Uniwersytet Warszawski Wydział Prawa i Administracji Instytut Prawa Międzynarodowego Anna Magdalena Dorabialska Ograniczenia wyboru prawa w polskim systemie prawa prywatnego międzynarodowego (autoreferat) praca doktorska w dziedzinie nauk prawnych wykonana pod kierunkiem Promotora Prof. dr. hab. J. Poczobuta Warszawa, 2 grudnia 2015 r. 1
I. UZASADNIENIE WYBORU TEMATU PRACY ORAZ ZAKRESU BADAWCZEGO Pracę doktorską zatytułowałam Ograniczenia wyboru prawa w polskim systemie prawa prywatnego międzynarodowego. W doktrynie prawa kolizyjnego wybór prawa jest instytucją dobrze zbadaną i opisaną, jednak dotkniętą znacznymi zmianami o charakterze systemowym. W obowiązującym w Polsce prawie prywatnym międzynarodowym znacznie rozszerzono katalog sytuacji życiowych, dla których umożliwiono dokonanie wyboru prawa. Podczas gdy jeszcze w 2007 r. prawo dokonania wyboru odnosiło się jedynie do zobowiązań umownych (bywało niekiedy rozciągane w doktrynie również na klauzule arbitrażowe i pełnomocnictwo), w kolejnych latach wprowadzono normy umożliwiające wybór prawa również dla zobowiązań pozaumownych, pełnomocnictwa, umów o arbitraż, zobowiązań alimentacyjnych, małżeńskich umów majątkowych i spraw spadkowych. Ponadto, w zestawieniu z dotychczasową regulacją kolizyjną, w której w zakresie wyboru prawa obowiązywały jedynie normy pochodzące od ustawodawcy krajowego, wiele nowo wprowadzonych rozwiązań pochodzi od prawodawcy europejskiego. Istotna, właściwie całkowita, zmiana źródeł prawa w dziedzinie prawa kolizyjnego stanowi zatem główną przyczynę wyboru tematu rozprawy doktorskiej. Natomiast skupienie się na ograniczeniach wyboru prawa podyktowane było chęcią odniesienia się do takiego wycinka rozbudowanego wyboru prawa, którego pojęcie nowości legislacyjnej dotyczy w największym stopniu. Wziąwszy pod uwagę, że definicja, charakter oraz dojście do skutku wyboru prawa zostały już dobrze opracowane zarówno w doktrynie polskiej, jak i europejskiej i w dużej mierze ustalenia te można odnieść bezpośrednio do nowych regulacji, zdecydowałam się zgłębić temat 2
ograniczeń wyboru prawa. Po pierwsze wiele z tych rozwiązań prawnych znalazło się w polskim systemie prawa kolizyjnego po raz pierwszy, po drugie zaś interesowało mnie prześledzenie, w jaki sposób duża liczba ograniczeń oraz ich różnorodność kształtują samą instytucję wyboru prawa, zarówno w ujęciu teoretyczno prawnym, jak i z punktu widzenia praktyki. Tytuł pracy odnosi się do polskiego systemu prawa prywatnego międzynarodowego. Wybierając takie sformułowanie chciałam uwypuklić faktu, że na regulację kolizyjną obowiązującą w Polsce składają się normy pochodzące z różnych źródeł prawa, przede wszystkim z rozporządzeń unijnych oraz z ustawy krajowej o prawie prywatnym międzynarodowym. Większa część rozważań dotyczy norm prawa europejskiego obowiązujących w Polsce. Tylko marginalnie uwzględniłam rozporządzenie zawierające normy kolizyjne dla rozwodu i separacji, wprowadzone w procedurze wzmocnionej współpracy bez udziału Polski. Dokonując wyboru problemów poruszanych w rozprawie doktorskiej kierowałam się klasyczną definicją prawa prywatnego międzynarodowego, najszerzej rozpowszechnioną w Polsce, która dotyczy tylko wskazywania prawa właściwego i nie obejmuje kwestii jurysdykcji, ani uznawania orzeczeń. Dlatego poza zakresem badawczym pozostała problematyka umów procesowych. W pracy przeważa logiczno-językowa analiza tekstów norm prawnych. Jedynie posiłkowo, w niewielkim zakresie, dokonywałam rozważań prawnoporównawczych. 3
