Cel i zakres pracy. Podstawy metodyczne

Cel i zakres pracy. Podstawy metodyczne 1 Cel i zakres pracy. Podstawy metodyczne Cel i zakres pracy Powszechny jest pogląd, że okres transformacji polskiej gospodarki przyniósł wzrost zróżnicowań przestrzennych w skali międzyregionalnej. Procesy gospodarcze zainicjowane po 1989 roku prowadziły do wzmacniania dawnych dysproporcji regionalnych oraz pojawiania się nowych (Czyż 1998, Węcławowicz 2002). Okres transformacji odsłonił zarazem najsłabsze elementy struktury regionalnej Polski. Wschodnie obszary kraju, określane mianem ściany wschodniej, uznawane są za regiony stagnacji, których rozwój po 1990 roku ma w niemałym stopniu charakter kontynuacji negatywnych trajektorii z przeszłości. Znane są szersze czynniki rozwoju regionalnego, wielu autorów dokonuje identyfikacji regionów sukcesu, stagnacji i regresu. Istnieje wiele badań, które pokazują zróżnicowanie województw Polski, a także zróżnicowanie wewnątrzregionalne, głównie w układzie powiatowym (np. Gaczek 2001, Dziemianowicz 2000, Sobala-Gwosdz 2004). Wielu autorów skupia się na uchwyceniu tego zróżnicowania i określeniu jego przyczyn. Odczuwalny jest natomiast niedostatek badań, które w sposób dynamiczny uchwyciłyby procesy rozwoju w skali wewnątrzregionalnej, a zwłaszcza zasięg oddziaływania miast, które są ośrodkami wzrostu. Badania zasięgu wpływów poszczególnych ośrodków, liczne przed 1990 rokiem (m.in.: Lijewski 1967, Korcelli i in. 1981, Rejony intensywnych dojazdów do pracy 1988, Runge 1988, Gocał, Rakowski 1991), są dziś rzadkie, m.in. względu na trudności w dostępie do danych źródłowych. Sukces gospodarczy jest często bardziej zjawiskiem lokalnym niż regionalnym. W sytuacji gdy rozwój regionalny i lokalny po 1990 roku regulowany jest głównie przez mechanizmy rynkowe, ważnym wydaje się stwierdzenie, gdzie w przestrzeni regionu znajdują się ośrodki lub osie rozwoju, jaki jest przestrzenny zasięg ich oddziaływania, a także gdzie skupiają się obszary stagnacji. Jest to szczególnie ważne w regionach, które klasyfikowane są jako regiony słabo rozwinięte, gdyż pozwala wskazać miejsca kumulowania się nowych korzyści rozwojowych oraz obszary problemowe. Jest to istotne dla 9

Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpackim decyzji o alokacji środków pomocowych, co więcej pozwala zweryfikować poglądy o możliwości wykorzystania nowych impulsów rozwojowych, jakie pojawiły się po 1989 roku (Zioło 1999, Gorzelak 2000a, 2000b). Założono, że wobec braku w Polsce w latach 1990. efektywnej polityki regionalnej (z wyjątkiem ustanowienia specjalnych stref ekonomicznych) głównymi czynnikami wpływającymi na rozwój ośrodków są zdolności generowania i adaptacji do procesów innowacyjnych i wykorzystania pojawiających się szans rozwojowych. Rozszerzono przy tym katalog głównych czynników wpływających na rozwój ośrodka, badając obok czynników ekonomicznych, także uwarunkowania historyczne, polityczne, społeczne i kulturowe. Uwzględnienie ostatnich dwóch aspektów jest o tyle ważne, gdyż jak wskazuje M. Malikowski (2000) zbyt mało uwagi poświęcono dotąd mentalnym barierom rozwojowym, zwłaszcza świadomości mieszkańców regionu, ich wiedzy na temat polskiej gospodarki i polityki po 1989 roku, rozumieniu zjawisk i procesów z nimi związanymi. Celem pracy jest identyfikacja ośrodków wzrostu i obszarów stagnacji w województwie podkarpackim oraz określenie zasięgu ich oddziaływania. Szukano odpowiedzi na następujące pytania badawcze. Które miejscowości w województwie podkarpackim są ośrodkami wzrostu, a gdzie występują obszary stagnacji? Jaki jest przestrzenny zasięg oddziaływania ośrodków wzrostu? Jak zmienił się poziom rozwoju gospodarczego i poziom życia w gminach województwa w latach 1990-2000? Czy istniejące zróżnicowania poziomu rozwoju i poziomu życia mają tendencję do narastania czy zmniejszania? Gdzie w przestrzeni regionu kumulują się pozytywne skutki wykorzystania nowych impulsów rozwojowych? Na ile endogeniczna aktywność lokalna może przełamać negatywne trendy rozwojowe? Celem metodycznym jest określenie użyteczności różnych metod wyznaczania ośrodków wzrostu, które mogą czasami przybierać formę osi wzrostu, oraz zasięgu ich oddziaływania. Praktyczne znaczenie wyników pracy polega na sformułowaniu wniosków dla polityki rozwoju lokalnego i regionalnego w województwie podkarpackim. Obszarem badań jest województwo podkarpackie według podziału administracyjnego na koniec 2002 roku 1. Wybór województwa podkarpackiego, powszechnie uważanego za peryferyjny region problemowy, uzasadniony jest wieloma przesłankami. Skupia ono w sobie główne problemy Polski wschodniej, takie jak niski produkt krajowy brutto per capita, niekorzystna struktura gospodarcza, słabe wyposażenie infrastrukturalne, rozdrobnione rolnictwo, ukryte bezrobocie oraz peryferyjne położenie. Z drugiej strony podnoszone są szanse rozwoju tego regionu, jak wielofunkcyjność gmin (m.in. Turnock 2000, Górz, Jedut 2000, Województwo Podkarpackie 2001), wykorzystanie walorów 1 W analizie uwzględniana jest gmina Szerzyny, która do końca 2002 roku była gminą powiatu jasielskiego, a od 01.01.2003 roku jest gminą powiatu tarnowskiego w województwie małopolskim. W przypadku analizy na szczeblu powiatowym uwzględniano podział z 2003 roku, a więc uwzględniono powiat leski, który został wyodrębniony z powiatu bieszczadzkiego. 10

