STATUT ALIMENTACYJNY W PRAWIE UNII EUROPEJSKIEJ

Transkrypt

1 Uniwersytet Warszawski Wydział Prawa i Administracji Instytut Prawa Międzynarodowego RÓŻA ZIELNIK-KOŁODZIŃSKA STATUT ALIMENTACYJNY W PRAWIE UNII EUROPEJSKIEJ autoreferat promotor: recenzenci: prof. dr hab. Jerzy Poczobut prof. dr hab. Andrzej Mączyński prof. UKSW dr hab. Jadwiga Pazdan Warszawa, 21 grudnia 2015 r.

2 1. Przedmiot pracy i uzasadnienie wyboru tematu Przedmiotem rozprawy jest problematyka statutu alimentacyjnego, czyli prawa właściwego do oceny zobowiązań alimentacyjnych, w prawie Unii Europejskiej. Statut ten określa się w oparciu o Protokół haski o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych z 23 listopada 2007 r. Protokół został uchwalony w ramach Haskiej Konferencji Prawa Prywatnego Międzynarodowego, która już w latach pięćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku uchwalała konwencje międzynarodowe w przedmiotowym zakresie. Można go zatem określić jako haską konwencję alimentacyjną trzeciej generacji. Jednocześnie Unia Europejska przyjęła pod koniec 2004 r. Program haski: Wzmacnianie wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości w Unii Europejskiej i w ramach realizacji jego postulatów aktywnie uczestniczyła w pracach nad protokołem. Następnie przystąpiła do Konferencji Haskiej i zawarła protokół na mocy decyzji Rady. Od 18 czerwca 2011 r. obowiązuje on we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej za wyjątkiem Danii i Wielkiej Brytanii. Na wybór tematu rozprawy wpłynęło kilka czynników. Po pierwsze, zobowiązania alimentacyjne z elementem międzynarodowym odgrywają coraz większą rolę w międzynarodowym obrocie prawnym, w szczególności w Unii Europejskiej. Prawo do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium Unii przysługuje ponad 500 mln osób. Z badań przeprowadzonych w 2005 r. na zlecenie Komisji Europejskiej wynika, że główną motywacją do zmiany miejsca zwykłego pobytu są szeroko pojęte względy rodzinne. W wyniku tego zwiększa się liczba stosunków rodzinnych z elementem międzynarodowym. Po drugie, protokół haski stanowi regulację nową, która jak dotąd nie doczekała się kompleksowego opracowania. Ponadto zagadnienie statutu alimentacyjnego jest stosunkowo rzadko poruszane zarówno w literaturze polskiej, jak i obcej, co tym bardziej uzasadnia podjęcie przedmiotowego tematu. Po trzecie, jest to regulacja 2

3 nie tylko nowa, ale również nowatorska, ponieważ wprowadza wybór prawa w stosunkach rodzinnych. Jej przepisy odzwierciedlają coraz większą rolę autonomii woli stron w prawie prywatnym międzynarodowym. Jednocześnie w doktrynie nie ma zgody co do zasadności dopuszczenia autonomii woli w stosunkach rodzinnych. 2. Cel pracy W pracy starałam się odpowiedzieć na pytanie, czy uchwalenie nowej międzynarodowej regulacji statutu alimentacyjnego było konieczne oraz czy przedmiotowa regulacja została skonstruowana w sposób zapewniający realizację przesłanek jej uchwalenia. Celem pracy jest zatem kompleksowa analiza i ocena przepisów protokołu haskiego pod kątem jego celów oraz jego ratyfikacji przez Unię Europejską. Wyjaśniłam przyczyny jego uchwalenia, przedstawiłam cele protokołu, a na tej podstawie omówiłam i oceniłam poszczególne jego postanowienia. Wskazałam również zasadnicze podobieństwa i różnice w stosunku do innych wybranych międzynarodowych regulacji statutu alimentacyjnego, w szczególności poprzednich haskich konwencji alimentacyjnych, a także zgłosiłam propozycje de lege ferenda. 3. Struktura pracy Praca składa się z pięciu rozdziałów, podzielonych na punkty, a następnie na podpunkty. Każdy rozdział podsumowany został we wnioskach, natomiast podsumowanie całej pracy zawarte zostało w zakończeniu. Rozdział pierwszy stanowi wprowadzenie do problematyki statutu alimentacyjnego. Rozpoczynam od przybliżenia jego międzynarodowych regulacji, ponieważ prawodawca unijny nie uchwalił aktów prawnych w tym zakresie. Ukazuję ewolucję unormowania statutu alimentacyjnego w prawie 3

