INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH INFORMATION FOR THE SCIENCE BUT THE WORLD OF DIGITAL RESOURCES...Oczywiście nauka jest zawsze w biegu, i każdy, największy nawet, jej przedstawiciel, jak Einstein, nie może powiedzieć po prostu, że się na nim wszystko kończy......z nauki wypączkowują pewne technologie, które zyskują wsparcie myślenia ścisłego, a czasem to myślenie napędzają. Te procesy w dużym procencie mają charakter zwrotny. Stanisław Lem, Świat na krawędzi, 2000, ss. 255, 258
Poznań University of Technology Main Library INFORMATION FOR THE SCIENCE BUT THE WORLD OF DIGITAL RESOURCES edited by Halina Ganińska Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej
Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH pod redakcją Haliny Ganińskiej Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej Poznań 2008
Patronat honorowy Prezes Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu prof. dr hab. inż. czł. PAN Jan Węglarz Recenzent dr hab. Wiesław Babik, prof. UJ Redakcja techniczna Halina Ganińska, Maria Adamkiewicz-Kroczak Skład komputerowy Grażyna Tarnawczyk Copyright by Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej Wydanie I, Poznań 2008 ISBN 83 910677 4 2 Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej 60-965 Poznań, pl. M. Skłodowskiej-Curie 5 Tel. (061) 665-3519, fax (061) 665-3615 e-mail: office_ml@put.poznan.pl
Spis treści / Contents Słowo wstępne / Foreword / Jan Węglarz IX Rozdział I / Chapter I BIBLIOTEKI CYFROWE I REPOZYTORIA / DIGITAL LIBRARIES AND REPOSITORIES Nowoczesne biblioteki cyfrowe w środowisku rozproszonych usług atomowych / Modern digital libraries in the environment of distributed atomic services Cezary Mazurek, Maciej Stroiński, Marcin Werla, Jan Węglarz 2 Model i etapy tworzenia repozytorium instytucjonalnego na podstawie badań własnych i doświadczeń bibliotek zagranicznych / Institutional repository model and stages of its development based on individual research project and experiences of foreign libraries Emilia Karwasińska, Małgorzata Rychlik 10 Polskie biblioteki cyfrowe na platformie dlibra zasób w kontekście tworzenia nowoczesnych kolekcji źródeł informacji dla nauk technicznych / Polish digital libraries on the dlibra platform resources in the context of creation of modern collections of information resources for technical sciences Elżbieta Skubała, Anna Kazan 21 Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej repozytorium i forma udostępniania publikacji z zakresu nauk technicznych / Cracow University of Technology Library Digital Collection repository and the way of access to technical scientific publications Dorota Buzdygan, Dorota Lipińska 35 Podlaska Biblioteka Cyfrowa / Podlaska Digital Library Barbara Kubiak, Anna Gogiel-Kuźmicka 46 Pomorskie zasoby cyfrowe na terenie Vorpommern (Pomorza Przedniego) / Digital library collection in the area of Vorpommern Dorota Gill-Tarnowska 55 Zachodniopomorska Biblioteka Cyfrowa początek drogi / West- Pomeranian Digital Library - the beginning Anna Łozowska 64
VI Rozdział II / Chapter II UŻYTKOWNICY A SYSTEMY I STRATEGIE WYSZUKIWANIA INFORMACJI / USERS BUT SYSTEMS AND INFORMATION SEARCH STRATEGIES Świat informacji na nośnikach elektronicznych a humanista na przykładzie warsztatu historyka / World of information on electronic mediums and humanist, for example work of historian Radosław Gaziński 68 Zagrożenia związane z zarządzaniem informacją prawną i prawniczą w środowisku elektronicznym / Impendiments in the area of management legal and juridical information in the electronic environment Wojciech R. Wiewiórowski 82 Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach drukowanych i elektroniczych dostępnych dla użytkowników Politechniki Poznańskiej / Planning the information search strategies in printed and electronic sources accessible to users from the Poznan University of Technology Beata Korzystka, Iwona Pujanek 96 Otwarte zasoby wiedzy na stronach internetowych wybranych bibliotek uczelni technicznych w Polsce i na świecie przegląd z perspektywy doświadczeń Wypożyczalni Międzybibliotecznej Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej / Open source of knowledge on websites of selected libraries of technical universities in Poland and worldwide experiences of the inter-library loan Warsaw University of Technology Main Library Joanna Kamińska 104 Rozdział III / Chapter III INFORMACYJNE SERWISY DZIEDZINOWE / INFORMATION SUBJECT SERVICES EKONLEX jako platforma dziedzinowa z zakresu prawa i ekonomii / EKONLEX legal and economic information platform Hanna Andruszko, Maria Lamberi 112 BazTOL jako przykład serwisu typu subject gateway o kontrolowanej jakości / / BazTOL as example of quality-controlled subject gateway Joanna Pomianowicz 126
Rozdział IV / Chapter IV TECHNOLOGIE. PROGRAMY. TRENDY / TECHNOLOGIES. SOFTWARE. TRENDS Oferta usług informacyjnych biblioteki akademickiej oparta na nowych technologiach / An academic library s offer of information services based on the new technologies Małgorzata Furgał 140 Elektroniczna książka na elektronicznym papierze. Czy to już zmierzch ery druku? / Electronic book on electronic paper. Is it the twilight of the print era? Arkadiusz Pulikowski 152 Biblioteki akademickie trendy dotyczące zasobów elektronicznych / Academic library trends in e-resources Maria A. Jankowska 166 Wiek kultury cyfrowej dla nauki w Europie: przyczynek do tematu / The digital age to science in Europe Halina Ganińska 172 ANEKS / ANNEX Porozumienie w sprawie utworzenia konsorcjum Polskie Biblioteki Cyfrowe / Agreement on the creation of a Consortium Polish Digital Libraries 185
Słowo wstępne Publikacja, adresowana do twórców i odbiorców cyfrowych zasobów szeroko rozumianej informacji naukowej, wpisuje się w dokumentowanie polskiego dorobku lat ostatnich w zakresie budowania zasobów informacyjnych dla nauki i organizowania zdalnego dostępu do cyfrowych zasobów naukowych, w oparciu o niezbędną infrastrukturę z nimi skojarzoną. Przybliża zagadnienie budowy modelu bibliotek cyfrowych oraz prezentuje doświadczenia w zakresie tworzenia polskich bibliotek cyfrowych i repozytoriów oraz ich użytkowników, jak również strategie wyszukiwania w zasobach cyfrowych, które wspomagają twórczość oraz działalność badawczą i edukacyjną w zakresie różnych dziedzin naukowych. Zwraca także uwagę na powstawanie internetowych serwisów dziedzinowych i na nowe propozycje technologiczne. Stawia pytania o przyszłość informacji i zasobów w kontekście nowej strategii współtworzenia Europejskiej Biblioteki Cyfrowej oraz jej rozwoju, a także polityki wspólnotowej w badaniach naukowych, co ma bezpośredni wpływ na zdolność Europy do konkurowania w obszarze wiedzy. Publikacja jest pokłosiem wielu dyskusji, seminariów i kilkuletnich działań w Polsce, a wreszcie konferencji - zorganizowanej w dniach 11-13 września 2008 roku w Świnoujściu - staraniem Komisji Informacji