Cel i zakres pracy. Podstawy metodyczne ekologicznych, zwłaszcza w kierunku turystyki (Jarosz 1998, Fedan 2000, C. Guzik 2001, Zych 2002), rozwój infrastruktury (Swianiewicz, Dziemianowicz 1999, Kurek, Górz, 1999) oraz wykorzystanie położenia przygranicznego (Kowerski 1998, Sobala-Gwosdz 2000, 2002) i współpracy w ramach Euroregionu Karpaty (Szczepaniak 2000). W pracy staram się weryfikować powyższe twierdzenia, pokazując poprzez ujęcie dynamiczne, gdzie wykorzystane zostały nowe impulsy rozwojowe. Zamierzeniem moim jest wpisanie się w coraz szerszy nurt podejmowanych przez geografów studiów z zakresu geografii człowieka, co zgodne jest z nakreśloną przez Z. Chojnickiego (1986) koncepcją rozwoju geografii jako nauki zaangażowanej społecznie, o wyraźnej orientacji poznawczej i praktycznej. Zakres czasowy badań oraz wykorzystane źródła danych obejmują lata 1988-2003. Praca składa się z 9 rozdziałów. Wstęp poświęcony jest omówieniu założeń pracy i dotychczasowego dorobku badawczego. Rozdział 2 prezentuje teoretyczne podstawy rozwoju lokalnego i regionalnego ze szczególnym uwzględnieniem regionów peryferyjnych i przygranicznych. Następna część to zapoznanie czytelnika ze specyfiką województwa podkarpackiego. Celem kolejnych rozdziałów jest identyfikacja ośrodków wzrostu w województwie poprzez określenie hierarchii, funkcji i zasięgu przestrzennego oddziaływania miast (rozdział 4), zmian w poziomie życia i rozwoju gospodarczego (odpowiednio rozdziały 5 i 6). Rozdział 7 poświęcony jest problemom aktywności endogenicznej. Kolejna część pracy omawia syntetycznie rezultaty badań empirycznych, na podstawie których wyznaczono ośrodki wzrostu i obszary stagnacji, formułując zarazem wnioski dla polityki lokalnej i regionalnej. Przedstawiono ponadto uwarunkowania sukcesu i regresu różnych obszarów województwa. W rozdziale 9 zawarto główne wnioski, wynikające z przeprowadzonych badań. Dotychczasowe badania i materiały źródłowe Podjęta w pracy tematyka wymagała zaznajomienia się z dotychczasowym, bogatym dorobkiem badawczym, który obejmuje pięć głównych grup. Pierwszą stanowią publikacje związane z teorią rozwoju lokalnego i regionalnego. Należy wymienić tu fundamentalne prace G. Myrdala (1957), A. Löscha (1961), H. Gierscha (1956), J. Williamsona (1965), J. Friedmanna (1966), a także A. Franka (1967), N. Kaldora (1972), P. Lloyda i P. Dickena (1972), A. Browna i E. Burrows (1977), W. Stöhra i D. Taylora (1981), D. Northa (1990), J. Fingletona (1991), B. Jałowieckiego (1991), W. Arthura (1994), A. Fajferka (1995a, 1995b), T. Markowskiego (1996, 1997), Z. Rykla (1996), A. Klasika (1997), R. Stough (1998), M. Fujity i T. Mori (1998), J. Hendersona i in. (2001), K. Kenny ego i J. Williamsa (2001). Spośród polskich autorów najbardziej inspirujące dla autorki były publikacje Z. Chojnickiego (1998, 1999), W. Dziemianowicza (2000) oraz G. Węcławowicza (2002). Warto tu wspomnieć o oryginalnej koncepcji teoretycznej G. Gorzelaka (2003), którą szerzej omówiono w rozdziale II. Koncepcję rozwoju obszarów nadgranicznych rozwijali H. Giersch (1950), N. Hansen (1977), J. Peach, K. Nowotny (1982), O. Martinez (1994), J. Anderson, L. O Dowd (1999), S. Krätke (1999), a w Polsce S. Ciok (1990, 1994), K. Kuciński (1995) i Z. Chojnicki (1998). Szeroki przegląd problematyki rozwoju regionów nadgranicznych znaleźć można w pracy Z. Rykla (1990). 11

Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpackim Prace dotyczące teorii biegunów wzrostu tworzą drugą grupę literatury. Na wstępie należy zaznaczyć, że gros prac stanowią publikacje z lat 1960. i 1970., co wiązało się z rozkwitem tej teorii w owym czasie. Odwołuję się zarówno do klasyków, zwłaszcza F. Perroux (1950, 1955), O. Hirschmana (1958) i F. Friedmanna (1967) a także autorów wnoszących dalszy znaczący wkład w przedmiot: G. McCrone a (1969) i J. Lasuena (1974). Wyróżnić należy publikacje J. Boudeville a (1966) i J. Paelincka (1965), którzy wzbogacili twierdzenia wcześniejszych badaczy o wymiar przestrzenny. Uporządkowania terminologii teorii biegunów wzrostu dokonał D. Darwent (1969). Wiele zawdzięczam pracy C. Gore a (1984), krytycznie omawiającej problematykę biegunów wzrostu w szerokim kontekście teoretycznym. Na wzmiankę zasługują ponadto prace R. Morrilla (1973), O. Martinsona, M. Schulmana (1977), D. Todda (1974, 1978, 1980), M. Rodella (1974), S. Shaha (1974), P. Hamptona, D. Gilesa (1976). W Polsce przegląd problematyki biegunów wzrostu został zawarty w Przeglądzie Zagranicznej Literatury Geograficznej (1978) pt. Teoria biegunów wzrostu pod redakcją J. Grzeszczaka. Dwadzieścia lat później J. Grzeszczak powraca do tej tematyki w pracy pt. Bieguny wzrostu a formy przestrzeni spolaryzowanej (1999). Problematyka biegunów wzrostu w planowaniu regionalnym została omówiona w pracach R. Regulskiego (1971), A. Kuklińskiego (1974) i S. Komorowskiego (1979). Odwołania do teorii biegunów wzrostu jako narzędzia polityki regionalnej znajdujemy ponadto w prac J. Grzeszczaka (1971) i Ł. Czumy (1973), którzy zajmują się przykładami zagranicznymi oraz A. Maksimiuk-Pazury (1978) i A. Harańczyk (1987), dotyczących obszaru Polski. W przypadku rozwoju województwa podkarpackiego znajdujemy odniesienia do teorii biegunów wzrostu w pracach Z. Zioły (1993a, 1994), Koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju (1997), M. Rainera i in. (1998), J. Kudełko (2000, 2001, 2002) oraz J. Dębskiego (2002, 2003). Ważne miejsce zajmują prace, które pomocne były w identyfikacji biegunów wzrostu, chociaż bezpośrednio nie dotyczyły tej teorii. Należą do nich w szczególności prace z zakresu teorii ośrodków centralnych W. Christallera (1933), B. Berry'ego (1967) oraz teorii bazy ekonomicznej K. Dziewońskiego (1971), K. Dziewońskiego i M. Jerczyńskiego (1971), a ponadto te, które prezentują metody wyznaczania przestrzennych zasięgów oddziaływania miast W. Relly'ego (1930), Matczaka (2002) oraz dostępności komunikacyjnej R. Guzika (2003). Kolejna grupa prac dotyczy procesów i prawidłowości transformacji polskiej gospodarki po 1989 roku, w szczególności ich wpływu na funkcjonowanie układów lokalnych. Wymienić tu należy m.in. publikacje A. Kuklińskiego (1991), J. Szlachty (1993, 1997), S. Bagdzińskiego i W. Maika (1994), G. Gorzelaka (1993, 1994, 1998, 2000a, 2000b), T. Czyż (1996, 1998, 2001), M. Opałło (1995), Z. Chojnickiego, T. Czyż i J. Paryska (1995), B. Kortusa i J. Rajmana (1995), P. Korcellego (1995), R. Bivanda (1996), A. Kuklińskiego, A. Mynca i R. Szula (1997), R. Domańskiego (1997), A. Harańczyk (1998), J. Paryska (1998), T. Stryjakiewicza (1999), B. Domańskiego (2001), W. Gaczek (2001) oraz I. Fierli (2001) i G. Węcławowicza (2002). Zdecydowanie najobszerniejszy zbiór prac tworzą opracowania dotyczące województwa podkarpackiego. Jest to jednocześnie najbardziej zróżnicowany zbiór (tab. 1). 12

