2. Cel, metoda, zakres badań Grażyna Korzeniak, Tadeusz Grabiński

Transkrypt

1 2. Cel, metoda, zakres badań Grażyna Korzeniak, Tadeusz Grabiński [w] Małe i średnie miasta w policentrycznym rozwoju Polski, G.Korzeniak (red), Instytut Rozwoju Miast, Kraków 2014, str W publikacji zostały zaprezentowane wyniki projektu badawczego pt.: Zróżnicowanie procesów rozwojowych małych i średnich miast i jego wpływ na rozwój policentryczny systemu osadniczego Polski, sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/B/HS4/02227 Cel badań Głównym celem projektu było określenie wpływu procesów metropolizacji w Polsce na rozwój policentryczny systemu osadniczego z udziałem małych i średnich miast, poprzez uzyskanie odpowiedzi na pytania: jakie jest zróżnicowanie procesów rozwojowych małych i średnich miast położonych w sąsiedztwie stolic regionów oraz w pozostałych częściach województw, w jakim zakresie w rozwoju systemu osadniczego Polski występują zjawiska korzyści aglomeracji i cienia dużych miast w stosunku do miast małych i średnich, czy zróżnicowanie procesów rozwojowych małych i średnich miast wzmacnia czy osłabia policentryczną strukturę sieci osadniczej kraju. Szczegółowe cele projektu objęły: scharakteryzowanie, w jakim zakresie zróżnicowane są procesy rozwojowe miast małych i średnich, i jak to zróżnicowanie przebiega z punktu widzenia położenia w strukturze sieci osadniczej województw, sprawdzenie czy małe i średnie miasta utrzymują swoją rolę jako stabilne elementy sieci osadniczej i czy ich rozwój zależy od sąsiedztwa stolicy województwa oraz położenia określonego dostępnością transportową, przedstawienie różnic między województwami w zakresie wewnętrznego zróżnicowania procesów rozwojowych miast małych i średnich, sprawdzenie czy występuje zbieżność pomiędzy wskaźnikami rozwojowymi określonymi na poziomie regionalnym, a zróżnicowaniem procesów rozwojowych małych i średnich miast, sprawdzenie czy istnieją zależności pomiędzy dostępnością transportową a wskaźnikami rozwojowymi miast, stwierdzenie możliwości wyznaczenia dla poszczególnych województw stref zróżnicowanego przebiegu procesów rozwojowych małych i średnich miast, sformułowanie wniosków dotyczących policentrycznego rozwoju systemu osadniczego Polski. Zastosowane metody badań W prowadzonych badaniach zastosowano następujące grupy metod badawczych: analizę literatury w zakresie ogólnych zagadnień procesów rozwojowych miast i policentryczności struktur osadniczych,

2 analizę danych statystycznych określających procesy rozwojowe poszczególnych miast i grup miast z uwzględnieniem budowy wskaźników syntetycznych oraz analizy skupień, analizy przestrzenne i prezentacja ich wyników wykonana z zastosowaniem programów GIS, analizy opisowe wykonane na podstawie danych z literatury i dokumentów oraz z wywiadów. Badaniami została objęta cała Polska, z uwzględnieniem regionalnych sieci miast poszczególnych województw. Badania dotyczyły miast małych (do 20 tys. mieszkańców) i średnich o wielkości do mieszkańców, z porównawczymi odniesieniami do miast dużych. Uwzględniono jednostki administracyjne, mające status miasta w roku Dla miast nie posiadających tego statusu we wcześniejszych latach, uzupełniono dane poprzez interpolację, opierając się na wartości dla jednostek administracyjnych utworzonych po podziałach na odrębne jednostki. Podział miast na grupy i podgrupy Dla realizacji celów badań zbiór miast każdego województwa został podzielony na grupy różniące się wielkością oraz położeniem w obszarach funkcjonalnych stolic województw, określonych w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (KPZK) jako metropolitalne i krajowe oraz poza tymi obszarami. Dla celów projektu obie te grupy miejskich obszarów funkcjonalnych, wraz z ośrodkami centralnym, przyjęto za obszary metropolitalne (OM). Wykonano też modyfikację zasięgu tych obszarów przez wyłączenie z obszaru funkcjonalnego Katowic gmin położonych w woj. małopolskim (Rys. 2.1). Wydzielono następujące grupy miast: 1. Miasta małe i średnie położone w obszarach metropolitalnych (OM) o liczbie mieszkańców: miasta małe a - <5 000 b c miasta średnie d e Miasta małe i średnie położone poza obszarami metropolitalnymi o liczbie mieszkańców: miasta małe f - <5 000 g h miasta średnie i j Miasta duże (> mieszkańców) położone w obszarach metropolitalnych (om). Do tej grupy zaliczono miasta centralne obszarów funkcjonalnych, w tym Bydgoszcz