4 międzynarodowym i unijnym, której uwieńczeniem było uchwalenie protokołu haskiego. W ramach zagadnień wprowadzających przedstawiam ponadto przesłanki uchwalenia protokołu przez Konferencję Haską oraz przesłanki przystąpienia do niego przez Unię Europejską, w tym sytuację społeczną, zakres przedmiotowy, geograficzny i ramy czasowe obowiązywania protokołu, a także wskazówki dotyczące jego wykładni. Na zakończenie rozdziału podejmuję próbę zdefiniowania pojęcia zobowiązanie alimentacyjne na potrzeby protokołu haskiego. W rozdziale drugim i trzecim omawiam sposoby wskazania prawa właściwego w protokole haskim za pomocą łącznika subiektywnego i łączników obiektywnych. Oba rozdziały mają podobną budowę: najpierw przedstawiona została w nich regulacja sposobu wyznaczania prawa właściwego w międzynarodowych i unijnych aktach z zakresu prawa rodzinnego, a następnie odpowiednie przepisy protokołu haskiego. W tytule rozdziału drugiego zastosowałam wyrażenie łącznik subiektywny w odniesieniu do wyboru prawa, mimo prezentowanego w literaturze poglądu, że wybór prawa nie jest łącznikiem, a jedynie pełni rolę łącznika. Uczyniłam to ze względu na tradycję stosowania tego określenia w polskiej literaturze prawniczej, w której ono nadal funkcjonuje z powyższym zastrzeżeniem. Rozdział drugi dotyczy istotnego novum wprowadzonego przez protokół haski, jakim jest wybór prawa przez strony zobowiązania alimentacyjnego. Z tego względu niezbędne było omówienie w nim zagadnień węzłowych autonomii woli w prawie prywatnym międzynarodowym oraz przyczyn jej ograniczenia w stosunkach rodzinnych. Dalej przedstawiłam sposób regulacji wyboru prawa w międzynarodowych regulacjach kolizyjnoprawnych dotyczących stosunków rodzinnych oraz tendencje do rozszerzania autonomii woli w prawie Unii Europejskiej. Dopiero w oparciu o te rozważania szczegółowo omówiłam i oceniłam przejawy autonomii woli w protokole haskim. 4

5 W rozdziale trzecim poruszam zagadnienie zastosowanych łączników obiektywnych. Większość z nich została przejęta z poprzednich haskich konwencji alimentacyjnych, jednak zauważyć można określone zmiany w stosunku do poprzednich regulacji, w szczególności dotyczące hierarchii łączników. Poszczególne postanowienia protokołu omawiane są w porównaniu do postanowień poprzednich konwencji alimentacyjnych, ze szczególnym uwzględnieniem przyczyn wprowadzenia zmian oraz nowo wprowadzonej instytucji, jaką jest klauzula ściślejszego związku. Rozdział czwarty został w całości poświęcony zakresowi statutu alimentacyjnego, którego regulacja pokrywa się w znacznej mierze z regulacją przewidzianą przez konwencję alimentacyjną z 1973 r. Szczegółowe omówienie zakresu statutu alimentacyjnego było niezbędne, ponieważ postanowienia protokołu nie przewidują wyczerpującego katalogu kwestii, które podlegają temu statutowi. Rozdział zawiera analizę przyczyn wprowadzenia zmian oraz wyczerpujące omówienie zakresu statutu alimentacyjnego, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii, co do których wyznaczenie prawa właściwego może budzić wątpliwości oraz związanych z rozgraniczeniem statutów. Ostatni rozdział pracy dotyczy ogólnych mechanizmów wpływających na zakres i stosowanie statutu alimentacyjnego. Omówione zostały w nim odesłanie, zgłaszanie zastrzeżeń, klauzula porządku publicznego, przepisy wymuszające swoje zastosowanie, a także stosowanie protokołu w państwach o niejednolitych systemach prawnych i sposób rozstrzygania kwestii wstępnej. Struktura poszczególnych punktów jest podobna. Każdy z nich zawiera skrótową charakterystykę danej instytucji, jej regulację w protokole lub przyczyny braku takowej, a następnie ocenę przyjętego rozwiązania. W zakończeniu podsumowałam rozważania zawarte w całej pracy, oceniłam regulację statutu alimentacyjnego w prawie Unii Europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem przesłanek uchwalenia protokołu haskiego oraz jego celów, i zgłosiłam propozycje de lege ferenda. 5

