Nasiennictwo i odmianoznawstwo

Ziemniak Polski 2016 nr 3 3 Nasiennictwo i odmianoznawstwo STRUKTURA ODMIANOWA W PRODUKCJI NASIENNEJ ZIEMNIAKA W WYBRANYCH KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ mgr inż. Irena Stypa, dr inż. Janusz Urbanowicz IHAR-PIB, Zakład Nasiennictwa i Ochrony Ziemniaka w Boninie e-mail: stypa@ziemniak-bonin.pl Streszczenie: Porównano strukturę odmianową nasiennictwa ziemniaka w Polsce oraz Holandii, Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii i Czechach. Kilkanaście czołowych odmian zajmuje ponad 50% powierzchni nasiennej. Mimo że poszczególne kraje zachowały stopień odrębności, wynikający ze struktury użytkowania zbiorów ziemniaków, siły konkurencyjnej i strategii rynkowych firm hodowlanych, zauważalny jest udział odmian holenderskich i niemieckich, zwłaszcza we Francji, Czechach i Polsce. Największy udział mają odmiany jadalne do bezpośredniego spożycia w Czechach i we Francji, najmniejszy w Wielkiej Brytanii. Dominacją w nasiennictwie odmian stosunkowo nowych, wyhodowanych po roku 1990, wyróżniają się Niemcy i Polska, następnie Czechy, w dalszej kolejności Francja i Holandia. Dominującymi odmianami jadalnymi w nasiennictwie są: Spunta w Holandii i we Francji, Vineta w Polsce, Adela w Czechach, Belana w Niemczech i Maris Peer w Wielkiej Brytanii. W sektorze odmian przydatnych do przerobu na spożywcze produkty smażone pierwszą pozycję zajmuje Hermes w Wielkiej Brytanii, Fontane w Holandii, Innovator w Polsce, Ornella w Czechach, Agria w Niemczech i Bintje we Francji. W grupie odmian do przetwórstwa na skrobię w Niemczech i Czechach na pierwszym miejscu jest Kuras, we Francji Kaptah Vandel, a w Polsce Kuba. Słowa kluczowe: charakterystyka, kraje UE, struktura odmian, ziemniak O dmiany, jako podstawowy środek produkcji w uprawie roślin, decydują o wielkości i jakości zbioru, a tym samym o opłacalności i możliwości zbytu na coraz bardziej konkurencyjnym rynku. W krajach Unii Europejskiej dostępnych jest 1247 zarejestrowanych odmian (Katalog Wspólnotowy CCA, 2015). Tak duża ich liczba na rynku wynika z rosnącej liczby specjalistycznych kierunków użytkowania ziemniaków oraz konkretnych preferencji odbiorców. Ponieważ polski rynek nasienny w coraz większym stopniu podlega wpływom rynku Unii Europejskiej, celem opracowania jest porównanie wykorzystania odmian ziemniaka w nasiennictwie w wybranych krajach Unii Europejskiej oraz przekazanie informacji o odmianach znajdujących się CCA. Przeprowadzono analizę porównawczą struktury odmianowej w nasiennictwie ziemniaka w Polsce na tle przodujących pod względem wielkości produkcji towarowej oraz produkcji nasiennej ziemniaka krajów UE: Holandii, Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii i Czech. Strukturę nasienną badano na podstawie odmian o największym udziale ( 1%) w reprodukcji w 2014 roku. Wyodrębniono trzy podstawowe kierunki użytkowe ziemniaków: jadalne do bezpośredniej konsumpcji, do przetwórstwa spożywczego i skrobiowe do przetwórstwa na mąkę ziemniaczaną (krochmal). W odniesieniu do dominujących w nasiennictwie odmian, oprócz powierzchni nasiennej, analizowano w szczególności takie cechy jak: rok i miejsce (kraj) wyhodowania, specjalistyczny kierunek użytkowania, długość okresu wegetacji, typ kulinarny, wielkość i kształt