Cel i zakres pracy. Podstawy metodyczne Tab. 1. Wybrana literatura dotycząca rozwoju województwa podkarpackiego po 1989 roku Tab. 1. Selected literature on the development of the Podkarpackie Voivodship after 1989 Źródło: opracowanie własne. Source: author's elaboration. 13

Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpackim Tematyka badań dotyka m.in. problemów rolnictwa, wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, roli przygranicznego położenia, restrukturyzacji przemysłu oraz zagadnień społecznych. Na szczególną uwagę zasługuje dorobek Z. Zioły, obejmujący głównie problematykę przemysłową i miejską. Inspirująca dla autorki była typologia ośrodków miejskich tego autora. Problematyką sieci osadniczej województwa zajmowali się ostatnio A. Jelonek (1993a), J. Rajman i B. Górz (1995). Zagadnienia rozwoju obszarów wiejskich województwa podejmują liczne prace B. Górza (1994, 1998, 2001, 2004), C. Guzika (2003) i B. Bańskiego (2000a, 2002). Problemami infrastruktury województwa zajmowali się Z. Makieła (1993, 2001) oraz B. Górz i W. Kurek (1999). Bogaty jest ponadto dorobek rzeszowskiego socjologa M. Malikowskiego (m.in. 2002, 2003a, 2003b). Podsumowując województwo podkarpackie jest przedmiotem licznych badań w ostatnich latach. Wiąże się to m.in. z faktem powstania wielu szkół wyższych na terenie województwa, w tym powołanie Uniwersytetu Rzeszowskiego, jak też z cyklem konferencji organizowanych przez Akademię Pedagogiczną w Krakowie. Dane zebrane w czasie opracowywania tematu pochodzą z wielorakich źródeł. W ich skład wchodzą informacje pozyskane przez autorkę w czasie badań terenowych i kwestionariuszowych, kwerendy oraz niepublikowane materiały źródłowe instytucji regionalnych i lokalnych, działających na terenie województwa podkarpackiego i sąsiednich województw. Zgromadzone informacje pozwoliły na uchwycenie procesów rozwojowych w województwie w sposób przekrojowy dla badanego okresu. Do najważniejszych źródeł informacji należą: 1. Publikowane roczniki i inne opracowania statystyczne. W pracy korzystano z Roczników Statystycznych GUS, Banku Danych Lokalnych GUS, wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 1988 i 2002 roku, Narodowego Spisu Rolnego z 1996 i 2002 roku,a także licznych materiałów statystycznych publikowanych przez Urzędy Statystyczne w Rzeszowie, Krośnie, Przemyślu, Tarnobrzegu. 2. Oficjalne informacje i raporty instytucji związanych z rozwojem regionalnym i lokalnym oraz samorządów województwa podkarpackiego. Sięgałam do raportów Ministerstwa Gospodarki, Państwowej Agencji Inwestycji Zagranicznych, Państwowej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Strategii Rozwoju Województwa i poszczególnych jego gmin, raportów Specjalnej Strefy Ekonomicznej w Mielcu, a także raportów wydziałów Urzędu Wojewódzkiego i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego. 3. Niepublikowane dane statystyczne, zebrane w Głównym Urzędzie Statystycznym oraz udostępnione autorce przez Krajowe Biuro Wyborcze, Urząd Wojewódzki w Rzeszowie oraz Wojewódzką Agencję Doradztwa Rolniczego. 4. Informacje prasowe, materiały z konferencji i sympozjów oraz cyfrowe bazy danych dotyczące przedsiębiorstw, głównie Hoppenstedt Bonnier i TeleAdreson. 5. Badania ankietowe. Objęły one urzędy gmin i starostwa powiatowe województwa, co pozwoliło uchwycić ich aktywność w zakresie pozyskania środków pomocowych i subwencji w okresie 1990-2002, źródeł ich pochodzenia, przynależności do związków gminnych, inicjatyw lokalnych mieszkańców. Do wszystkich liceów ogólnokształcących województwa i graniczących z regionem powiatów województw małopolskiego, lubelskiego i świętokrzyskiego skierowano ankietę dotyczącą 14

Cel i zakres pracy. Podstawy metodyczne pochodzenia uczniów. Takie same badania objęły szkoły wyższe w województwie. Do wydawców prasy lokalnej i regionalnej skierowano zapytania o zasięg, nakład, częstotliwość i tematykę wydawanych czasopism. Ponadto przeprowadzone zostały badania postaw mieszkańców z 10 gmin wiejskich województwa podkarpackiego (752 kwestionariusze). Przedmiotem badań było postrzeganie rozwoju własnej gminy, zbadanie głównych problemów lokalnych, aktywności lokalnej społeczności oraz postaw pro- i antymodernizacyjnych. 6. Materiały zebrane bezpośrednio w instytucjach i przedsiębiorstwach metodą wywiadu. Podstawy teoretyczne i metody badań Punktem wyjścia pracy jest teoria ośrodków wzrostu, która jest przeniesieniem w wymiar geograficzny teorii biegunów wzrostu F. Perroux (1950, 1955). W podjętej problematyce szczególnej uwagi wymagają trzy kwestie. Po pierwsze jest to definicja pojęć biegun wzrostu i ośrodek wzrostu. Po wtóre omówienie sposobów i zasięgu oddziaływania ośrodków wzrostu na ich otoczenie. Po trzecie dyskusji poddano metody wyznaczania miejscowości pełniących rolę ośrodka wzrostu. Definicje bieguna i ośrodka wzrostu W wyniku pionierskich prac F. Perroux (1950) rozwinęły się dwa nurty teorii biegunów wzrostu: funkcjonalny (gałęziowy) i geograficzny (Penouil 1958 za Grzeszczak 1971). Podejście funkcjonalne odpowiada na pytanie: w jaki sposób przebiega rozwój gospodarczy, natomiast geograficzne: gdzie ten rozwój się odbywa oraz przy pomocy jakich mechanizmów (interakcji) ulega rozprzestrzenianiu. Podejście geograficzne w teorii biegunów wzrostu, zastosowane w niniejszej pracy, odpowiada w szczególności na pytanie: jak i w jakim stopniu dany układ przestrzenny oddziałuje na rozwój gospodarczy. Tymczasem funkcjonalny biegun wzrostu F. Perroux umiejscowiony jest zasadniczo nie w konkretnej przestrzeni geograficznej, lecz w abstrakcyjnej, formalnej przestrzeni ekonomicznej jako pola sił (champ de forces) lub przestrzeni spolaryzowanej (Perroux 1950a, 231). Od czasów Perroux, powstało wiele definicji bieguna wzrostu: a) biegun wzrostu jako przemysł innowacyjny biegun wzrostu to jednostka motoryczna: przedsiębiorstwo, grupa przedsiębiorstw przemysłowych, cała gałąź przemysłu przemysł wiodący, rozumiany jako przemysł nowy, technicznie zaawansowany czyli przemysł innowacyjny (Perroux 1950, 230) b) przestrzenne zgrupowanie kooperujących gałęzi przemysłu biegun wzrostu jest rodzajem przemysłowego kompleksu, który wywodzi znaczące ekonomiczne korzyści z bliskości lokalizacyjnej (McCrone 1969, 72) c) przestrzenne zgrupowanie kooperujących przemysłów, które zawiera przemysł wzrostowy (propulsive industry) biegunem wzrostu jest duża grupa przemysłów silnie powiązanych z wiodącą branżą i skoncentrowana geograficznie. Przemysł wiodący sam w sobie i poprzez wzbudzanie całej grupy, pozwala na wzrost i innowacje w szybszym tempie niż branże zlokalizowane poza biegunem (Lasuen 1974, 26), 15

Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpackim 16 d) przestrzenna aglomeracja współpracujących branż przemysłowych, umiejscowiona w ośrodku miejskim, który poprzez ich ekspansję, pobudza wzrost swojego zaplecza regionalny biegun wzrostu jest zbiorem rozwijających się branż przemysłowych, zlokalizowanych w ośrodku miejskim i wzbudzających dalszy rozwój ekonomiczny w obszarze swoich wpływów (Boudeville 1966, 11) e) rozwijający się ośrodek miejski - biegun wzrostu jest ośrodkiem miejskim o arbitralnie zdefiniowanej minimalnej wielkości, który w danym czasie wykazuje jedną z następujących charakterystyk wzrostu: a) przyrost liczby mieszkańców lub przyrost miejsc pracy w szybszym tempie niż przeciętna dla całego regionu, b) bezwzględny wzrost liczby mieszkańców (miejsc pracy), który jest większy niż analogiczny wzrost dla całego regionu (Parr 1973, 175) - biegun wzrostu jest to miasto, którego wzrost jest rezultatem siły sektora prywatnego, które jest zdolne podtrzymywać ten wzrost z pomocą publiczną i które położone jest w słabo rozwiniętym regionie (Morrill 1973, 22) f) rozwijający się ośrodek miejski pobudzający rozwój na obszarze swojego zaplecza biegun wzrostu jest ośrodkiem skupienia aktywności gospodarczej, który może uzyskać samopodtrzymujący wzrost w takim stopniu że może on rozprzestrzeniać się na jego region a także w mniej rozwinięte regiony kraju (Nichols 1969, 193). Wymienione definicje pokazują, że to, co pierwotnie oznaczało wzrastającą jednostkę ekonomiczną (firma, branża przemysłu), stało się rozwijającą się jednostką przestrzenną. Analiza sposobu, w jaki przemysł rozwojowy może pobudzać inne gałęzie gospodarki, stała się analizą, jak rozwój danego miejsca może przekładać się na rozwój innych miejsc. Ogólnie rzecz biorąc na gruncie teorii biegunów wzrostu panuje duże zamieszanie pojęciowe. D. Darwent (1969), aby uporządkować panujący chaos (funkcjonowały wówczas takie terminy jak punkt wzrostu, ośrodek wzrostu, biegun wzrostu, obszar wzrostu, region rdzeniowy), proponuje, by czysto przestrzenne definicje bieguna wzrostu, jak np. przytoczone wyżej definicje V. Nicholsa (1969) i J. Parra (1973) nazywać ośrodkami wzrostu. Zdaniem D. Darwenta pozwoli to uniknąć wątpliwości, czy badania dotyczą przestrzeni geograficznej, czy abstrakcyjnej. Zgadzając się w tej kwestii z autorem, w niniejszej pracy za podstawowy termin przyjęto ośrodek wzrostu. Opierając się na literaturze definiuję ośrodek wzrostu jako miejsce w przestrzeni geograficznej odznaczające się szybszym w relacji do innych miejsc rozwojem ekonomicznym, który jest indukowany na sąsiadujące obszary tzn. charakteryzuje się efektami rozprzestrzeniania (spread effects). Traktuję go jako węższe pojęcie niż miejsce sukcesu lokalnego, które odznacza się szybszym w relacji do innych miejsc rozwojem ekonomicznym i społecznym, ale sukces ten nie ulega szerszemu rozprzestrzenianiu na tereny jego zaplecza. Jednym z najbardziej wartościowych aspektów idei ośrodków wzrostu jest to, że odchodzi ona od wiązania biegunów wzrostu z wielką firmą lub przemysłem wiodącym, jako podstawą tego wzrostu. Liczni autorzy podkreślają znaczenie trzeciego sektora oraz skupienia wielu mniejszych firm, świadczących usługi wyspecjalizowane, co do których

Cel i zakres pracy. Podstawy metodyczne wysunięto hipotezę, że są one podstawą zewnętrznych korzyści aglomeracji (Darwent 1969, 68). Wyraźnie trzeba podkreślić, że od czasów J. Boudeville a (1957), który uważany jest za prekursora regionalnej koncepcji biegunów wzrostu, przypisuje się ośrodkowi wzrostu następujące cechy: a) jest to jednostka osadnicza, najczęściej miasto, które swoim poziomem rozwoju, w czasie dokonywania delimitacji wybija się ponad przeciętny poziom na danym obszarze b) rozwija się szybciej niż inne ośrodki c) posiada ponadlokalną strefę oddziaływania, generowane przez ośrodek impulsy rozwojowe widoczne są w jego otoczeniu d) rozwój ten winien być samopodtrzymywalny w dłuższym okresie. Problem minimalnej wielkości ośrodka wzrostu Z definicji bieguna wzrostu nie wynika bezpośrednio, jaka jest najmniejsza wielkość ośrodka wzrostu. Powstaje pytanie czy każda rozwijająca się szybciej od otoczenia jednostka osadnicza może być ośrodkiem wzrostu? Z pozoru wydaje się, że ośrodek wzrostu mógłby być miejscowością o dowolnej wielkości. Istotną jednak sprawą jest problem możliwości indukowania wzrostu, to znaczy jaka musi być minimalna wielkość takiego ośrodka, aby jego rozwój mógł oddziaływać na otoczenie i być samopodtrzymywalny. N. Hansen (1971), A. Alonso (1975) i B. Berry (1970) sugerują, że minimalna wielkość bieguna wzrostu to 200 tysięcy mieszkańców. Według B. Berry ego (1970) wpływ mniejszego miasta jest zbyt mały, by usprawiedliwić inwestowanie w jego rozwój środków publicznych. W przypadku małych miast, transfer zysków z dojazdów do pracy, lokalny rynek na produkty rolnicze i inne czynniki ekonomiczne są uważane za niewystarczające, aby poprawić zamożność zaplecza w wystarczającym stopniu. Warto zacytować tu badania R. Guzika (2003, 170) nad dostępnością do szkolnictwa średniego. Jak twierdzi autor: Z miejscowości położonych w takiej samej odległości od miejscowości szkolnej dostępność jest tym lepsza, im większa jest miejscowość szkolna. Okazuje się, że im większa miejscowość, tym lepsza jest do niej dostępność komunikacyjna z zewnątrz. Dlatego szkoły usytuowane w niewielkich miejscowościach nie poprawiają szerszej dostępności przestrzennej. Generalnie im większe miasto, tym łatwiej przyciągnąć nowe działalności i stworzyć warunki sprzyjające samopodtrzymywalnemu rozwojowi. Im większe miasto, tym jednocześnie większy wpływ na otoczenie. Tym niemniej, jak podkreśla R. Morrill (1973), sama wielkość miasta jest niewystarczająca do zagwarantowania różnorodności i stabilnego rozwoju. Wiele branż przemysłowych i niektóre usługi nie potrzebują lokalizacji w regionach metropolitarnych, aby być konkurencyjnymi. Dyskusja nie powinna iść zatem, jak sugeruje R. Morrill (1973), w kierunku: jaka powinna być minimalna wielkość ośrodka wzrostu, ile raczej: jakie branże i firmy mogą aktywizować lokalną siłę roboczą i udanie konkurować na rynkach lokalnych i regionalnych. Nadzieja, że inwestycje w infrastrukturę zachęcą prywatnych inwestorów do lokalizowania się w zapóźnionych regionach jest zdaniem R. Morrilla niewystarczającą podstawą rozwoju. Jeśli poważnie myślimy o pomocy słabszym regionom, z których wiele nie posiada na swoim obszarze miast liczących 200 tys. mieszkańców, musimy rozważyć ich 17

Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpackim istniejące cechy, szanse, potrzeby i lokalizację niezależnie od obecnej liczby ludności. W rzadko zaludnionych regionach rozwijający się ośrodek wzrostu, liczący 100 tys. mieszkańców, może być wystarczający, aby zahamować emigrację i podnieść poziom dochodów mieszkańców jego zaplecza. W rzeczywistości w gospodarce słabo rozwiniętej ośrodkami wzrostu są na ogół miasta, gdzie skupiają się działalności drugiego i trzeciego sektora (Perroux 1967, za Penouilem 1970). Miasto jest przede wszystkim, samo w sobie, ośrodkiem poważnych zmian strukturalnych. Atrakcyjność miasta dla okolicznej ludności, prestiż mieszkańca miasta i dóbr miejskich, mit sukcesu i wzbogacenia się rozprzestrzeniają się następnie w otaczającym środowisku wiejskim, powodując powolne zmiany tego środowiska. Z natury każde większe miasto w kraju słabo rozwiniętym jest ośrodkiem wzrostu, bardziej zresztą dzięki swojemu wpływowi psychospołecznemu niż dzięki skupionym w nim przemysłom motorycznym. Nie jest oczywiste, czy miasto rzeczywiście wywiera wpływ na rozwój otoczenia. Często przyciąganie okolicznej ludności następuje szybciej niż lokalizacja nowych działalności. Atrakcyjność handlowa, administracyjna, psychologiczna wielkiego miasta nie jest w istocie ograniczona obecnością konkurencyjnych ośrodków miejskich (Penouil 1970, 145). Efekty rozprzestrzeniania i problem ich pomiaru Funkcją ośrodka wzrostu w rozwoju regionalnym jest zdolność do zapewnienia efektów rozprzestrzeniania. Efekty rozprzestrzeniania występują na skutek włączania w gospodarkę rdzenia obszaru peryferii poprzez: 1) wzrost popytu na dobra i usługi wytwarzane w peryferiach; 2) inwestycje firm z rdzenia, spowodowane szukaniem nowych rynków i chęcią obniżenia kosztów; 3) dochodowe i zaopatrzeniowe efekty mnożnikowe. Efekty te występują także w mniej namacalnej formie, np. poprzez dyfuzję wzorców zachowań, stylów zarządzania. Sukces ośrodka powinien stąd rozlewać się na jego zaplecze. Wyznaczenie danego miejsca na ośrodek wzrostu ma pomóc w koncentracji inwestycji i doprowadzić do korzyści skali, a także aglomeracji nowych działalności gospodarczych. Uważa się, że wzbudzona w ten sposób aktywność ekonomiczna prowadzi z kolei do wzrostu miejsc pracy, możliwości zbytu produktów (market opportunities) i samopodtrzymującego się rozwoju w jego otoczeniu. Dodatkową konsekwencją jest fakt, że ośrodek wzrostu może powstrzymywać negatywne tendencje migracyjne, poprzez tworzenie zapotrzebowania na pracę w otaczających go obszarach. W tradycyjnej polityce ośrodków wzrostu starano się zapewnić rozprzestrzenianie rozwoju poprzez utworzenie bądź rozwój przemysłu motorycznego, który miał wpłynąć na powstanie innych aktywności jeszcze nie zlokalizowanych w regionie. Jeśli przyjąć ten tok myślenia, ważne jest, jak wskazuje J. Coraggio (1974), żeby zapewnić lokalizację przemysłu motorycznego na obszarze regionu i zapobiec temu, aby stał się on enklawą. Sytuacja enklawy występuje wtedy, gdy rozwój pobudzany przez przemysł wiodący (propulsive industry) w minimalnym stopniu następuje na obszarze regionu, lecz jest obserwowany w innych obszarach. W dzisiejszej terminologii określa się taki układ powiązań terminem katedry na pustyni (cathedrals in the desert - zob. Grabher 1994). Tymczasem C. Gore (1984), doceniając elegancję i logikę koncepcji ośrodka wzrostu wskazuje, że nie pozwala ona zrozumieć, w jakich warunkach i jak zachodzi rozwój. 18

