III. Rosyjska wizja narodu ogólnoruskiego... IV. Białorusini: między narodową odrębnością a ruską wspólnotowością... V. Stosunek Białorusinów do Majdanu 2014 i jego następstw... 7 11 87 115 137 155 Wokół książek VI. Białoruś i Rosja: jedność historiozoficzna i cywilizacyjna?... VII. Białoruska wizja ideologii państwowej... N o t a e d y t o r s k a... 177 195 215
Wielość wspólnot to cecha charakteryzująca Europę nie tylko czasów najnowszych. Ich różnorodność widoczna była i jest również w naszej części kontynentu, aczkolwiek prezentowana tu książka poświęcona jest jedynie społeczeństwom i narodom Europy Wschodniej ostatnich kilku pokoleń (niekiedy z odniesieniami do odległej przeszłości). W łacińskiej części kontynentu zbiorowości etniczne, rozumiane jako społeczności przedpiśmienne i przedideologiczne (głównie chłopskie), nieposiadające wykształconej świadomości swojej odrębności grupowej na poziomie makrostruktury społecznej (a więc tej, która wykraczała swą wielkością poza społeczności wioskowo-gminne, parafialne), ewoluowały w narody jako wspólnoty świadome swego zakresu geograficznego, cech łączących i zarazem odróżniających je od innych. Najczęściej wyróżnia się na tym obszarze dwa typy narodów: państwowe (polityczne) i kulturowe (formujące się na wspólnym podłożu językowo-etnicznym głównie w Europie Środkowo-Wschodniej). Należy zdawać sobie sprawę z tego, że w łacińskiej części kontynentu istnieją narody nie tylko wyraźnie zróżnicowane dialektologicznie (Włosi, Niemcy także silnie zregionalizowani), ale jakże tożsamościowo (Brytyjczycy składający się ze zbiorowości: angielskiej, szkockiej, walijskiej i północnoirlandzkiej), wspólnoty polityczno-państwowe, których części składowe przypominają narody kulturowe Europy Środkowo-Wschodniej (Belgowie), nie mówiąc już o Szwajcarach oddzielających się od sąsiadów na zasadzie polityczno-państwowej, a zarazem zróżnicowanych wewnętrznie według kryteriów wyróżniających nowoczesne (o wykształconej tożsamości kulturowej) grupy etniczne. Nieco odmienny układ wspólnot charakteryzował/charakteryzuje prawosławne społeczeństwa wschodniosłowiańskie. Na wspólnotę zwaną trójjedynym narodem ruskim 1 (termin występujący obecnie bardzo 1 Równoważny jest mu treściowo termin (pojęcie) naród ogólnoruski.
8 rzadko) łączącą słowiańskich (prawosławnych) Rosjan, Ukraińców i Białorusinów nałożyła się po rewolucji bolszewickiej sowieckość, rozumiana tu jako typ wspólnotowości opierającej się na wartościach, postawach i ideach (ideologii) o charakterze klasowym i znajdująca swój wyraz w idei tzw. narodu sowieckiego. Zjawiskom tym towarzyszyły jeszcze przed rewolucją procesy formowania się na obszarze Słowiańszczyzny Wschodniej nowoczesnych narodów, wyraźnie różniących się jednak zwłaszcza w przypadku rosyjskim od narodów łacińskiego kręgu kulturowego. Należy podkreślić fundamentalne różnice istniejące między wspólnotą tzw. narodu sowieckiego opartego na ideologii klasowej, a wspólnotą narodową typu nowoczesnego tak jak się ją rozumie w ciągu ostatnich dwóch stuleci w Europie. Wartości, które je formowały, były przynajmniej po części wobec siebie sprzeczne. Wśród Słowian Wschodnich na wspólnotę trójjedynego narodu ruskiego nałożyła się zatem sowieckość, a na nią separatyzmy narodowe: ukraiński i białoruski; rosyjski na ogół nie miał charakteru separatystycznego wobec pozostałych dwóch