Naukowej PAN w Poznaniu, Biblioteki Głównej Politechniki Poznańskiej i Poznańskiej Fundacji Bibliotek Naukowych pt. Informacja dla nauki a świat zasobów cyfrowych (http://www.ml.put.poznan.pl/konf_idn/index.html). Idea tworzenia polskich cyfrowych zasobów informacji, która zrodziła się jeszcze w końcu ubiegłego wieku, urzeczywistniła się przez rozwój polskiego środowiska bibliotek cyfrowych, skojarzonych z katalogami online bibliotek tradycyjnych i opartych o polską infrastrukturę informatyczną. Jest ono efektem twórczego współdziałania pracowników informacji i bibliotekarzy oraz naukowców, użytkowników i dostawców usług. Począwszy od Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej, dynamiczny rozwój otwartych zasobów cyfrowych zaowocował powstaniem nowych regionalnych i instytucjonalnych bibliotek cyfrowych, a także repozytoriów, gromadzących i udostępniających naukowy dorobek piśmienniczy i wydawniczy uczelni akademickich. Jestem przekonany, że publikacja przybliży i wzbogaci stosowanie dobrych praktyk w zakresie informacji naukowej i będzie stanowić impuls do dalszych prac w zakresie naukowej informacji cyfrowej dla dobra i rozwoju nauki. Jan Węglarz Prezes Oddziału Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu
R o z d z i a ł I / C h a p t e r I BIBLIOTEKI CYFROWE I REPOZYTORIA DIGITAL LIBRARIES AND REPOSITORIES
2 0 0 8. I N F O R M A C J A D L A N A U K I A ŚWIAT ZASOBÓW C Y F R O W Y C H Cezary Mazurek Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe mazurek@man.poznan.pl Maciej Stroiński Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe stroins@man.poznan.pl Marcin Werla Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe mwerla@man.poznan.pl Jan Węglarz Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe weglarz@man.poznan.pl Nowoczesne biblioteki cyfrowe w środowisku rozproszonych usług atomowych Modern digital libraries in the environment of distributed atomic services Abstrakt Niniejszy referat przedstawia rezultaty projektu badawczego "Mechanizmy usług atomowych dla rozproszonych bibliotek cyfrowych" finansowanego przez MNiSW (nr projektu: 3 T11C 023 30). W ramach tego projektu przeanalizowano popularne systemy i modele bibliotek cyfrowych, a następnie na podstawie tej analizy podzielono funkcjonalność biblioteki cyfrowej na cztery atomowe usługi. Usługi te są odpowiedzialne za przechowywanie treści obiektów cyfrowych, przechowywanie metadanych, przechowywanie powiązań między obiektami cyfrowymi oraz wyszukiwanie obiektów cyfrowych. W ramach projektu opracowano model danych i protokoły komunikacyjne, pozwalające na korzystanie z biblioteki cyfrowej opartej na tych usługach. Praktyczną implementacją wyników badawczych wspomnianego projektu jest działająca w sieci PIONIER od czerwca 2007 roku Federacja Bibliotek Cyfrowych (FBC). W referacie, poza wspomnianymi rezultatami projektu badawczego, przedstawiono główne funkcje serwisu FBC przeznaczone dla czytelników oraz dla instytucji udostępniających zasoby cyfrowe. Omówiono też dalsze kierunki rozwoju FBC. Słowa kluczowe biblioteki cyfrowe; usługi atomowe; systemy rozproszone; Federacja Bibliotek Cyfrowych; agregacja metadanych; protokoły komunikacyjne Abstract This paper presents results of a research project titled Mechanisms of atomic services for distributed digital libraries funded by the Polish Ministry of Science and Education (grant number: 3 T11C 023 30). Within this project popular models and systems of digital libraries were analysed. On the basis of this analysis the functionality of a digital library system was divided into four atomic services. These services are responsible for storing the content of digital objects, storing objects metadata, storing relations between digital objects, and searching these objects.moreover, the data models and protocols were developed allowing the creation of a digital library based on atomic services. Practical implementation of project results is the PIONIER Network Digital Libraries Federation (DLF) service available since June 2007. In this
Nowoczesne biblioteki cyfrowe w środowisku rozproszonym usług atomowych 3 paper, besides of the research project results, also the main functionality of the DLF is described, both for digital library readers and for institutions making their digital resources available online. Finally, further directions of the DLF development are pointed out. Keywords digital libraries; atomic services; distributed systems; Digital Libraries Federation; metadata aggregation; communication protocols 1. Wstęp Największa obecnie biblioteka cyfrowa w Polsce, Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa (WBC), dostępna publicznie od października 2002 roku, powstała jako efekt współpracy poznańskiego środowiska naukowego, a w szczególności Poznańskiej Fundacji Bibliotek Naukowych (PFBN), Biblioteki Kórnickiej PAN (BK PAN) oraz Poznańskiego Centrum Superkomputerowo-Sieciowego (PCSS). Działania związane z powstaniem tej biblioteki, zdobyte przy tym doświadczenie oraz opracowane oprogramowanie (system dlibra), okazały się istotnym przyczynkiem do powstawania kolejnych bibliotek cyfrowych w Polsce. Biblioteki te początkowo powstawały w tempie kilku rocznie, jednak ich stały i konsekwentny rozwój oraz działania wspierające, takie jak współorganizowane od 2004 roku przez PCSS i PFBN cykliczne warsztaty Biblioteki cyfrowe 1, doprowadziły do widocznego w ostatnich dwóch latach znacznego wzrostu liczby inicjatyw mających na celu utworzenie nowych bibliotek cyfrowych. Liczba bibliotek cyfrowych dostępnych w Polsce pod koniec 2007 roku (17) wzrosła o prawie 200% w stosunku do analogicznej liczby z końca roku 2005 (6). Według obecnych szacunków pod koniec roku 2008 publicznie dostępnych będzie około 35 bibliotek cyfrowych. Oznacza to ponad 100% przyrost pomiędzy rokiem 2007 i 2008. Tak intensywna rozbudowa infrastruktury bibliotek cyfrowych w Polsce stała się podstawą do rozpoczęcia przez PCSS prac badawczych, dotyczących architektury usług sieciowych w środowisku rozproszonych bibliotek cyfrowych. Prace te realizowane były m.in. w ramach projektu zatytułowanego "Mechanizmy usług atomowych dla rozproszonych bibliotek cyfrowych" finansowanego przez MNiSW (nr projektu: 3 T11C 023 30). Rezultaty tych prac opisane zostały w rozdziale 2 niniejszego artykułu. Rozdział 3 przedstawia praktyczną implementację koncepcji opracowanej w ramach wspomnianego projektu badawczego, czyli dostępną od czerwca 2007 roku Federację Bibliotek Cyfrowych. Artykuł kończy podsumowanie i opis kierunków dalszych prac. 2. Usługi atomowe dla rozproszonych bibliotek cyfrowych Głównym celem projektu badawczego Mechanizmy usług atomowych dla rozproszonych bibliotek cyfrowych było opracowanie spójnego zestawu otwartych protokołów dla atomowych usług bibliotek cyfrowych, które 1 Warsztaty Biblioteki cyfrowe [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://dl.psnc.pl/warsztaty>.