Cel i zakres pracy. Podstawy metodyczne Uważa on, że analiza ośrodków wzrostu nie zawiera wystarczającego wyjaśnienia, jak odbywa się proces rozwoju regionalnego i lokalnego. C. Gore twierdzi, że koncepcja ta mówi tylko o tym, że gospodarka regionalna wzmocni się, jeżeli przemysł zlokalizowany w jego węzłowym mieście okaże się wzrostowy i jeśli wzbudzony przez niego rozwój będzie oddziaływał na otaczające go zaplecze. Dlatego podkreśla, że idea ośrodka wzrostu, aby osiągnąć zamierzone przez planistów rezultaty musi być oparta na jakiejś wyjaśniającej teorii, jak rozwijają się miasta, regiony i ośrodki wiejskie. Korzystne oddziaływanie ośrodka wzrostu na otaczające go zaplecze odbywa się poprzez efekty rozprzestrzeniania. Należy do nich zaspokajanie popytu na dobra i usługi w ośrodku wzrostu przez firmy z peryferii (efekty mnożnikowe), dyfuzję innowacji technologicznych i kulturowych oraz inwestycje firm z rdzenia (ośrodka wzrostu) spowodowane szukaniem nowych rynków i chęcią obniżenia kosztów. Kluczową sprawą jest tu problem pomiaru. Sprawia on istotne problemy badaczom, gdyż efekty rozprzestrzeniania są w zasadzie niemierzalne bezpośrednio. Według G. Gaile a (1973) efekty rozprzestrzeniania są mniejsze od oczekiwanych, ograniczone co do zasięgu geograficznego lub mniejsze od efektów wymywania (Hansen 1977, 192). Doprowadziło to np. N. Hansena (1986) do wątpliwości czy efekty takie w ogóle istnieją. W oparciu o szerokie badania B. Higgins (1983) konkluduje, że w większości przypadków pożądane efekty rozprzestrzeniania w regionie nie pojawiły się. Przyczyn tego stanu rzeczy może być kilka i nie oznaczają one porażki podejścia indukowanego rozwoju. Być może błędnie definiowano przemysł rozwojowy, który tworzył głównie powiązania ponadregionalne, a nie lokalne. Ważną przyczyną może być nieprzygotowanie zaplecza ośrodków wzrostu do przyjęcia impulsów rozwojowych. Patrząc z punktu widzenia dziś popularnych teorii, kładących nacisk na społeczne i instytucjonalne uwarunkowania rozwoju, zauważamy że polityka regionalna i lokalna jest skazana na niepowodzenie, jeśli sformułowane strategie w sposób istotny odbiegają od cech danego miejsca. Oczekiwano że efekty mnożnikowe wystąpią prawie natychmiast, natomiast okazuje się, że ich wykształcenie wymaga dłuższego czasu, zwłaszcza w obszarach zapóźnionych. Nie ulega wątpliwości, że w gospodarkach krajów rozwiniętych efekty mnożnikowe występują, jakkolwiek ich występowanie nie jest równomierne w przestrzeni (Lloyd, Dicken 1972). Najsilniej efekty mnożnikowe działają na dwa sposoby. 1. Działanie ośrodka wzrostu jest najsilniejsze w najbliższym jego sąsiedztwie. Wyraża się ono m.in. poprzez wzrost cen nieruchomości w sąsiedztwie miasta wynikający ze wzrostu popytu, zgłaszanego przez mieszkańców i firmy w mieście. Bliskość ośrodka wzrostu przyczynia się do intensyfikacji upraw rolnych oraz przetwórstwa spożywczego. Przyległe tereny mogą wzbogacać swoją strukturę gospodarki poprzez zaspokajanie rekreacyjnych potrzeb mieszkańców ośrodka, np. w formie wypoczynku weekendowego. Procesy te stymulują przemiany gospodarcze i społeczne na obrzeżu ośrodka wzrostu. Jeśli tempo rozwoju jest utrzymywane, przemiana struktury obszaru bezpośrednio sąsiadującego z miastem może uzasadniać włączenie ich w obręb samego ośrodka. Zdaniem T. Lloyda i P. Dickena (1972) sfera bezpośrednich silnych oddziaływań ośrodka wzrostu może być identyfikowana z obszarem codziennych dojazdów do pracy. 19

Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpackim 2. Przenoszenie efektów mnożnikowych zachodzi jako dyfuzja hierarchiczna w dół hierarchii osadniczej. Wiąże się to z faktem istniejących powiązań, zwłaszcza komunikacyjnych. Taki sposób działania efektów mnożnikowych cechuje zwłaszcza innowacje. Ważne jest to, że efekty mnożnikowe, przekazywane w sposób hierarchiczny, docierają z opóźnieniem lub nie osiągają niższych szczebli hierarchii. Zdaniem A. Preda (1973) jeżeli nie zostały stworzone wewnątrzregionalne współzależności miejskie i nie nastąpiła poprawa komunikacji międzymiastowej, wówczas krótkookresowe i długookresowe korzyści wzrostu zatrudnienia nadmiernie wyciekną z regionu, przeważnie do większych obszarów metropolitarnych w innych regionach (za Hansenem 1978). W literaturze podkreśla się także różnice w działaniu efektów rozprzestrzeniania w zależności od poziomu rozwoju regionu i kraju. Jak uważa M. Penouil (1970, 144) w regionach słabo rozwiniętych mogą istnieć ośrodki wzrostu, ale ich izolacja uniemożliwia im przekroczenie pewnego stadium rozwoju. W regionach tych miasta jako ośrodki przemysłowe i handlowe, działają przyciągająco na otaczające obszary wiejskie, jednakże ich dynamizm jest niewystarczający do spowodowania zmian w całym regionie, a często nawet nie wystarcza do zapewnienia szybkiej adaptacji ich własnych struktur ekonomicznych i społecznych. W regionach słabo rozwiniętych uruchomienie mechanizmów rozprzestrzeniania rozwoju jest trudne. Związane jest to z jednej strony z małą podatnością struktur społecznych na innowacje, z drugiej zaś niedostatecznym zróżnicowaniem struktury gospodarczej, uniemożliwiając w ten sposób powstaniu relacji komplementarności. Ogólnie rzecz biorąc, najsilniejsze efekty mnożnikowe, zdolne pobudzić rozwój w otoczeniu ośrodka wzrostu, występują w jego najbliższym otoczeniu lub w podlegających mu bezpośrednio ośrodkach. Dla obszarów położnych poza strefą codziennych dojazdów do pracy lub w ośrodkach najniższego rzędu są one słabe i ustępują negatywnym efektom wymywania. Twierdzenie to, wynikające z literatury, zostanie zweryfikowane empirycznie w dalszych częściach pracy. Metody identyfikacji ośrodków wzrostu Podstawową metodą, jaką najczęściej stosowano w pomiarze wpływu ośrodka wzrostu na otoczenie była analiza rozkładu wartości wybranych wskaźników rozwoju w pobliżu ośrodka miejskiego, który miał być biegunem wzrostu lub ośrodkiem wzrostu (Robinson i Salih 1971, Gilbert 1975). Jeśli stworzona w ten sposób powierzchnia poziomu rozwoju maleje wraz z odległością od centrum, uważa się, że ośrodek ten w jakiś sposób pobudza rozwój w otaczających go terenach. Założenie to ściśle wiąże się z dostępnością do danego ośrodka. C. Gore (1984) podkreśla jednak, że wpływ polityki ośrodków wzrostu może być określony tą metodą tylko wtedy, gdy porównać faktyczny rozwój z sytuacją, która zaszłaby jeśli polityka ośrodka wzrostu nie byłaby wprowadzona. Metody identyfikacji ośrodków wzrostu i ich oddziaływania sa różne w zależności od celu, jaki przyświeca tej identyfikacji. Gdy jesteśmy w sytuacji decydentów, którzy poprzez lokalizację motorycznej działalności gospodarczej chcą wzbudzić rozwój w regionie słabo rozwiniętym, kryterium do wyznaczenia potencjalnego ośrodka wzrostu może być następujące (rys. 1): 20

Cel i zakres pracy. Podstawy metodyczne Rys. 1. Metody identyfikacji ośrodków wzrostu Fig. 1. Methods to identify growth centres Źródło: M. Moseley (1974). Source: M. Moseley (1974). 21

Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpackim a) liczba mieszkańców ośrodków miejskich z założeniem, że większy ośrodek, zgodnie z podstawowym prawem grawitacji, ma większy zasięg oddziaływania b) pełnione funkcje ośrodka zgodnie z założeniem, że im bardziej zróżnicowane, tym większa zdolność do samopodtrzymywalnego rozwoju c) powiązanie komunikacyjne z otoczeniem im bardziej węzłowe położenie, tym korzystniej dla pobudzania rozwoju d) określenie zasięgu oddziaływania ośrodka albo metodami statystycznymi (np. zasada Railly ego), albo przyjętym empirycznie kryterium, np. dojazdami do pracy. Inaczej musimy postępować, kiedy chcemy zbadać skuteczność realizowanej polityki ośrodków wzrostu lub też kiedy chcemy zidentyfikować te ośrodki i obszary, które w danym czasie rozwijały się szybciej od innych. Wtedy konieczne staje się zastosowanie podejścia dynamicznego. Tak uczyniono też w niniejszej pracy. Słabości dotychczasowych badań ośrodków wzrostu w województwie podkarpackim i propozycja własnego postępowania badawczego Podejmując problem ośrodków wzrostu w województwie podkarpackim należy odnieść się do dotychczasowych koncepcji i badań innych autorów. W ostatnich 10 latach pojawiło się kilka prac, które explicite stawiają sobie za cel wyróżnienie lub analizę biegunów albo centrów wzrostu (Zioło 1993a, 1994, Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju 1997, Rainer i in. 1998, Kudełko 2000, 2001, 2002 oraz Dębski 2002b, 2003). W wymienionych pracach pojawia się termin biegun rozwoju (Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju 1997, Rainer i in. 1998), biegun wzrostu (Dębski 2002b, 2003), albo centra wzrostu (Zioło 1993a, 1994, Kudełko 2000, 2001, 2002), które utożsamiane są z ośrodkiem wzrostu. Zaskakuje wywód J. Dębskiego (2002b). Autor wyróżnia trzy kategorie biegunów wzrostu: potwierdzone, niepotwierdzone i lokalne, każdy z nich dzieląc dodatkowo na klasy. Bieguny potwierdzone są wypadkową wysokich wartości skonstruowanego przez autora wskaźnika syntetycznego, które zostały potwierdzone przez inne badania naukowe (głównie opracowania Centrum Badań Regionalnych i Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową). Wskaźnik syntetyczny 2 zdaniem autora pozwala wydzielić centralne i lokalne ośrodki aktywności gospodarczej. De facto więc J. Dębski (2002b) przyjmuje podejście statyczne, samo w sobie nie określające ośrodków wzrostu, lecz jak sam zresztą to nazywa: centralne i lokalne ośrodki aktywności gospodarczej. Zdziwienie wywołuje ponadto termin regionalne ognisko wzrostu które jest niczym innym jak ośrodkiem wzrostu wyższego szczebla. Niekonieczne wszak regionalnym, gdyż w tej samej klasie znalazły się miasta o tak różnym charakterze oddziaływania jak Warszawa, Kraków i Rzeszów. Duże zastrzeżenia budzą również wyróżnione przez J. Dębskiego (2002b) lokalne i potencjalne bieguny wzrostu (rys. 2a). Zdaniem cytowanego autora do lokalnych biegunów wzrostu klasy I (najwyższej) należą: Tyrawa Wołoska (powiat sanocki), Lutowiska, Czarna (powiat bieszczadzki), Cisna (powiat leski), Gawłuszowice, Borowa (powiat mielecki), Ostrów (powiat ropczycko-sędziszowski) i Rokietnica 2 Nic innego jak wskaźnik Perkala (Z-score, wskaźnik sum standaryzowanych). 22

Cel i zakres pracy. Podstawy metodyczne (powiat jarosławski). Taka klasyfikacja znajduje potwierdzenie według J. Dębskiego w badaniach Centrum Badań Regionalnych (CBR). Do klasy 2 potencjalnych biegunów autor zalicza Krasiczyn, Radymno, Gać, Baligród, Besko i Krościenko Wyżne. Jak się okazuje, na klasyfikowanych jako bieguny wzrostu aż 11 z 14 gmin należy do najmniejszych pod względem liczby ludności gmin województwa ich sukces jest więc jedynie pozorny i wiąże się głównie z metodą przeliczania per capita, a nie z poziomem rozwoju tych gmin. Nie sposób zgodzić się z twierdzeniem, że gminy Lutowiska, Czarna i Cisna 3, są biegunami wzrostu, kiedy leżą w obszarach o najwyższej stopie bezrobocia w województwie! Co więcej sześć wyróżnionych gmin charakteryzowało się w okresie 1999-2001 znacznym ujemnym saldem migracji, a cztery co najwyżej stagnacją. Nieco wyprzedzając treść wywodu dodam, że Tyrawa Wołoska i Radymno, w świetle moich badań należą do gmin o najniższym poziomie życia i rozwoju gospodarczego w regionie (sic!). Zgodzić się można, że na tle regionu miejscami sukcesu są: Krościenko Wyżne i Ostrów, jednak w żadnym wypadku nie są to bieguny wzrostu. Powstaje pytanie, dlaczego wśród wyróżnionych lokalnych ośrodków wzrostu nie ma ani jednego miasta, które spełnia istotną rolę w teorii wzrostu spolaryzowanego. Szkoda, że J. Dębski (2002) w końcowej interpretacji nie oparł się na stworzonym przez siebie bezwzględnym wskaźniku syntetycznym. Wskaźnik ten znacznie lepiej oddaje sytuację gospodarczą w skali gminnej, niż wyznaczone przez niego lokalne bieguny wzrostu w obrębie województw. Zarówno w przypadku Z. Zioły (1994), pracy Koncepcja Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (1997), M. Rainera i in. (1998), jak i J. Kudełko (2000, 2001, 2002) jedynym kryterium wyróżniania ośrodków wzrostu (u Z. Zioły i J. Kudełko nazywanych centrami wzrostu) jest kryterium wielkościowe. Terminem bieguny rozwoju posługują się ponadto autorzy zeszytu 17 Koncepcji Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (1997) oraz M. Rainer i in. (1998). Badacze ci nie definiują jednak terminu, a sądząc z załączonej w pracy typologii ośrodków wzrostu, używają go błędnie. Za biegun rozwoju autorzy pierwszej pracy uznają 11 największych ludnościowo miast województwa, zaś autorzy drugiej każde miasto powiatowe. W obydwu opracowaniach zawyżana jest hierarchia i znaczenie ośrodków miejskich województwa co najmniej o jedną klasę, zbyt silne jest przywiązanie do rangi miast według obowiązującego wówczas podziału administracyjnego, np. Tarnobrzeg jest stawiany o klasę wyżej niż Stalowa Wola tylko ze względu na to, że ten pierwszy był miastem wojewódzkim (rys. 2b, 2c). Jedynie Z. Zioło idzie dalej w swojej analizie, poza wielkością ośrodków zajmując się ich funkcjami. Poprzez centrum wzrostu rozumie on miasta i gminy, które na swoim terenie skupiają ponad 1 tysiąc pracowników w zajęciach pozarolniczych, przy czym zaznacza, że jednostki tej wielkości są już w stanie wytworzyć własną strefę dominującego oddziaływania w przestrzeni społeczno-gospodarczej (Zioło 1994, 172). Identyczną definicję, 3 Nota bene wysoka przedsiębiorczość w gminach bieszczadzkich jest częściowo fikcją statystyczną. Przeprowadzone w powiecie bieszczadzkim porównanie danych z systemu REGON z faktycznie działającymi podmiotami, wykazała, że tylko 30% zarejestrowanych podmiotów faktycznie funkcjonuje. Ponadto dominują podmioty osób fizycznych, najczęściej 1-osobowe, których wpływ na rozwój lokalny i rynek pracy jest niewielki (zob. dyskusja w rozdziale 6). 23

Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpackim która prawdopodobnie wzoruje się na metodzie i terminologii Z. Zioły (1994) przyjmuje J. Kudełko (2000) (rys. 2d, 2e). Typologię centrów wzrostu przedstawia Z. Zioło w oparciu o liczbę zatrudnionych w zajęciach pozarolniczych i spełniane przez ośrodki funkcje. Podejście Z. Zioły, jak zresztą i pozostałych autorów, budzi jedno zastrzeżenie. Nieuwzględnienie aspektu dynamiki powoduje, że nawet pogrążone w głębokiej depresji w danym okresie ośrodki (w 1993 roku był to np. Mielec) są klasyfikowane jako centra wzrostu. Tymczasem ośrodek wzrostu nie jest kategorią bezczasową istnieje on w konkretnym czasie, rozwija się, stagnuje, a zdarza się, że i upada. Zgadzam się tutaj całkowicie z A. Harańczak (1987, 34), że w zależności czy mówimy o biegunach wzrostu, czy ośrodkach wzrostu cała motoryczność, jaką można przypisać gałęziom przemysłu lub poszczególnym jednostkom osadniczym, odnosi się zawsze do określonego wycinka przestrzeni geograficznej i nie ma charakteru ponadczasowego, co oznacza że jednostka wiodąca jest kategorią historyczną i zmienną w czasie (Harańczak 1987). Utrzymujący się w długim okresie czasu pozytywny trend jest doświadczeniem tylko nielicznych ośrodków zwykle metropolii o zasięgu co najmniej krajowym. Oczywiście duży ośrodek, nawet jeśli notuje w danym okresie stagnację albo regres, ma sporą szansę powrotu na korzystną trajektorię niemniej jednak traci na jakiś czas charakter ośrodka wzrostu. W sumie żaden z autorów przy wyznaczeniu ośrodków wzrostu nie stosuje jednocześnie dwóch podstawowych metod niezbędnych w ich identyfikacji, czyli przestrzennego zasięgu ich oddziaływania oraz dynamiki, co pozostawia pole badań dla autorki. W niniejszej pracy jako podstawę metodyczną przyjęto ujęcie dynamiczne oraz przestrzenne (oddziaływanie ośrodka). Dla identyfikacji ośrodków wzrostu zastosowano wiele sposobów. Są to zarówno wskaźniki tradycyjnie stosowane w koncepcji ośrodków wzrostu, takie jak miejsce ośrodka w hierarchii osadniczej i jego funkcje centralne, przestrzenny rozkład wartości wskaźnika rozwoju, węzłowe położenie komunikacyjne (zob. Barnum 1966, Moseley 1974, Gore 1984), jak i rzadziej dotąd stosowane kryteria: zmiany poziomu wskaźnika rozwoju gospodarczego (w okresie 1994-2002) zmiany indeksu poziomu życia (w okresie 1990-2000) aktywność budowlana, mierzona liczbą nowych budynków mieszkalnych, oddanych po 1988 roku aktywność społeczności lokalnej, mierzona frekwencją w wyborach, ilością tytułów prasy lokalnej, liczbą działających stowarzyszeń i fundacji aktywność władz gminnych, wyrażona poprzez wielkość pozyskanych środków z funduszy pomocowych Phare do końca 2003 roku, posiadanie witryn www oraz jako wyraz innowacyjności możliwość obsługi interesanta poprzez internet wielkość inwestycji zagranicznych (do końca 2003 roku). 24 Zasięg oddziaływania ośrodków wzrostu został określony w oparciu o: kierunki i zasięg ciążeń do ośrodków. Wyznaczono je przez określenie miejscowości zamieszkania uczniów liceów ogólnokształcących i studentów podkarpackich uczelni wyższych dostępność komunikacją publiczną do ośrodków miejskich rozkład przestrzenny wartości pojedynczych i syntetycznych mierników i wskaźników rozwoju (np. stopy bezrobocia, liczby firm, wskaźnika rozwoju gospodarczego).

Cel i zakres pracy. Podstawy metodyczne Moje postępowanie oparłam na następującej procedurze. Najpierw określiłam hierarchię miast, a następnie ich funkcje w dwóch przekrojach czasowych 1988 i 2002 roku. Uzyskałam w ten sposób informacje o sposobie zorganizowania systemu miejskiego i jego ewolucji, dominujących kierunkach ciążeń, relacji nadrzędności-podległości miast oraz o liczbie ludności ich zaplecza. Aby określić zasięg i miejsce występowania pozytywnych efektów rozprzestrzeniania, przy pomocy wielu wymienionych mierników i wskaźników w sposób dynamiczny przeanalizowałam przemiany poziomu życia i rozwoju gospodarczego na badanym terenie. Metoda ta pokazała dodatkowo miejsca stagnacji w województwie, oraz te obszary, gdzie mimo oddalenia od ośrodków wzrostu sukces lokalny był faktem. Zbadanie kilku zjawisk dynamicznie, np. daty przyjęcia przez gminy strategii rozwoju, pozwoliło na wnioskowanie o roli dyfuzji hierarchicznej. Ważne było zbadanie otoczenia ośrodków wzrostu, gdyż porównywalne impulsy, generowane przez miasto, mogą zostać przyjęte w różnym stopniu w regionie. Stąd przeprowadzono badania zachowań społecznych, zwłaszcza aktywności i innowacyjności władz lokalnych i mieszkańców. Procedura wyznaczenia ośrodków wzrostu pozwoliła jednocześnie na wskazanie obszarów stagnacji. Pod pojęciem obszary stagnacji rozumie się zazwyczaj tereny, które charakteryzują się wolniejszym rozwojem w stosunku do przeciętnej dla większego obszaru lub wykazują bezwzględny regres. Te ostatnie w województwie podkarpackim w badanym okresie nie występują. W obrębie województwa podkarpackiego możemy mówić o dwóch rodzajach obszarów stagnacji: 1. Obszary, które odnotowały wyraźny względny regres w porównaniu do sytuacji z 1990 roku. Ten typ odnosi się z reguły do ośrodków miejskich, gdzie w okresie transformacji doszło do załamania dotychczasowej bazy ekonomicznej. 2. Obszary zapóźnione, cechujące się: utrzymywaniem niskiego poziomu życia utrzymywaniem niskiego poziomu rozwoju gospodarczego słabą dynamiką zmian poziomu życia słabą aktywnością endogeniczną. W dalszych częściach pracy termin obszary stagnacji będzie używany zamiennie z określeniem obszary problemowe. 25

Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpackim 26