4 Ziemniak Polski 2016 nr 3 bulw, barwa skórki i miąższu, poziom plonu bulw i plonu skrobi, zawartość skrobi. Analiza porównawcza dostarczyła informacji o samych odmianach oraz o wykorzystaniu ich w produkcji nasiennej z podziałem na grupy użytkowe. Może być również pomocna w prowadzeniu polityki odmianowej przez przedsiębiorstwa hodowlano-nasienne i przy określaniu perspektyw rozwoju rynku. Struktura odmianowa w wybranych krajach Unii Europejskiej Biorąc pod uwagę udział w produkcji nasiennej najważniejszych odmian ziemniaka, najbardziej skoncentrowaną strukturę odmianową ma Wielka Brytania, a najbardziej rozdrobnioną Francja i Niemcy (tab. 1). Najsilniejszą narodową hodowlę i nasiennictwo ziemniaka, mierzoną udziałem w reprodukcji odmian wyhodowanych w danym kraju, ma Holandia, a następnie Niemcy. Z kolei największy udział odmian wyhodowanych poza granicami jest we Francji, Czechach i Polsce. Porównywane kraje różnią się istotnie również pod względem udziału odmian wyhodowanych w różnych okresach. Dominacją w nasiennictwie odmian stosunkowo nowych, wyhodowanych po roku 1990, wyróżniają się Niemcy i Polska, następnie Czechy, a w dalszej kolejności Francja i Holandia. Zdecydowanie odmienną strukturę odmianową pod tym względem ma Wielka Brytania. W Niemczech i Polsce odmiany wyhodowane w ostatnim 25-leciu stanowią 84%. W Holandii udział najnowszych odmian wynosi 38%, a w Wielkiej Brytanii tylko 25%. Udział odmian jadalnych przeznaczonych do bezpośredniego spożycia wśród najważniejszych odmian w nasiennictwie także jest zróżnicowany: waha się od 35% w Wielkiej Brytanii do 71% w Czechach. W tej grupie użytkowej we Francji i Wielkiej Brytanii dominują odmiany zwięzłe typ kulinarny A i AB. Najmniejszy udział odmian o zwięzłym miąższu jest w Czechach (38%) i Polsce (27%). Część odmian przydatnych do przetwórstwa na produkty smażone (frytki i chipsy) wykorzystywana jest jako jadalne do bezpośredniego spożycia. Największy udział odmian przydatnych do przerobu na produkty spożywcze występuje w nasiennictwie Wielkiej Brytanii (65%), następnie w Holandii (59%) i Polsce (42,6%), a najmniejszy we Francji (14,5%), w Niemczech (22,8%) i Czechach (24,4%). Wskaźniki struktury odmianowej nasiennictwa ziemniaka w wybranych krajach UE w roku 2014 Tabela 1 Wielka Polskchy Cze- Holandia Niemcy Francja Produkcja nasienna (ha) Brytania 38579 16056 18498 14530 5243 3350 Liczba analizowanych odmian (udział 1% w powierzchni nasiennej) 21 28 20 28 23 30 - jadalne, bezpośrednia konsumpcja 8 12 13 14 10 20 - na przetwory spożywcze 13 14 5 14 10 8 - na przetwórstwo skrobiowe - 2 2-3 2 Udział analizowanych odmian, ha 21390 8456 9125 9913 3338 2082 Udział analizowanych odmian, % 55,0 52,7 49,0 68,2 63,7 62,0 Jadalne ogółem, bezpośrednia konsumpcja, ha 8752 4101 5503 3447 1688 1478 Jadalne ogółem, bezpośrednia konsumpcja, % 41,0 48,5 60,3 35,0 50,5 71,0 Jadalne, miąższ zwięzły (A+AB), ha 3483 1763 3364 2121 454 555 Jadalne, miąższ zwięzły (A+AB), % 40,0 43,0 61,0 61,0 27,0 38,0 Na przetwory spożywcze, ha 12638 3666 2692 6466 1421 508 Na przetwory spożywcze, % 59,0 22,8 14,5 65,0 42,6 24,4 Na przetwórstwo skrobiowe, ha - 698 930-229 96 Na przetwórstwo skrobiowe, % 8,2 5,0 6,9 4,6