4 Cezary Mazurek, Maciej Stroiński, Marcin Werla, Jan Węglarz umożliwią dostęp do pełnej funkcjonalności, oferowanej obecnie przez różne systemy bibliotek cyfrowych. Pierwszym etapem projektu była analiza najpopularniejszych modeli i systemów bibliotek cyfrowych właśnie pod kątem dostępnej w nich funkcjonalności 2. Miało to na celu wydzielenie z zakresu funkcjonalnego bibliotek cyfrowych spójnych grup funkcjonalnych, które następnie zostaną przekształcone w usługi atomowe. Ostatecznie zdefiniowano następujące usługi atomowe 3 : usługa przechowywania obiektów cyfrowych przechowuje i wersjonuje treść obiektów cyfrowych dowolnego typu, składających się z jednego lub wielu strumieni danych; usługa przechowywania metadanych pozwala na opisywanie obiektów cyfrowych o złożonej strukturze metadanymi w wielu różnych schematach, skojarzonymi z dowolnymi poziomami struktury opisywanych obiektów; usługa kompozycji i relacji obiektów cyfrowych pozwala na tworzenie relacji pomiędzy obiektami cyfrowymi lub elementami ich struktury oraz na tworzenie grup powiązanych obiektów; usługa wyszukiwania obiektów cyfrowych umożliwia przeszukiwanie zbioru obiektów cyfrowych danego typu lub zbioru metadanych o określonym formacie. Dla tych usług zdefiniowano model danych oraz wykorzystujące go interfejsy 4, zaprojektowane zgodnie z podejściem ROA 5 (ang. resource-oriented architecture, tj. architektura zorientowana na zasoby). Takie podejście umożliwia tworzenie systemów informatycznych o dwupoziomowej architekturze, w których usługi aplikacyjne funkcjonują na podstawie mechanizmów usług atomowych. Schematycznie przedstawia to rysunek 1 widoczny poniżej. 2 Dudczak, A.; Heliński, M.; Mazurek, C.; Parkoła T.; Werla, M. Analiza funkcjonalności wybranych modeli i systemów zarządzania bibliotekami cyfrowymi. W: Zeszyty Naukowe Wydziału ETI Politechniki Gdańskiej. Technologie Informacyjne. Gdańsk : Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, 2007, s. 407-416. ISBN 978-83- 60779-01-9. V Krajowa Konferencja Technologie Informacyjne, Gdańsk, 20-23 maj, 2007. 3 Mazurek, C.; Parkoła, T.; Werla, M. Atomowe usługi w środowisku rozproszonych bibliotek cyfrowych. W: II Krajowa Konferencja Naukowa Technologie przetwarzania danych, Poznań, 24-26 wrzesień, 2007. Poznań : Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, 2007, s. 446-457. ISBN 978-83-7143-349-8. 4 Dudczak A.; Mazurek C.; Werla M. RESTful Atomic Services for Distributed Digital Libraries. W: 1st International Conference on Information Technology, Gdańsk, 18-21 maja, 2008. Gdańsk: s. 267 270. ISBN 978-1-4244-244-9. 5 Richardson, L.; Ruby, S. RESTful Web Services. O Reilly: 2007. ISBN 0-596-52926-0.
Nowoczesne biblioteki cyfrowe w środowisku rozproszonym usług atomowych 5 Rysunek 1. Dwupoziomowa architektura biblioteki cyfrowej działającej na podstawie usług atomowych Źródło: Opracowanie własne autorów Powyższy model został wykorzystany przy projektowaniu architektury Federacji Bibliotek Cyfrowych (FBC). W systemie tym na poziomie usług atomowych umiejscowione są m.in. dwie usługi przechowujące metadane. Pierwsza z nich odpowiada za metadane obiektów dostępnych w polskich bibliotekach cyfrowych, druga natomiast przechowuje dane obiektów przeznaczonych do digitalizacji. Dane te są automatycznie pobierane przy pomocy protokołu OAI-PMH z rozproszonych bibliotek cyfrowych, funkcjonujących w sieci PIONIER. Są one podstawą do działania zaawansowanych funkcji FBC, które omówiono w następnym punkcie artykułu. 3. Federacja Bibliotek Cyfrowych w sieci PIONIER Federacja Bibliotek Cyfrowych (http://fbc.pionier.net.pl/) to zaawansowana usługa sieciowa realizowana w oparciu o metadane opisujące zasoby polskich bibliotek cyfrowych. Główne cele FBC to 6: ułatwienie wykorzystania zasobów polskich bibliotek cyfrowych i repozytoriów; zwiększenie widoczności i popularyzacja zasobów polskich bibliotek cyfrowych i repozytoriów w internecie; udostępnienie użytkownikom i twórcom bibliotek cyfrowych nowych, zaawansowanych usług sieciowych opartych na zasobach polskich bibliotek cyfrowych i repozytoriów. Cele te są realizowane przy założeniu, iż nie ma potrzeby ani konieczności przekazywania zasobów cyfrowych na rzecz FBC, aby były one poprzez FBC widoczne. Nie ma również opłat za korzystanie z FBC, ani za udostępnianie poprzez nią zasobów, a podstawą działania są otwarte standardy. Użycie otwartych standardów ma na celu umożliwienie przyłączanie bibliotek cyfrowych do FBC bez ograniczeń związanych z technologiami stosowanymi przez konkretnych dostawców oprogramowania. 6 Federacja Bibliotek Cyfrowych O Serwisie [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://fbc.pionier.net.pl/owoc/about?id=about-fbc>.
6 Cezary Mazurek, Maciej Stroiński, Marcin Werla, Jan Węglarz Rysunek 2. Strona główna Federacji Bibliotek Cyfrowych Źródło: http://fbc.pionier.net.pl/ Obecnie FBC obejmuje zasoby 25 bibliotek cyfrowych, dające razem około 165 tysięcy obiektów cyfrowych. Strona główna FBC widoczna jest na rysunku 2. Podstawowe funkcje FBC związane są z przeszukiwaniem gromadzonych metadanych, zarówno w sposób podstawowy, jak i przy pomocy zaawansowanych formularzy wyszukiwawczych. Ponadto w sekcji Digitalizacja serwisu WWW FBC dostępny jest raport zawierający listę publikacji przeznaczonych do digitalizacji w ramach poszczególnych bibliotek cyfrowych. Metadane na temat dostępnych zasobów cyfrowych i obiektów przeznaczonych do digitalizacji są wykorzystywane również w mechanizmie wykrywania duplikatów oraz zapobiegania ich powstawania. Dzięki temu mechanizmowi instytucje prowadzące biblioteki cyfrowe już na etapie planowania digitalizacji mogą w zautomatyzowany sposób wykluczyć z tych planów obiekty wcześniej zdigitalizowane w innych ośrodkach. Ponadto w FBC dostępne są również podstawowe statystyki na temat liczby gromadzonych zasobów oraz opisujących ich metadanych, a także szereg dodatków popularyzujących FBC i widoczne w niej zasoby. Przykładem takiego dodatku może być rozszerzenie wyszukiwawcze dla przeglądarek WWW opracowane w standardzie OpenSearch. Rozszerzenie to na przełomie czerwca i lipca 2008 roku zostało włączone w oficjalną polską dystrybucję przeglądarek Firefox 2 i 3 (patrz rysunek 3).