II. CELE PRACY 1. Uporządkowanie siatki pojęciowej w zakresie wyboru prawa i jego ograniczeń, ocena pojęć funkcjonujących w piśmiennictwie, tworzenie własnych propozycji. W pracy doktorskiej starałam się odnieść do ukształtowanej już siatki pojęciowej w zakresie wyboru prawa, a także zaproponować własne sposoby rozwiązania niektórych niekonsekwencji terminologicznych. 2. Dokonanie wyczerpującego przeglądu unormowań obejmujących możliwość dokonania wyboru prawa. W rozprawie odniosłam się do wszystkich regulacji uwzględniających wybór prawa, występujących obecnie w polskim systemie prawnym, zarysowując ich ogólny schemat oraz szczegółowo wskazując na konstrukcję ich ograniczeń. 3. Dokonanie opisu i klasyfikacji aktualnych ograniczeń wyboru prawa oraz prześledzenie szczegółowych mechanizmów ich funkcjonowania. Praca doktorska stanowi próbę systematycznego opisu mechanizmów funkcjonowania różnych rodzajów ograniczeń wyboru prawa oraz wpływu ich zastosowania na ostateczny kształt norm prawnych stosowanych w konkretnych sprawach. 4. Zdefiniowanie podstawowych niejasności obecnej regulacji z perspektywy praktycznego zastosowania. 4
Rozprawa zawiera liczne szczegółowe propozycje wykładni złożonych przepisów, w których przewidziano ograniczenia wyboru prawa (szczególnie w odniesieniu do umów konsumenckich oraz majątkowych stosunków między małżonkami). 5. Zbadanie możliwego wpływu obecnej ilości i jakości ograniczeń wyboru prawa na częstotliwość przyszłego korzystania z tej instytucji, zwłaszcza poza sferą zobowiązań umownych. W ślad za teoretyczną analizą mechanizmów ograniczających wybór prawa dokonuję generalnych ocen lub prognoz, w jaki sposób obecność poszczególnych ograniczeń może wpływać na decyzje stron w sprawie dokonania wyboru prawa lub powstrzymania się od niego. 6. Ocena miejsca instytucji wyboru prawa w systemie prawa kolizyjnego. Celowi temu poświęciłam ostatni rozdział pracy, w którym badałam, w jaki sposób znaczne rozszerzenie możliwości wyboru prawa w polskim systemie prawa kolizyjnego wpływa na pozycję tej instytucji pośród innych instytucji prawa prywatnego międzynarodowego. III. GŁÓWNE TEZY PRACY 1. Ograniczenia wyboru prawa służą zapobieganiu nadużyciom tej zasady zarówno w stosunkach prywatno, jak i publicznoprawnych. 5
Podstawową funkcją ograniczeń wyboru prawa jest wprowadzenie równowagi pomiędzy tymi interesami różnych podmiotów, które mogą znajdować odzwierciedlenie w normach prawnych. Przede wszystkim chodzi o urzeczywistnienie prywatnoprawnej zasady równości uczestników obrotu, np. w zakresie umów konsumenckich albo zobowiązań alimentacyjnych. Ograniczenia wyboru prawa, zwłaszcza w dziedzinach, w których przepisy prawa materialnego rzadziej charakteryzują się dyspozytywnością, zabezpieczają też interes państw w związku z prowadzeniem określonej polityki społecznej lub gospodarczej. 