3 i Toruń oraz Gorzów Wielkopolski i Zieloną Górę, a także w przypadku woj. śląskiego oprócz Katowic, duże miasta metropolii górnośląskiej (Bytom, Chorzów, Dąbrowę Górniczą, Gliwice, Rudę Śląską, Sosnowiec, Tychy, Zabrze) oraz w woj. pomorskim oprócz Gdańska również Gdynię. 4. Miasta duże położone poza obszarami metropolitalnymi (op). Rys Położenie miast różnej wielkości w stosunku do zasięgu obszarów funkcjonalnych stolic województw, określonych w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (przyjętych jako obszary metropolitalne) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS, KPZK 30

4 Dobór cech diagnostycznych Procedura doboru cech diagnostycznych objęła następujące etapy (Rys. 2.2): 1. Specyfikacja szerokiego, wstępnego zbioru cech opisujących badane obiekty w pełnym zakresie, zgodnie z założonymi celami analiz, na podstawie zestawu danych dostępnych w Banku Danych Lokalnych GUS. 2. Zebranie danych oraz ich weryfikacja pod względem kompletności i wiarygodności. 3. Ustalenie wyjściowego zbioru cech diagnostycznych, dla których pozyskano dane źródłowe o odpowiedniej jakości i kompletności. Procedura doboru cech diagnostycznych Wstępny (postulowany) zestaw cech Zgodność z celami analizy Adekwatność danych Dostępność danych Czas i koszt pozyskania danych Kompletność danych Wiarygodność danych Wyjściowy (dostępny) zestaw cech Cechy strumieniowe i przekształcone Charakter cech (stymulanty, destymulanty, nominanty) Analiza parametrów (zmienność, asymetria, kurtoza) Podstawowy (operacyjny) zestaw cech Analiza korelacji Grupy cech podobnych Wybór reprezentatów grup Wynikowy (finalny) zestaw cech Rys Etapy doboru cech diagnostycznych Źródło: opracowanie własne 4. Dobór cech do planowanych badań z wyróżnieniem trzech podstawowych zakresów analiz: A. charakteryzujących opisowo i graficznie dynamikę zmian poszczególnych miast i wyróżnionych grup miast, w zakresie przyjętym jako istotnie opisujących procesy rozwojowe miast i obejmującym: procesy ludnościowe, rynek pracy, podmioty gospodarcze, budżety gmin, procesy inwestycyjne, ochronę środowiska, warunki życia, B. rankingu miast, C. analizy skupień. 5. W zakresie analiz grupy A ustalono listę cech opierając się na danych wyjściowego zbioru cech diagnostycznych dostępne w BDL dla lat 1995, 2003, 2010 opisujących