Nowoczesne biblioteki cyfrowe w środowisku rozproszonym usług atomowych 7 Rysunek 3. Dodatek wyszukiwawczy FBC włączony do polskiej edycji przeglądarki Firefox 3 Źródło: http://dl.psnc.pl/2008/06/17/ W efekcie łączna miesięczna liczba użytkowników FBC wzrosła z około 25 tysięcy (czerwiec 2008) do ponad 42 tysięcy (lipiec 2008). Poza wzrostem liczby użytkowników FBC z pewnością wzrosła również wśród polskich internautów świadomość istnienia polskich bibliotek cyfrowych. Dzięki wspomnianemu dodatkowi wyszukiwawczemu mogą oni korzystać z zasobów tych bibliotek równie łatwo jak wcześniej z wyszukiwarki Google, Wikipedii czy Encyklopedii PWN. 4. Zakończenie W niniejszym artykule opisano rezultaty projektu badawczego Mechanizmy usług atomowych dla rozproszonych bibliotek cyfrowych. Opracowany w ramach tego projektu model usług atomowych oraz elementy jego prototypowej implementacji, zrealizowane z wykorzystaniem techniki REST, zostały wykorzystane do stworzenia Federacji Bibliotek Cyfrowych nowoczesnej usługi sieciowej gromadzącej i przetwarzającej metadane, udostępniane przez polskie biblioteki cyfrowe. FBC ma na celu ułatwienie wykorzystania polskich zasobów cyfrowych, zwiększenie ich widoczności i popularyzację w Internecie oraz udostępnianie nowych zaawansowanych usług sieciowych, zarówno użytkownikom bibliotek cyfrowych jak i ich twórcom. Równolegle do dynamicznego rozwoju bibliotek cyfrowych w Polsce budowana była infrastruktura europejska, m.in. w ramach takich projektów jak: Minerva, Michael, The European Library czy TEL-ME-MOR. Obecnie większość inicjatyw i projektów europejskich związanych z bibliotekami cyfrowymi skupiona jest na tworzeniu Europeany, mającej stać się europejskim cyfrowym archiwum, muzeum i biblioteką. Serwis ten ma docelowo
8 Cezary Mazurek, Maciej Stroiński, Marcin Werla, Jan Węglarz udostępniać zasoby związane z historią, kulturą i nauką wszystkich krajów europejskich. Jest to moment niezwykle istotny dla polskich bibliotek cyfrowych moment, w którym niezbędne jest połączenie ich z Europeaną i wyniesienie polskich zasobów cyfrowych na poziom europejski. Jednym ze sposobów realizacji tego celu jest rozpoczęty w czerwcu 2008 roku projekt EuropeanaLocal 7, którego zadaniem jest włączenie zasobów lokalnych i regionalnych bibliotek cyfrowych do prototypu Europeany. Kluczową rolę w przypadku Polski będzie tu pełniła Federacja Bibliotek Cyfrowych, mająca w ciągu kilku najbliższych lat stać się pojedynczym punktem gromadzącym, porządkującym i przekazującym metadane, dotyczące polskich zasobów cyfrowych na potrzeby Europeany. Bibliografia [1] Warsztaty Biblioteki cyfrowe [online] [odczyt 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://dl.psnc.pl/warsztaty/>. [2] Dudczak, A.; Heliński, M.; Mazurek, C.; Parkoła, T.; Werla, M. Analiza funkcjonalności wybranych modeli i systemów zarządzania bibliotekami cyfrowymi. W:Zeszyty Naukowe Wydziału ETI Politechniki Gdańskiej. Technologie Informacyjne. Gdańsk: Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, 2007, s. 407-416. ISBN 978-83-60779-01-9. [3] Mazurek, C.; Parkoła,T.; Werla, M. Atomowe usługi w środowisku rozproszonych bibliotek cyfrowych. W: II Krajowa Konferencja Naukowa Technologie przetwarzania danych, Poznań, 24-26 wrzesień, 2007. Poznań : Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, 2007, s. 446-457. ISBN 978-83-7143-349-8. [4] Dudczak, A.; Mazurek, C.; Werla, M. RESTful Atomic Services for Distributed Digital Libraries. W: 1st International Conference on Information Technology, Gdańsk, 18-21 maja, 2008. Gdańsk, s. 267 270. ISBN 978-1-4244-244-9. [5] Richardson, L.; Ruby, S. RESTful Web Services. O Reilly : 2007. ISBN 0-596-52926-0. [6] Federacja Bibliotek Cyfrowych O Serwisie [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://fbc.pionier.net.pl/owoc/about?id=about-fbc>. [7] EuropeanaLocal Strona projektu [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.europeanalocal.eu/>. 7 EuropeanaLocal Strona projektu [online][dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.europeanalocal.eu>.