2. Ograniczenia wyboru prawa pozwalają na rozszerzanie jego zastosowania na kolejne rodzaje sytuacji życiowych, a to z kolei wpływa dodatnio na przewidywalność stosowanego prawa. Bez ustanowienia siatki ograniczeń umożliwiających zachowanie równowagi, wprowadzenie możliwości wyboru w licznych kategoriach stosunków prawnych (przede wszystkim zobowiązania alimentacyjne, sprawy rodzinne, spadkowe oraz zobowiązania pozaumowne) nie byłoby w ogóle możliwe. Natomiast umożliwienie dokonania wyboru w jak największej liczbie sytuacji życiowych sprzyja pewności i przewidywalności prawa. 3. Ograniczony wybór prawa na gruncie polskiego systemu prawa prywatnego międzynarodowego nie stanowi jednolitej regulacji, jednak poszukiwanie wspólnych reguł dla jego ograniczeń jest zasadne. Możliwość wyboru prawa została ukształtowana odmiennie dla każdego rodzaju stosunków prawnych zarówno pod względem ilości ograniczeń, jak i różnorodności pod względem mechanizmów zastosowania. Jednak poszukiwania cech wspólnych dla poszczególnych 6
grup ograniczeń sprzyja ich uporządkowaniu, a także wzmacnia status wyboru prawa wśród ogólnych instytucji prawa kolizyjnego. 4. Obecna liczba i różnorodność ograniczeń wyboru prawa stoi na przeszkodzie szerszemu zastosowaniu tej instytucji w obrocie. Sprawę mogłoby uprościć szersze zastosowanie instytucji ogólnych, typu klauzula porządku publicznego lub całkowite wyłączenie możliwości dokonania wyboru. System ograniczeń wyboru prawa jest obecnie bardzo skomplikowany, szczególnie daje się to zauważyć np. w umowach konsumenckich za sprawą niejasności związanych z wykładnią obowiązujących norm na poszczególnych etapach złożonego procesu porównywania skutków regulacji pochodzących z różnych porządków prawnych, a także w sferze zobowiązań alimentacyjnych z powodu znacznego nagromadzenia pojęć o ocennym charakterze. Stopień skomplikowania tych regulacji może zniechęcać strony do dokonywania wyboru prawa. Wydaje się, że funkcję stabilizacyjną (zapewnienie równowagi interesów) wobec wprowadzonych rozwiązań mogłyby pełnić niektóre tradycyjne mechanizmy prawa kolizyjnego, przede wszystkim klauzula porządku publicznego. W przypadkach, w których okazałoby się to niewystarczające, należałoby rozważyć całkowite wyłączenie możliwości dokonania wyboru prawa, jak na przykład postąpiono w stosunku do zobowiązań pozaumownych z zakresu własności intelektualnej w rozporządzeniu Rzym II. 7
IV. STRUKTURA PRACY Praca została podzielona na cztery rozdziały. Pierwszy odnosi się do instytucji wyboru prawa, ma charakter wprowadzający i definicyjny. Przytoczyłam w nim podstawowe poglądy doktryny na wybór prawa jako czynność prawną oraz sposób dojścia tej czynności do skutku. W rozdziale pierwszym dokonałam również przeglądu kategorii norm prawnych, odnoszących się do istnienia i ważności wyboru prawa. Tę część pracy zamykają uwagi na temat funkcji analizowanej instytucji w obrocie prawnym. Rozdział drugi, z kolei, stanowi przegląd rozwiązań legislacyjnych w zakresie wyboru prawa dla poszczególnych kategorii sytuacji życiowych. Przedmiot analizy rozdziału został już częściowo zawężony. Przedstawiony został całokształt unormowań wyboru prawa w poszczególnych dziedzinach, jednak tylko w celu wskazania, w jakim zakresie możliwość wyboru została dla nich ograniczona. Rozdział trzeci jest najbardziej rozbudowany i ma najbardziej analityczny charakter. Podczas gdy celem rozdziału poprzedzającego było zestawienie szczegółowych unormowań ograniczeń wyboru prawa z całokształtem regulacji poszczególnych rodzajów sytuacji