Ziemniak Polski 2016 nr 3 5 Odmiany wyhodowane za granicą, ha 2715 2433 5725 4585 2045 1169 Odmiany wyhodowane za granicą, % 17,5 21,0 76,0 52,0 69,0 72,5 Odmiany wyhodowane po 1990 r., ha 8118 7153 3875 2506 2829 1681 Odmiany wyhodowane po 1990 r., % 38,0 84,5 42,5 25,3 84,7 80,7 - jadalne, bezpośrednia konsumpcja, % 15,3 57,4 43,2 57,2 56,8 68,2 - na przetwory spożywcze, % 84,7 33,0 45,5 42,8 35,1 26,1 - na przetwórstwo skrobiowe, % - 9,6 11,3-8,1 5,7 Źródło: oprac. własne na podstawie danych inspekcji nasiennej analizowanych krajów z roku 2014: Holandia (www.nak.nl), Niemcy (www.ag-akst.de), Francja (www.plantdepommedeterre.org.fr), Anglia, Walia i Szkocja (www.defra.gov.uk; www.spcs.org.uk), Czechy (www.ukzuz.gov.cz), Polska (www.piorin.gov.pl) Dominujące odmiany ziemniaka W tabelach 2-7 zamieszczono najważniejsze cechy użytkowe, charakterystyczne dla danej odmiany oraz dane o udziale w produkcji nasiennej najważniejszych odmian w porównywanych krajach, oddzielnie w grupie użytkowej jadalnych, na przetwory spożywcze oraz do przetwórstwa na skrobię. Wśród odmian jadalnych do bezpośredniej konsumpcji w Holandii zdecydowanie dominuje Spunta (12,7% całkowitej powierzchni nasiennej). Ta holenderska odmiana zajmuje pierwsze miejsce również we Francji z udziałem 8,5%. W Polsce pierwsze miejsce zajmuje Vineta (9,5%), natomiast w Czechach miejscowa Adela (8,5%). Również rodzime odmiany zajmują pierwsze pozycje w Wielkiej Brytanii: Maris Peer (4,4%) i Niemczech Belana (4,4%). W grupie odmian przydatnych do przerobu na spożywcze produkty smażone największy udział w reprodukcji w Wielkiej Brytanii zajmuje Hermes, wyhodowana w 1975 r., z blisko 12-proc. udziałem. W nasiennictwie Holandii czołową pozycję zajmuje jedna z nowszych rodzimych kreacji Fontane. Najbardziej wykorzystywaną odmianą w przetwórstwie spożywczym w Czechach jest Ornella, w Niemczech Agria, we Francji Bintje, a w Polsce Innovator (9,1%). Odmiana Innovator jest również popularna w innych krajach, ale ze znacznie mniejszym udziałem. W grupie odmian wykorzystywanych w przetwórstwie na skrobię w Niemczech i Czechach na pierwszym miejscu jest Kuras, we Francji Kaptah Vandel, a w Polsce Kuba. Ogólnie ten kierunek produkcji charakteryzuje się najmniejszą powierzchnią produkcji nasiennej. Podsumowanie Reprodukcja nasienna ziemniaka obejmuje w przodujących w produkcji ziemniaków krajach UE bardzo dużą liczbę odmian o zróżnicowanych cechach genetycznych. Jednak wymagania rynku zbytu, np. zakładów przetwórczych, dotyczące zapotrzebowania na duże partie jednorodnego produktu, wymuszają polaryzację struktury odmianowej. Również konsumenci coraz częściej zgłaszają popyt na określoną odmianę o najlepszych cechach smakowych i morfologicznych (również popularnych na rynku). Kilkanaście czołowych odmian zajmuje ponad 50% powierzchni nasiennej. Mimo że poszczególne kraje zachowały stopień odrębności, wynikający ze struktury użytkowania zbiorów ziemniaków, siły konkurencyjnej i strategii rynkowych firm hodowlanych będących właścicielami odmian, zauważalny jest udział odmian holenderskich i niemieckich, szczególnie we Francji, Czechach i Polsce. Największy udział mają odmiany jadalne do bezpośredniego spożycia w Czechach i we Francji, najmniejszy w Wielkiej Brytanii. Dominacją w nasiennictwie odmian stosunkowo nowych, wyhodowanych po roku 1990, wyróżniają się Niemcy i Polska, następnie Czechy, w dalszej kolejności Francja i Holandia. Wśród odmian jadalnych do bezpośredniej konsumpcji zdecydowanie dominuje Spunta w Holandii i we Francji. W Polsce pierwsze miejsce zajmuje niemiecka Vineta, natomiast w Czechach miejscowa Adela. Rodzime odmiany zajmują pierwsze pozycje w Wielkiej Brytanii Maris Peer i w Niemczech Belana.