2 0 0 8. I N F O R M A C J A D L A N A U K I A ŚWIAT ZASOBÓW C Y F R O W Y C H Emilia Karwasińska Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Biblioteka Uniwersytecka emika@amu.edu.pl Małgorzata Rychlik Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Biblioteka Uniwersytecka rychlik@amu.edu.pl Model i etapy tworzenia repozytorium instytucjonalnego na podstawie badań własnych i doświadczeń bibliotek zagranicznych Institutional repository model and stages of its development based on individual research project and experiences of foreign libraries Abstrakt Szybki rozwój technologii informacyjnych tworzy nowoczesny obraz światowej komunikacji naukowej. Renomowane ośrodki akademickie dziś nie tylko gromadzą informacje o dorobku naukowym swoich pracowników, ale coraz powszechniej budują repozytoria, dzięki którym zasoby cyfrowe, zgodnie z misją upowszechniania wiedzy, są przechowywane i udostępniane środowisku akademickiemu. W artykule zaprezentowano etapy tworzenia oraz zasady funkcjonowania repozytorium instytucjonalnego. W pracy posiłkowano się badaniami własnymi przeprowadzonymi na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz doświadczeniami bibliotek zagranicznych. Podkreślono wagę efektywnej współpracy bibliotekarzy ze środowiskiem naukowym jako zasadniczego czynnika przyczyniającego się do sukcesu projektu. Słowa kluczowe repozytorium instytucjonalne; Open Access; komunikacja naukowa; zarządzanie zasobami cyfrowymi; współpraca ze środowiskiem akademickim Abstract Rapid development of information technology contributes to the process of metamorphosis of worldwide scientific communication. Renowned academic institutions not only collect data on their researchers intellectual output but are increasingly implementing institutional-based repositories. It is institutional repository that preserves digital content and makes it accessible to academic community. The paper presents formative stages of setting up an institutional repository and its subsequent management policies. This work was based on individual research project (a survey conducted at Adam Mickiewicz University) as well as the experiences gathered from a number of foreign libraries. The importance of an efficient cooperation between academic community and librarians as the key factor is emphasized. Keywords institutional repository; Open Access; scientific communication; e-resources management; cooperation with academic community
Model i etapy tworzenia repozytorium instytucjonalnego na podstawie 11 1. Wstęp Repozytoria instytucjonalne zdefiniowane przez Crowa 1 jako kolekcje cyfrowe gromadzące, przechowujące i udostępniające dorobek intelektualny społeczności naukowej jednego lub wielu uniwersytetów coraz powszechniej wkraczają w struktury wyższych uczelni, zmieniając jednocześnie paradygmat komunikowania się w nauce. Zasób repozytoriów jest określony przez instytucję; treść ma charakter naukowy, kumulacyjny i ciągły, dostępna jest w trybie Open Access (OA) oraz cechuje ją interoperacyjność. Obecnie obserwuje się ogromny wzrost liczby repozytoriów na świecie, jak również publikacji podejmujących ten temat, szczególnie przewodników opisujących proces tworzenia archiwów cyfrowych 2 czy też charakteryzujących już wdrożone projekty 3. W polskiej literaturze fachowej napotykamy na podobną tematykę, dotyczy ona jednak głównie bibliotek cyfrowych 4. Część etapów tworzenia repozytorium i biblioteki cyfrowej jest tożsama. To, co wyróżnia repozytorium, to zaangażowanie w projekt pracowników naukowych uczelni tworzących społeczność wirtualną instytucji. Zjawisko to zakładając aktywne uczestnictwo naukowców, wpisuje się w kreowanie kultury partycypacji, wyznaczając jednocześnie nową rolę dla bibliotek. 2. Promowanie idei Pierwszy etap tworzenia repozytorium powinien być poprzedzony szeroką akcją promującą otwarty dostęp do wiedzy oraz zapoznaniem pracowników naukowych uczelni z ideą funkcjonowania repozytoriów instytucjonalnych oraz procesów archiwizacji dorobku naukowego. Na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza (UAM) w Poznaniu podjęto szereg kroków zmierzających do rozpropagowania idei powołania repozytorium. Pierwszym etapem było zaprezentowanie tego tematu na posiedzeniu Rady Bibliotecznej. W efekcie przedstawionej prezentacji oraz dyskusji Rada jednogłośnie opowiedziała się za koniecznością stworzenia repozytorium instytucjonalnego na UAM. Konsekwencją tej decyzji było prezentowanie tematyki dotyczącej repozytoriów na radach wydziałów UAM. Ponadto 1 Crow, R. The case for institutional repositories: a SPARC position paper [online]. Washington, DC, 2002.[dostęp 26 czerwca 2008]. Dostępny w Internecie: <http:www.arl.org/sparc/ir/ir.html>. 2 Zob. Gibbons, S. Establishing an institutional repository. W: Library Technology Reports [online]. 2004, vol. 40, no. 4, s. 1-168 [dostęp 7 lipca 2008]. Dostępny w Internecie <https://publications.techsource. ala.org/products/archive.pl?article=2538>; por. Barton, M. R. Creating an institutional repository: LEADIRS Workbook [online]. W: MIT Libraries. 2004 [dostęp 14 kwietnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://dspace.org/implement/leadirs.pdf>. 3 Zob. Doctor, G. Capturing intellectual capital with an institutional repository at a business school in India. Library Hi Tech, 2008, vol. 26, no. 1, s. 110-125; Afshari, F., Jones, R.: Developing an integrated institutional repository at Imperial College London. W: Program electronic library and information systems. 2007, vol. 41, no. 4, s. 338-352; Barwick, J. Building an institutional repository at Loughborough University : some experiences. W: Program electronic library and information systems. 2007, vol. 41, no. 2, s. 113-123. 4 Zob. Bednarek-Michalska, B. Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa a standardy. W: Biuletyn EBIB [online]. 2006, nr 4 (74).[dostęp 20 lipca 2008]. Dostępny w Internecie. <http://eprints.rclis.org/archive/00008490/01/bednarek_kpbc1.pdf> Woźniak-Kasperek, J.; Franke, J. (red.).: Biblioteki cyfrowe: projekty, realizacje, technologie. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2007, s. 215.
12 Emilia Karwasińska, Małgorzata Rychlik informacje o repozytoriach znalazły się na stronie domowej Biblioteki Uniwersyteckiej. Opublikowano również artykuł w miesięczniku Życie Uniwersyteckie, którego motywem przewodnim był ruch OA oraz potrzeba utworzenia repozytorium na uczelni. Zorganizowano panel naukowy dla środowiska bibliotecznego szkół wyższych Poznania, na którym zaprezentowano temat Repozytorium instytucjonalne dlaczego powinniśmy je budować. Autorki przeprowadziły również badania własne, których celem było sprawdzenie postaw naukowców UAM wobec koncepcji powołania repozytorium instytucjonalnego. 5 Badanie ankietowe miało formę kwestionariusza elektronicznego rozesłanego drogą mailową do 1550 losowo wybranych pracowników naukowych i naukowo-dydaktycznych uczelni. Do ankiety został dołączony krótki list informujący o repozytoriach wraz z prezentacją na ten sam temat. W anonimowej, zawierającej trzynaście pytań ankiecie pierwsze cztery miały charakter metryczki, następne badały dotychczasowe doświadczenia respondentów w korzystaniu z repozytoriów na świecie oraz wolę udziału w tworzeniu repozytorium na UAM. Poznano też opinie o pożądanym sposobie archiwizacji dokumentów, typach prac, które powinny być deponowane, czynnikach motywujących do włączania się w współtworzenie repozytorium oraz kwestii wymagających ścisłej współpracy i pomocy ze strony personelu. 3. Dobór zespołu Tworzenie repozytorium instytucjonalnego stanowi dla uczelni ważne i duże przedsięwzięcie. Należy zwrócić uwagę, iż w proces organizacyjny zaangażowane są przede wszystkim biblioteki, które zarówno inicjują projekty, jak również zajmują się ich tworzeniem i zarządzaniem. 6 Jednym z pierwszych etapów zakładania repozytorium jest właściwy dobór personelu do pracy w specjalnie powołanym zespole organizacyjnym. Biorąc pod uwagę umiejętności i doświadczenie znaleźć się w nim powinni głównie bibliotekarze. W tym celu można wyznaczyć odpowiednią komórkę struktury organizacyjnej biblioteki. Odpowiedzialność za sprawne funkcjonowanie repozytorium spoczywa na menedżerze projektu - MODERATORZE. Do jego obowiązków należy głównie organizacja i koordynacja działań, podejmowanie ważnych decyzji, odpowiedzialność za przestrzeganie prawa autorskiego, współpraca w tym celu z prawnikami uczelni oraz wydawcami. Inna funkcja spoczywa na REDAKTORZE repozytorium. Jego praca nie ogranicza się wyłącznie do weryfikacji metadanych, powierza się mu również dbanie o aktualizacje, 5 Zob. Rychlik, M.; Karwasińska, E. Projekt powołania repozytorium Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Badanie ankietowe postaw pracowników naukowych. Przegląd Biblioteczny. 2008, z. 3, s. 451-466. 6 Zob. Przyłuska, J. Repozytorium magazyn dokumentów czy wirtualna społeczność? [online]. 2008 dostęp 20 lipca 2008]. Dostępny w Internecie <http://eprints.rclis.org/archive/00013970/01/przyluska_ Jolanta_Repozytorium.pdf>.