6 4. Teza pracy i zastosowane metody badawcze Praca opiera się na tezie, że konstrukcja postanowień protokołu haskiego nie zapewnia pełnej realizacji jego celów. Cele te nie zostały sformułowane w żadnym miejscu expressis verbis. Jednak na podstawie dokumentacji z prac przygotowawczych, preambuły do protokołu, a także preambuły do unijnego rozporządzenia alimentacyjnego można wywnioskować, że są nimi: zwiększenie pewności prawnej oraz przewidywalności, a tym samym umożliwienie wierzycielom alimentacyjnym działania z pełną wiedzą o ich sytuacji i unikania problemów wynikających z różnorodności krajowych systemów prawnych, oraz sprawiedliwe wyważenie interesów wierzyciela i dłużnika alimentacyjnego poprzez przyjęcie nowej regulacji kolizyjnej. Autorzy protokołu chcieli stworzyć regulację możliwą do zaakceptowania przez jak najwięcej państw, którą cechowałyby elastyczna konstrukcja postanowień, obejmujących jak najwięcej stanów faktycznych, proste stosowanie, jednolita wykładnia oraz dzięki której możliwe byłoby przyspieszenie postępowania i obniżenie jego kosztów, a także wprowadzenie jednolitych reguł ustalania prawa właściwego dla zobowiązań alimentacyjnych. Przyświecała im również chęć unowocześnienia konwencji haskich o prawie właściwym dla alimentów z 1956 i 1973 r. oraz chęć rozwinięcia ogólnych zasad dotyczących prawa właściwego, które mogłyby uzupełnić Konwencję haską o międzynarodowym dochodzeniu świadczeń na rzecz dzieci oraz innych członków rodziny z 2007 r. Osiągnięciu celów protokołu mają służyć: przejęcie sprawdzonych rozwiązań z wcześniejszych międzynarodowych regulacji statutu alimentacyjnego, w szczególności miejsca zwykłego pobytu wierzyciela alimentacyjnego jako łącznika podstawowego, wprowadzenie autonomii woli stron i klauzuli ściślejszego związku, wzmocnienie roli prawa miejsca siedziby władzy orzekającej oraz likwidacja możliwości składania zastrzeżeń do protokołu przez umawiające się państwa. O ile wprowadzenie klauzuli ściślejszego związku, 6

7 wzmocnienie roli prawa miejsca siedziby władzy orzekającej oraz brak możliwości składania zastrzeżeń należy ocenić pozytywnie, o tyle wątpliwości budzi sposób realizacji autonomii woli stron oraz utrzymanie zbyt dużej roli łącznika obywatelstwa, które powodują, że wyznaczone cele mogą nie zostać w pełni osiągnięte. W celu dowiedzenia powyższej tezy zastosowałam metodę dogmatyczną, dokonując szczegółowej analizy każdego z artykułów protokołu pod kątem językowym i logicznym. Ponadto przedstawiłam ewolucję i zmiany poszczególnych instytucji prawnych. Porównałam również przepisy protokołu z analogicznymi przepisami poprzednich haskich konwencji alimentacyjnych oraz innych instrumentów międzynarodowych, dotyczących analizowanego zakresu tematycznego, a także z przepisami innych aktów będących źródłami unijnego prawa prywatnego międzynarodowego, w szczególności dotyczących zobowiązań, alimentów, dziedziczenia oraz rozwodu i separacji prawnej. Uwzględniłam również planowane rozporządzenia dotyczące skutków majątkowych zarejestrowanych związków partnerskich oraz małżeńskich ustrojów majątkowych. 5. Główne wnioski z przeprowadzonych badań Przeprowadzona analiza pozwala stwierdzić, że konstrukcja protokołu haskiego odpowiada przesłankom jego uchwalenia. Po pierwsze, protokół został skonstruowany w sposób elastyczny, tak aby obejmował jak największą liczbę stanów faktycznych. Służy temu przede wszystkim jego szeroki zakres przedmiotowy. Dzięki niemu protokół może być stosowany do wszystkich możliwych stosunków rodzinnych. Jeżeli jednak określony stosunek rodzinny narusza porządek publiczny danego państwa, państwo to nie ma obowiązku stosowania protokołu do niego. Istotną rolę w tym zakresie odgrywa również nakaz autonomicznej wykładni przepisów protokołu, zapewniający oderwanie 7