prawnych, wywód zamieszczony w rozdziale trzecim został skoncentrowany wyłącznie na sposobie funkcjonowania różnych rodzajów ograniczeń. W rozdziale trzecim dokonałam podziału analizowanych ograniczeń na dwie zasadnicze grupy. Istota pierwszej polega na oddziaływaniu na ważność dokonanego wyboru. Poświęciłam jej dwa pierwsze podrozdziały, z których pierwszy odnosi się do ograniczeń związanych z treścią tej szczególnej czynności prawa prywatnego międzynarodowego, a drugi obejmuje ograniczenia związane z jej formą. Druga istotna grupa ograniczeń wyboru prawa dotyczy skutków 8
jego dokonania. Została opisana w trzecim podrozdziale, w którym zebrałam zarówno ograniczenia mające wpływ na prawo wskazane za pomocą łącznika subiektywnego (zob. np. art. 23 ust. 1 zd. 2 p.p.m.), jak i odnoszące się do statutu ustalonego przy wykorzystaniu każdego rodzaju łączników. Natomiast rozdział czwarty został skoncentrowany na umiejscowieniu instytucji wyboru prawa w całości systemu prawa kolizyjnego. Konstrukcja tej części pracy opiera się na wniosku wysnutym z analizy dokonanej we wcześniejszych rozdziałach, zgodnie z którym każda możliwość wyboru prawa ma charakter ograniczony. Dlatego też przedmiotem badań w rozdziale czwartym jest miejsce ograniczonego wyboru prawa w polskim systemie prawa prywatnego międzynarodowego. Zdecydowałam się na wybór trzech zagadnień generalnych, pozwalających na dokonywanie obserwacji w związku z miejscem ograniczonego wyboru prawa w polskim systemie prawa prywatnego międzynarodowego. Na początku rozważałam problem, czy obecna konstrukcja wyboru prawa pozwala na zaliczenie go do instytucji części ogólnej, czy też jedynie na potraktowanie tego zagadnienia jako grupy norm szczegółowych, wykazujących tylko pewne podobieństwa. Korelatem tych rozważań była konieczność zbadania, czy wyborowi prawa można nadać status nadrzędnej zasady prawa kolizyjnego, czyli określonej wartości, powiązanej z jego celami oraz funkcjami. Trzecim problemem, którym zajęłam się w ostatnim rozdziale pracy jest zestawienie wyboru prawa z rozwijającą się koncepcyjnie zasadą uznania, istotną przede wszystkim w stosunkach wewnątrz Unii Europejskiej. 9
V. GŁÓWNE WNIOSKI Zakres dopuszczalności wyboru prawa w prawie kolizyjnym stanowi odbicie zakresu, dla jakiego możliwe jest wykonywanie autonomii woli w prawie materialnym. Podobnie jego ograniczenia wprowadzane są z przyczyn znanych również prawu materialnemu, np. ze względu na potrzebę ochrony konsumenta. Wyjątek stanowią nieliczne instytucje prawa rodzinnego, dla których w większości systemów prawa krajowego nie przewidziano możliwości wykonywania autonomii woli, np. sfera zobowiązań alimentacyjnych. Wybór prawa został w dużej mierze uregulowany za pomocą norm merytorycznych. Odnoszą się one przede wszystkim do postaci, jaką powinna przyjąć czynność prawna mająca na celu wskazanie prawa właściwego dla określonego stosunku oraz do chwili jej dokonania. Bezpośrednia regulacja wyboru prawa na gruncie prawa prywatnego międzynarodowego, w tym prawa zunifikowanego w obrębie organizacji ponadnarodowej, przesuwa część ciężaru oceny prawnej porozumienia w sprawie wyboru statutu z prawa krajowego, któremu podlega wybór, na autonomicznie wykładane wspólne normy merytoryczne. Można oczekiwać, że w niedalekiej przyszłości