Model i etapy tworzenia repozytorium instytucjonalnego na podstawie 13 wygląd serwisu, szkolenia i wdrażanie nowych wersji platformy oraz ścisłą współpracę między moderatorem, a asystentami wydziałowymi, zastępuje on w razie koniczności moderatora. ASYSTENCI WYDZIAŁOWI, to ci pracownicy bibliotek wydziałowych, którzy służą bieżącą pomocą pracownikom naukowym, udzielając wskazówek dotyczących sprawnego deponowania prac. Dla tak dużego przedsięwzięcia, jakim jest założenie i funkcjonowanie repozytorium niezbędne jest również wsparcie informatyczne. ADMINISTRATOR to osoba odpowiedzialna w zespole za dobór oprogramowania oraz dbanie o jego prawidłowe funkcjonowanie, rozwiązywanie problemów technicznych, sporządzanie regularnych statystyk, wymianę oprogramowania i sprzętu 7. Liczba osób w zespole zależeć powinna od wielkości przedsięwzięcia, lecz z reguły nie jest ona zbyt duża. Zakłada się, że w pierwszym etapie zespół tworzy wstępny projekt wdrożeniowy, na który składają się: wybór oprogramowania, określenie zasad deponowania prac i dostępu do nich, określenie profilu kolekcji, przygotowanie zasad prawnych oraz ustalenie elementów identyfikujących (logo, kolorystyka, layout). Konsekwencją prac jest przedstawienie gotowej do testowania, pierwszej platformy repozytorium. W drugim etapie zespół powinien zebrać uwagi i opinie oraz wyeliminować ewentualne błędy i wprowadzić poprawki, a w końcu uruchomić finalną wersję repozytorium. 4. Potrzeby użytkowników Niewątpliwie jedną z najważniejszych kwestii jakie winno się podejmować przed uruchomieniem repozytorium jest określenie potrzeb jego przyszłych użytkowników. Do grupy tej zaliczamy zarówno tzw. użytkowników końcowych, czyli biernych czytelników zasobów umieszczanych na platformie, jak również użytkowników-naukowców, którzy deponując prace stają się przez to głównymi udziałowcami repozytorium 8. Preferencje wyżej wspomnianych dwóch grup zazwyczaj zdecydowanie się różnią; stąd ważne jest, aby te różnice dostrzec i sprecyzować. Użytkownik końcowy z reguły postuluje o dostęp online do pełnej zawartości repozytorium przez całą dobę. Wszystkie teksty powinny być dostępne bezpłatnie w postaci plików o rozszerzeniu pdf. Użytkownik-naukowiec, czyli osoba potencjalnie deponująca w repozytorium, często nie jest chętna do umieszczania tam wszystkich swoich prac. Do najczęstszych argumentów zaliczyć można uprzednie umieszczanie artykułów na wewnętrznych stronach wydziałów, czy też obawę o możliwość stosowania plagiatu. Takich użytkowników należy przekonać do samej istoty repozytorium, naświetlając korzyści jakie przynosi współtworzenie tego przedsięwzięcia, a więc przede wszystkim: wzrost 7 Por. Barton, M. R. Creating an institutional repository: LEADIRS Workbook [online]. W: MIT Libraries. 2004 [dostęp 14 kwietnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://dspace.org/implement/leadirs.pdf>. 8 Zob. Foster, N. F.; Gibbons, S. Understanding Faculty to Improve Content Recruitment for Institutional Repositories. W: D-Lib Magazine [online]. Vol. 11, no. 1, 2005 [dostęp 13 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.dlib.org/dlib/january05/foster/01foster.html>.
14 Emilia Karwasińska, Małgorzata Rychlik widoczności dorobku naukowego, możliwość śledzenia statystyk dotyczących zdeponowanych prac (mogą one być pomocne przy pisaniu grantów, mogą również stanowić wskaźnik jakości prac), wzrost cytowalności prac, możliwość generowania osobistej bazy danych, możliwość wykrywania plagiatu (treść jest w wolnym dostępie i dlatego łatwo ją przeszukiwać pod kątem plagiatu), gwarancja długotrwałego przechowywania prac w odróżnieniu od stron domowych wydziałów lub zakładów, które często zmieniają swoje adresy. 5. Wybór oprogramowania Na rynku pojawia się coraz więcej programów służących zakładaniu platform repozytoriów. Są to oprogramowania zarówno darmowe (ang. open source), np.: EPrints, Bepress, Fedora, OPUS, jak i komercyjne. Dokonując wyboru można posiłkować się wydanym przez Open Society Institute przewodnikiem po oprogramowaniach dla repozytoriów instytucjonalnych 9 lub przeanalizować statystyki, jakimi dysponuje Directory of Open Access Repositories. Według danych DOAR, największą popularnością cieszy się produkt DSpace, wykorzystywany obecnie przez 27% funkcjonujących repozytoriów 10. Kryteria doboru oprogramowania mogą być różne. Bardzo często czynnikiem determinującym wybór jest cena. Dla Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu było to kryterium bardzo istotne, zdecydowano się więcna oprogramowanie DSpace - produkt Massachusetts Institute of Technology oraz firmy Hewlett Packard. Wybierając oprogramowanie darmowe należy liczyć się często z brakiem wsparcia technicznego ze strony twórców programów. W przypadku DSpace pomocna może być lista dyskusyjna,na której użytkownicy wspierają się radami, blogi, materiały szkoleniowe. Autorzy oprogramowania umożliwiają klientom dostosowywanie interfejsu do własnych potrzeb, na przykład zgodnie z wyglądem strony domowej uczelni bądź biblioteki. DSpace gromadzi i przechowuje dokumenty cyfrowe w najróżniejszych formatach: pdf, Word, JPG, TIF i inne, pozwala na tworzenie hierarchicznej struktury bazy poprzez określanie zespołów i kolekcji (ang. communities and collections). DSpace umożliwia zarówno proste jak i zaawansowane wyszukiwanie. Indeksy są konfigurowalne, więc instytucja ma możliwość wybrania pól metadanych, które mają podlegać indeksacji. Przeszukiwanie może odbywać się wg: kolekcji i zespołów, tytułu, autora, dziedziny i daty. W Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu zainstalowano wersję 1.4.2 DSpace w systemie Windows XP Pro. Prawidłowe funkcjonowanie 9 Zob. A Guide to Institutional Repository Software. 2004 [online] [dostęp 6 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.soros.org/openaccess/pdf/osi_guide_to_ir_software_v3.pdf>. 10 Zob. Open DOAR: rodzaje materiałów w repozytoriach na świecie. Dostępny w Internecie: <http://www.opendoar.org/onechart.php?cid=&ctid=&rtid=&clid=&lid=&potid=&rsoftwarename=&s earch=&groupby=r.rsoftwarename&orderby=tally%20desc&charttype=pie&width=600&height=300&c aption=usage%20of%20open%20access%20repository%20software%20-%20worldwide>.