6 Ziemniak Polski 2016 nr 3

Ziemniak Polski 2016 nr 3 7

Ziemniak Polski 2016 nr 3 15 Najpopularniejsze wśród przeznaczonych do bezpośredniej konsumpcji, biorąc pod uwagę liczbę krajów, w których mają udział w powierzchni nasiennej, są odmiany: Agata (Holandia, Francja, Czechy), Melody (Holandia, Francja, Wielka Brytania), Gala (Niemcy, Polska, Czechy), Spunta (Holandia, Francja), Monalisa (Holandia, Francja), Nicola (Holandia, Francja), Marabel (Niemcy, Czechy), Jelly (Niemcy, Polska), Kuba (Polska, Niemcy). W grupie odmian przydatnych do przerobu na spożywcze produkty smażone największy udział mają: Hermes w Wielkiej Brytanii, Fontane w Holandii, Innovator w Polsce, Ornella w Czechach, Agria w Niemczech i Bintje we Francji. Popularnością, mierzoną liczbą krajów, w których są reprodukowane, wyróżniły się: Innovator (Holandia, Niemcy, Francja, Polska, Wielka Brytania), Lady Claire (Czechy, Francja, Niemcy, Polska, Holandia), Hermes (Wielka Brytania, Polska, Holandia, Czechy), Markies (Wielka Brytania, Francja, Polska, Holandia), Agria (Holandia, Niemcy, Czechy), Fontane (Ho- landia, Niemcy), Bintje (Francja, Holandia). W grupie odmian wykorzystywanych do produkcji skrobi w Niemczech i Czechach na pierwszym miejscu znajduje się Kuras, we Francji Kaptah Vandel, a w Polsce Kuba. Jakość rodzimych odmian jadalnych, w porównaniu z zagranicznymi, i ich przystosowanie do przyrodniczych i technologicznych warunków produkcji, uzasadnia, wydaje się, odbudowanie pozycji polskich odmian na rynku. Literatura 1. Lenartowicz T. 2016. Nowe odmiany ziemniaka 2016. Ziemn. Pol. 1: 10-13; 2. Stypa I. 2015. Analiza struktury odmianowej nasiennictwa ziemniaka w Polsce w 2014 roku. Ziemn. Pol. 4: 4-10; 3. Żalejko K. 2016. Bank informacji o sprzedaży sadzeniaków jesień 2015 / wiosna 2016. Ziemn. Pol. 1: 51-57; 4. www. piorin.gov.pl; www.-coboru.pl; www.coboru.pl/polska /Rejestr /rejestrwk.aspx, r.(www.nak.nl, (www. agakst.de), Le Service Officiel de Contrôle et de Certification (SOC) (www.plant depommedeterre.org), (www.defra.gov.uk; www. spcs.org.uk), (www.ukzuz. gov.cz)