zostaną wypracowane orzecznicze kryteria dotyczące istnienia i ważności porozumienia w kwestii wyboru prawa, oderwane od poszczególnych krajowych norm merytorycznych. W odniesieniu do źródeł prawa prywatnego międzynarodowego obowiązującego w Polsce, należy stwierdzić, że głównym źródłem norm kolizyjnych staje się prawo europejskie, a jego znaczenie będzie jeszcze wzrastać w najbliższej przyszłości. Maleje też udział norm pochodzących z tradycyjnych źródeł prawa międzynarodowego, tj, konwencji i pozostałych umów międzynarodowych. Obecnie w polskim systemie prawa prywatnego międzynarodowego brak jest jakichkolwiek regulacji wyboru prawa, które 10
pochodziłyby z multilateralnych umów międzynarodowych. Konwencją międzynarodową jest co prawda Protokół haski, obowiązujący w sferze zobowiązań alimentacyjnych, jednak stanowi on integralną część unijnego rozporządzenia. W przyszłości będzie również wzrastać rola całej Unii Europejskiej jako strony konwencji międzynarodowych, zacierać się będzie więc granica pomiędzy typami regulacji konwencyjnym i unijnym. W obecnym stanie prawnym wybór prawa jest jedną z najszerzej uregulowanych instytucji prawa kolizyjnego. Na jego regulację składają się liczne przepisy, w których przewidziano ograniczenia zarówno dla dokonywania samego wyboru, jak i jego skutków. Coraz bardziej kazuistyczne i obszerne unormowanie tej instytucji może stwarzać zagrożenie, że zainteresowane podmioty prawa prywatnego nie będą decydować się na dokonanie wyboru prawa. Wybór prawa powinie bowiem instytucją mającą na celu uniknięcie niepewności co do przyszłego stanu prawnego, a obecna jego regulacja może niekiedy tę niepewność powiększać. Z tej sytuacji wynikają również wątpliwości, czy wybór prawa w obecnym kształcie może efektywnie spełniać funkcje instrumentu ułatwiającego transgraniczny obrót handlowy i obniżającego jego koszty oraz rozwiązania sprzyjającego wyrażeniu tożsamości kulturowej. Być może należałoby rozważyć rezygnację z części rozbudowanej regulacji ograniczeń wyboru prawa, ponieważ przyświecające jej cele można osiągnąć za pomocą innych, utrwalonych już instytucji prawa kolizyjnego, np. w wyniku zastosowania klauzuli porządku publicznego. W niektórych przypadkach warto ponownie przemyśleć zasadność wprowadzenia możliwości wyboru prawa (np. w odniesieniu do zobowiązań alimentacyjnych), choć w dłuższej perspektywie zabieg ten mógłby jednak okazać się błędny. Coraz silniejsze oddziaływanie konstytucyjnych i konwencyjnych podstawowych praw i wolności na sferę prawa kolizyjnego prowadzi bowiem do stopniowego rozszerzania możliwości wyboru statutu. 11
Wybór prawa jest jedną z najdynamiczniej rozwijanych instytucji części ogólnej prawa kolizyjnego. Można zaobserwować tendencję do nadawania jej statusu zasady tej gałęzi prawa, jednak obecnie jeszcze nie dotyczy to w równym stopniu wszystkich typów stosunków prawnych, dla których dopuszczalne jest dokonanie wyboru. Aby jednak doszło do pełnego praktycznego urzeczywistnienia wykonywania autonomii woli w różnych dziedzinach prawa prywatnego w aspekcie kolizyjnym należy również zadbać o rozwój innych instytucji ukierunkowanych na stworzenie pewności co do właściwego prawa i podlegającego mu stosunku, takich jak np. kolizyjnoprawne uznanie stosunków prywatnoprawnych powstałych zagranicą. 12