Model i etapy tworzenia repozytorium instytucjonalnego na podstawie 15 repozytorium od strony technicznej zapewni konfiguracja sprzętu o następujących parametrach: nowoczesny system operacyjny Windows XP Pro lub Vista, dwurdzeniowe procesory o częstotliwości min. 2GHz, 2GB pamięci RAM, 50-100 GB przestrzeni dyskowej złożonej z połączonych dysków RAID 5 11. 6. Zasób repozytorium Określenie profilu kolekcji to jedno z podstawowych zadań w procesie tworzenia repozytorium. Powinno brać się tu pod uwagę sugestie i opinie samych użytkowników oraz kierować opublikowanymi w tym zakresie raportami 12. Artykuły naukowe stanowią znaczną część dorobku naukowego pracowników, stąd bardzo ważne jest, aby uczelnie zadbały o umieszczenie tego typu dokumentów w repozytorium. Potwierdziły to także przeprowadzone badania własne, w pytaniu poświęconym zasobom. Respondentom podano dziesięć stwierdzeń, którym należało przypisać odpowiedni stopień akceptacji (skala Likerta) (zob. wykres 1). Najwyższą punktację uzyskało właśnie stwierdzenie, że w repozytorium powinny znaleźć się artykuły naukowe w postaci postprintów (wersja po recenzji) i preprintów (wersja przed recenzją) (4,49 pkt. w skali Likerta). Dla uczelni, finansujących badania naukowe swoich pracowników, to sprawa korzystna również z tego powodu, że dostęp do ich wyników będzie odtąd darmowy. Na drugim miejscu, ankietowani wymienili chęć deponowania dysertacji doktorskich (4,38 pkt.). Doktoraty obronione i nieopublikowane, z powodzeniem mogą tworzyć odrębny zbiór w repozytorium zamiast, jak dotąd, zalegać w magazynach bibliotecznych. Kolekcja dysertacji może być wzbogacona o prace magisterskie, jednak w opinii czy powinny stanowić one część repozytorium, zostały ocenione niżej niż doktoraty (3,85 pkt.). Prawdopodobnie powodem takiej oceny jest ich niższa wartość naukowa, stąd też w kolekcji tej mogłyby się znaleźć jedynie wybitne prace magisterskie, rekomendowane przez promotorów. Umieszczanie w repozytorium materiałów konferencyjnych zostało ocenione wysoko (4,20 pkt.) podobnie jak ważne dla studentów kolekcje materiałów dydaktycznych, takich jak np. książki, rozdziały z książek (4,20 pkt.) czy skrypty (4,17 pkt.), ale już w mniejszym stopniu wykłady w formie prezentacji multimedialnych (3,68 pkt.). 11 Przyłuska, J.; Radomska, A.; Kłosiński, R. Budowanie repozytorium dziedzinowego : doświadczenia Biblioteki Naukowej Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi i Biblioteki Politechniki Łódzkiej W: IV Ogólnopolska Konferencja EBIB Internet w bibliotekach Open Access. Toruń, 7-8 grudnia 2007 roku [online] [dostęp 12 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat18/przyluska_ radomska_klosinski.php>. 12 Zob. Open DOAR: rodzaje materiałów w repozytoriach na świecie. Dostępny w Internecie: <http://www.opendoar.org/onechart.php?cid=&ctid=&rtid=&clid=&lid=&potid=&rsoftwarename=&s earch=&groupby=ct.ctdefinition&orderby=tally%20desc&charttype=bar&width=600&caption=content %20Types%20in%20OpenDOAR%20Repositories%20-%20Worldwide>.
16 Emilia Karwasińska, Małgorzata Rychlik Chociaż ankietowani byli mniej przekonani do deponowania raportów (3,78 pkt.), czy sprawozdań (3,61 pkt.), to skonsolidowany dostęp do tego rodzaju prac mógłby ułatwić pracę tym, którzy na co dzień korzystają z danych w nich zawartych. Wykres 1. Typy prac deponowanych w repozytorium Źródło: Badania własne 7. Zasady deponowania Fundamentem rozwoju repozytorium jest sprawny proces autoarchiwizacji. Polega ona na deponowaniu dokumentu cyfrowego przez samego autora. Sama czynność archiwizowania jest dość prosta i mało czasochłonna. Przyjmuje się, że zdeponowanie jednej pracy zajmuje średnio około 10 minut 13. W ankiecie przeprowadzonej wśród pracowników naukowych UAM jedno z pytań odnosiło się do kwestii poznania motywacji, jakimi kierowaliby się naukowcy deponując swoje prace. Najczęściej wybierali oni stwierdzenie, że ułatwiłoby to wymianę myśli między naukowcami (4,58 pkt.), następnie ułatwiłoby to dostęp do prac moim studentom (4,22 pkt.), zwiększyłoby to cytowalność moich prac (3,93 pkt.), byłoby to niezbędne w celach autopromocyjnych (3,71 pkt.). Okazało się, że naukowcy nie mieli zdania co do następujących czynników: byłoby to pomocne w rozwoju mojej kariery naukowej (3,23 pkt.), podniosłoby to mój prestiż na uczelni (3,23 pkt.), byłoby to jednym z kryteriów otrzymania grantu (3,15 pkt); negatywnej odpowiedzi udzielili na następujące pytania: większość naukowców z mojej 13 Zob. Carr, L.; Harnad, S, Keystroke Economy: A Study of the Time and Effort Involved in Self-Archiving. W: Technical Report [online]. University of Southampton, 2005 [dostęp 1 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.ecs.soton.ac.uk/10688/01/keystrokecostingpublicdraft1. pdf>.
Model i etapy tworzenia repozytorium instytucjonalnego na podstawie 17 dziedziny deponuje prace w repozytorium (2,66 pkt.), umożliwiłoby mi to otrzymanie premii (2,50 pkt.) (zob. wykres 2). Wykres 2. Czynniki motywujące do deponowania dokumentów w repozytorium UAM Źródło: Badania własne Przy okazji podejmowania tematu zasad deponowania należy także zająć się nakłanianiem pracowników do regularnego deponowania swoich prac. Rolą uczelni jest ustanowienie takiej polityki archiwizacyjnej, która przyczyni się do rozwoju repozytorium. Niewątpliwie skuteczniejsza jest autoarchiwizacja obligatoryjna. Wyniki badań przeprowadzanych na uczelniach australijskich wskazują, że prace deponowane na zasadzie dobrowolności stanowią jedynie około 15% dorobku naukowego, natomiast wprowadzenie obowiązku archiwizowania spowodowało wzrost rzędu 65% 14. Z przeprowadzonych na UAM badań wynika, że ponad 67% naukowców biorących udział w badaniu, opowiedziało się za archiwizacją fakultatywną. Jest to zatem grono pracowników nauki, które należy przekonać, iż korzyści z umieszczenia swojej pracy w repozytorium rekompensują czas poświęcony na autoarchiwizację. Warto wspomnieć o coraz bardziej popularnej, pośredniej metodzie deponowania prac (ang. mediated deposit). Polega ona na tym, iż autorzy dostarczają oryginalne prace w ich pierwotnym formacie. Zadaniem administratora repozytorium jest przekonwertowanie dokumentu, jeśli jest taka potrzeba, zaopatrzenie go w odpowiednie metadane i zakończenie czynności deponowania. Dla pracowników naukowych jest to wyjście korzystne, bo mniej czasochłonne. 14 Zob. Sale, A. Comparison of IR content policies in Australia. W: First Monday [online]. 2006, vol. 11, no 4 [dostęp 12 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.utas.edu.au/264/1/ Comparison _of_ content_ policies_in_australia.pdf>.