5 następujących cech: procesy ludnościowe, rynek pracy, podmioty gospodarcze, budżety gmin, warunki życia, ochrona środowiska oraz dodatkowo procesy inwestycyjne, dla których dane dostępne były dla okresu W zakresie analiz grupy B ustalono stopień wzajemnego skorelowania wyjściowego zbioru cech diagnostycznych. Wyeliminowano cechy o bardzo wysokim stopniu wzajemnego skorelowania metodą dendrytu, wybierając do wykonania rankingu 11 cech. 7. W zakresie analiz grupy C z grupy 11 cech (po eliminacji cech najsilniej skorelowanych), do analiz wybrano 4 cechy odzwierciedlające rynek pracy, finanse gmin, przedsiębiorczość, warunki życia. Ponadto w trakcie interpretacji uzyskanych wyników weryfikowano poprawność klasyfikacji miast z punktu widzenia całego 11-elementowego zbioru cech. Określenie dynamiki poszczególnych miast i wyróżnionych grup miast charakteryzującej procesy rozwojowe Analiza objęła następujące dane strumieniowe i wskaźnikowe: ludność (liczba ludności ogółem, liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym, liczba ludności w wieku produkcyjnym, udział ludności w wieku przedprodukcyjnym w ogólnej liczbie mieszkańców, udział ludności w wieku produkcyjnym w ogólnej liczbie mieszkańców, udział ludności w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie mieszkańców, udział ludności w wieku poprodukcyjnym w liczbie ludności w wieku produkcyjnym, rynek pracy (liczba pracujących, udział pracujących w ogólnej liczbie mieszkańców), podmioty gospodarcze, budżety gmin (wysokości dochodów budżetów gmin, dochody budżetów gmin na mieszkańca, wysokości dochodów własnych budżetów gmin, wysokości dochodów własnych budżetów gmin na mieszkańca, udział w dochodach budżetów gmin pochodzących z podatków dochodowych od osób fizycznych, udział w dochodach budżetów gmin pochodzących z podatków dochodowych od osób fizycznych na mieszkańca), procesy inwestycyjne (mieszkania oddane do użytkowania, średnie wydatki inwestycyjne z budżetów gmin na mieszkańca), ochrona środowiska (udział osób korzystających z kanalizacji), poziom życia (powierzchnia użytkowa mieszkań, miejsca w przedszkolach, korzystający ze środowiskowej opieki społecznej). Procesy rozwojowe zostały zbadane poprzez: 1) Zawarte w rozdziale 4 porównawcze opisowe określenie zróżnicowania wydzielonych grup miast w skali kraju i regionów, z punktu widzenia kierunków i wielkości zmian grup wskaźników dotyczących ludności, rynku pracy, podmiotów gospodarczych, budżetów gmin, procesów inwestycyjnych, ochrony środowiska, poziomu życia. Dynamika została obliczona dla okresu , z dodatkowym wyróżnieniem podokresów i Dynamika została określona jako przyrosty względne jednopodstawowe, wg wzoru:

6 gdzie: y 2 wartość w końcowym roku okresu y 1 wartość w początkowym roku okresu 2) Wykonanie rankingu miast w zbiorze miast małych i średnich uwzględniającego: 1) stan miasta w roku 2010, 2) zmianę pozycji miasta w całym zbiorze miast małych i średnich w roku 1995 i Stan i pozycja miasta w każdym roku została określona na podstawie zbiorczego wskaźnika syntetycznego obliczonego jako średnia arytmetyczna wskaźników syntetycznych obliczonych dwoma metodami: 1) metodą rang, 2) metodą sumy cząstkowych wskaźników standaryzowanych. Ze względu na stan miasta w 2010 r., cały zbiór miast małych i średnich, na podstawie wartości zbiorczego wskaźnika syntetycznego (s) został podzielony na grupy: Silne: s Średnie: s Słabe: s Ze względu na zmianę pozycji (y) którą miasto zajmowało w roku 1995 oraz 2010 cały zbiór miast małych i średnich został podzielony na trzy grupy: Rosnące: y y Średnie: y Malejące: y gdzie: średnia arytmetyczna odchylenie standardowe Analiza skupień Do grupowania miast wykorzystano zarówno metody klasyczne (k-średnich), procedury oparte na miernikach syntetycznych (metoda rang, metoda standaryzowanych sum) jak również opracowaną specjalnie dla celów podjętych badań metodę deskryptorów. Po analizie poprawności uzyskanych wyników, na podstawie mierników homogeniczności i heterogeniczności skupisk, do ostatecznej analizy wybrano metodę deskryptorów w dwóch wariantach różniących się liczbą wyodrębnionych grup (podział na 5 i 9 skupisk). Analizy zbiorcze określające policentryczność rozwoju Określenie policentryczności rozwoju regionów w kontekście założonych celów badań, z uwzględnieniem odniesień do procesów metropolizacji, objęło następujące elementy: określenie różnic w rozwoju wydzielonych dwóch grup miast małych i średnich położonych w granicach obszarów metropolitalnych oraz poza tymi obszarami,

7 zbadanie zmian koncentracji w obszarach metropolitalnych potencjałów rozwojowych województw obejmujących zmiany udziałów w tych obszarach liczby ludności, liczby pracujących oraz dochodów budżetów gmin pochodzących z podatku dochodowego od osób fizycznych, wskazanie w obrębie województw, poza obszarami metropolitalnymi, miast o korzystnych wskaźnikach rozwojowych, analizy porównawcze w zakresie policentryczności województw oraz wskaźników rozwojowych województw, wskazanie miast oraz stref o wyróżniających się cechach rozwoju z punktu widzenia wybranych cech miast a także pozycji miast w rankingu, określenie zależności między stanem i procesami rozwoju miast a dostępnością transportową.