społeczeństw. To powoduje przedziwny miszmasz wartości, postaw, idei i odniesień wspólnotowych częste łączenie zasadniczo sprzecznych elementów. Możemy mówić o postsowieckim synkretyzmie kulturowym (ideowym, ideologicznym), tożsamościowym. Skutkiem tego są trudności ze zbudowaniem spójnej świadomości historycznej, co zwłaszcza w przypadku Ukraińców i Białorusinów ogranicza możliwości rozwoju procesów narodotwórczych upodmiotawiających te społeczeństwa. Ważnym problemem badawczym występującym podczas studiów nad procesami narodotwórczymi Słowiańszczyzny Wschodniej jest kwestia pojemności treściowej pojęcia narodu. Pojęcie to odnoszone do zbiorowości innych kontynentów, na przykład Afryki, staje się tak szerokie, że przestaje pełnić funkcje dobrego narzędzia badawczego. W Rosji, mimo jej większej bliskości kulturowej do Europy łacińskiej, społeczeństwo kształtowało się przez wiele wieków w zupełnie innych realiach historyczno-kulturowych, zatem treści tamtejszych wspólnot (społecznych, państwowych, narodowych ) wykazują znaczne różnice w porównaniu z zachodnimi. Świadomość ta winna towarzyszyć czytelnikowi podczas lektury tej książki, której celem nie jest wypracowanie odmiennej terminologii, a tylko zwrócenie uwagi na zaistniały problem. Znaczna część prezentowanej tu pracy jest oparta na badaniach socjologicznych prowadzonych w ośrodkach analitycznych uchodzących za najrzetelniejsze w tych społeczeństwach. Podejmowane w tego rodzaju placówkach prace nie są zbyt często wykorzystywane w polskim piśmiennictwie, co tylko po części może być uzasadniane przypuszczeniem o ich
9 nie do końca zadawalającej sile eksplikacyjnej. Sądzę jednak, że warto się do nich odwoływać przy świadomości pożytków z tej procedury, ale i niebezpieczeństw odnoszenia się tylko do nich. Badania wschodniosłowiańskiego, prawosławnego kręgu kulturowego wymagają uwzględnienia kategorii zaistniałych w tamtejszych społeczeństwach i tamtejszych kontekstów kulturowych. Zamieszczone w książce teksty powstały między wrześniem 2013 roku a kwietniem 2016 zatem w ciągu ostatniego dwa i pół roku. Pierwsze trzy dotyczą całego obszaru Słowiańszczyzny Wschodniej, dwa pozostałe głównie społeczeństwa białoruskiego, aczkolwiek w jego ogólnoruskim kontekście. Kilka lat wcześniej powstały dwie recenzje zamykające zbiór prac i umieszczone w nim ze względu na ich jak sądzę szerszy kontekst społeczno-kulturowy. Autorem pierwszej recenzowanej książki jest białoruski filozof-ideolog zaangażowany politycznie (i przez pewien czas instytucjonalnie) po stronie opcji proprezydenckiej, którego praca jest przykładem silnego w społeczeństwie białoruskim nurtu proruskiego, czy mówiąc inaczej prorosyjskiego. Książka ta pokazuje kategorie myślenia znacznej części białoruskich elit (zwłaszcza starszego pokolenia) pogranicza nauki, idei, ideologii i polityki, które zakorzenione są w tamtejszym społeczeństwie bardziej niż opcja jednoznacznie okcydentalna. Recenzja drugiej książki (zbioru tekstów) będącej podręcznikiem ideologicznym mającym zastąpić wcześniejszy marksizm-leninizm pokazuje, jaki charakter przybiera indoktrynacja białoruskiego społeczeństwa w ostatnich latach. Ideologia państwa białoruskiego jest przedmiotem od kilkunastu lat wykładanym na białoruskich uczelniach, stąd waga zawartych w niej treści i namysł nad ich prezentacją może być pouczający. Lublin, maj 2016 roku