18 Emilia Karwasińska, Małgorzata Rychlik 8. Prawo autorskie W repozytorium można umieszczać materiały, do których majątkowe prawa autorskie są oczywiste i należą do uczelni lub do autorów. Jeżeli prawo do utworu ma wydawca niezbędne jest uzyskanie stosownego pozwolenia 15. Kwestie pozyskiwania majątkowych praw autorskich, rozstrzyganie o możliwości publikowania swojego dorobku często zniechęcają naukowców. Jak wykazały przeprowadzone badania własne, aż 86,50% potencjalnych udziałowców repozytorium oczekiwałoby w tej kwestii pomocy. Istotne jest zatem, aby w zespole zarządzającym repozytorium znalazła się osoba odpowiedzialna za sferę praw autorskich. Należy również informować pracowników naukowych o możliwości negocjowania warunków już na etapie zawierania umowy z wydawcą, w celu zapewniania sobie możliwości włączenia pracy do archiwum. Jak pokazują doświadczenia repozytoriów europejskich, prawa autorskie do utworów przesyłanych do repozytoriów pozostają przy autorach, którzy udzielają licencji niewyłącznej na korzystanie ze swoich dzieł. Oznacza to, że utwór może być przekazany w tej samej postaci innemu podmiotowi bez pytania o zgodę właścicieli repozytorium. Udzielenie licencji ma często miejsce w procesie autoarchiwizacji lub poprzez podpisanie i odesłanie umowy licencyjnej. Każda osoba przesyłająca swoje dzieło do repozytorium zaświadcza jednocześnie, że jest odpowiedzialna za prawa autorskie dotyczące archiwizowanego dzieła. Niektórzy twórcy repozytoriów mają jedynie zapis na stronach projektu, że prawa autorskie pozostają przy autorach 16. Należy podkreślić, że zasady respektowania prawa autorskiego powinny być jasno opisane i udostępnione na platformie repozytorium. 9. Metadane Efektywne wykorzystanie zasobów cyfrowych ma miejsce tylko wówczas, gdy metadane są dobrej jakości. Są różne standardy metadanych. Większość z nich oparta jest na języku XML (extensible Markup Language), który stanowi ich semantyczną jak i strukturalną podstawę. Dublin Core jest prawdopodobnie najczęściej stosowanym standardem przez biblioteki i archiwa cyfrowe 17. Powodem tej użyteczności jest zapewne prostota, czyli zestaw piętnastu podstawowych pól zaprojektowanych do opisu 15 Jaka jest polityka wydawcy związana z archiwizacją pracy w repozytorium, można sprawdzić w bazieromeo opracowywanej przez SHERPA <http://www.sherpa.ac.uk/romeo.php>, gdzie wydawcy podzieleni są na 4 grupy, oznaczone odpowiednim kolorem. Kolor zielony oznacza zgodę na archiwizacjępostprintów lub preprintów. 16 Zob. Szczepańska, B. Zasady publikowania obiektów cyfrowych w repozytoriach europejskich : zagadnienia prawnoautorskie. Przegląd Biblioteczny. 2007, z. 2, s. 193-220. 17 Zob: Gartner, R. Metadata for digital libraries: state of the art and future directions. W: JISC Technology & Standards Watch [online]. JISC. 2008 [dostęp 4 września 2008]. Dostępny w Internecie: < http://www.jisc.ac. uk/media/documents/techwatch/tsw_0801pdf.pdf>.
Model i etapy tworzenia repozytorium instytucjonalnego na podstawie 19 źródeł. Są to pola: tytuł, twórca, dziedzina, opis, wydawca, współtwórca, data, typ, format, identyfikator, źródło, język, relacja, miejsce i czas oraz własność. Dublin Core jest domyślnym formatem zapisu metadanych, jednak istnieje możliwość przejęcia innych formatów, takich jak np. MARC. Wymaga to jednak zastosowania narzędzi typu crosswalk. DSpace jest oprogramowaniem kompatybilnym z Open Archives Inititiave-Protocol for Metadate Hatvesting (OAI-PMH). Stosowanie tego protokołu powoduje, że metadane gromadzone w DSpace są indeksowane przez takie wyszukiwarki jak np. Google, a tym samym dotarcie do rozproszonych zasobów staje się łatwiejsze i efektywniejsze. 10. Zakończenie Sukces repozytorium nie zależy wyłącznie od nawet najlepiej dobranego zespołu organizacyjnego. Puste repozytorium jest repozytorium martwym, a praca przy jego tworzeniu bezowocna. Tylko wówczas, kiedy idea znajdzie poparcie i odzew ze strony środowiska naukowego uczelni praca osób powołanych do stworzenia platformy, opieki administracyjnej i redakcyjnej będzie owocna. Należy też pamiętać, że budowa repozytorium jest procesem, który dopiero w perspektywie kilku lat przyniesie wymierne korzyści, z których najważniejszą jest wymiana wiedzy i rozwój nauki. Cieszy fakt, że tematyce nowoczesnych zasobów cyfrowych poświęconych jest coraz więcej konferencji i spotkań. Zadanie budowy repozytorium instytucjonalnego jest jednym z priorytetów opracowanej Strategii systemu biblioteczno-informacyjnego UAM na lata 2008-2016. Bibliografia [1] Afshari, F.; Jones, R. Developing an integrated institutional repository at Imperial College London. Program electronic library and information systems. 2007, vol. 41, no 4, s. 338-352. [2] Barton, M. R. Creating an institutional repository: LEADIRS Workbook [online]. W: MIT Libraries. 2004 [dostęp 14 kwietnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://dspace.org/ implement/leadirs.pdf>. [3] Barwick, J. Building an institutional repository at Loughborough University: some experiences. Program electronic library and information systems. 2007, vol. 41, no. 2, s. 113-123. [4] Bednarek-Michalska, B. Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa a standardy. W: Biuletyn EBIB [online]. 2006, nr 4 (74) [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.rclis.org/archive/00008490/01/bednarek_kpbc1.pdf>. [5] Bednarek-Michalska, B. Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa pragmatyka tworzenia biblioteki cyfrowej. W: Biuletyn EBIB [online]. 2006, nr 7 (77) [dostęp 20 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.rclis.org/archive/00008404/01/bednarek_kpbc2.pdf>. [6] Carr, L.; Harnad, S. Keystroke economy : a study of the time and effort involved in selfarchiving. W: Technical Report [online]. University of Southampton. 2005 [dostęp 1 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.ecs.soton.ac.uk/10688/01/keystrokecostingpublicdraft1.pdf>.