8 od krajowego rozumienia poszczególnych pojęć. Elastyczność protokołu znajduje także wyraz w braku regulacji kwestii wstępnej. Protokół stanowi jedynie, że orzeczenia wydane przy jego zastosowaniu nie mają wpływu na istnienie danego stosunku rodzinnego. Zapewnieniu elastyczności służy również szeroki zakres statutu alimentacyjnego, poddający protokołowi wszystkie kwestie związane ze zobowiązaniem alimentacyjnym, od chwili jego powstania do chwili jego wygaśnięcia. Po drugie, protokół został skonstruowany w sposób możliwie prosty. Służą temu wyłączenie odesłania i możliwości składania zastrzeżeń do protokołu. Należy zauważyć, że przyjęte rozwiązania można jeszcze bardziej uprościć, usuwając przepisy dotyczące łącznika obywatelstwa i domicylu, które jak wielokrotnie podnoszono w pracy nie przyczyniają się do osiągnięcia celów protokołu, pociągają za sobą skutki dyskryminujące dla stron i niepotrzebnie komplikują cały system. Za skomplikowane można uznać przepisy dotyczące ochrony określonych kategorii wierzycieli. Ich kształt jest jednak uzasadniony ze względu na konieczność zapewnienia utrzymania wierzycielom i ich słabszą pozycję względem dłużników alimentacyjnych. Po trzecie, jednolitą wykładnię protokołu zapewnia jego art. 20, zgodnie z którym przy dokonywaniu wykładni protokołu należy uwzględniać jego międzynarodowy charakter oraz potrzebę wspierania jednolitego jego stosowania. Sprzyja jej ograniczenie stosowania klauzuli porządku publicznego w drodze takiej konstrukcji przepisów, aby powołanie na nią było konieczne w jak najmniejszej liczbie przypadków, oraz brak stosowania przepisów wymuszających swoje zastosowanie. Realizacji tego postulatu służy również doprecyzowanie zakresu statutu alimentacyjnego, co prowadzi do wyjaśnienia wątpliwości interpretacyjnych powstałych pod rządami wcześniejszych konwencji haskich i powoduje, że organy orzekające mają rzadziej możliwość stosować własne prawo. 8

9 Po czwarte, przyspieszeniu postępowania i obniżeniu jego kosztów służą postanowienia przewidujące autonomię woli stron, a także wyłączenie odesłania i możliwości składania zastrzeżeń. Prowadzą one bowiem do zmniejszenia liczby systemów prawnych mogących znaleźć zastosowanie do danej sprawy, co pozwala na przykład uniknąć kosztów opinii prawnych z zakresu prawa obcego, a także przyspiesza postępowanie, ze względu na brak konieczności oczekiwania na wspomniane opinie. Z powyższego wynika, że protokół został skonstruowany w sposób zapewniający realizację przesłanek jego uchwalenia. Konstrukcja postanowień protokołu haskiego nie zapewnia jednak pełnej realizacji jego celów, którymi są zwiększenie pewności i przewidywalności prawa oraz sprawiedliwe wyważenie interesów stron. Zwiększeniu pewności i przewidywalności prawa służą w protokole: wyłączenie odesłania i możliwości składania zastrzeżeń oraz postanowienia dotyczące stosowania protokołu w państwach o niejednolitych systemach prawnych, a także możliwość wyboru prawa. Pierwsze trzy wymienione instrumenty niewątpliwie przyczyniają się do osiągnięcia omawianego celu. Wątpliwości budzi jednak konstrukcja przepisów dotyczących wyboru prawa. W protokole wybór prawa dopuszczony jest w dwóch artykułach. Artykuł 7 stanowi, że wierzyciel alimentacyjny i dłużnik mogą wyłącznie na użytek konkretnego postępowania w danym państwie wyraźnie wybrać prawo tego państwa jako prawo właściwe dla zobowiązania alimentacyjnego. Natomiast zgodnie z art. 8 protokołu wierzyciel alimentacyjny i dłużnik mogą w każdym momencie wybrać jedno ze wskazanych w tym artykule praw, z którymi istnieje obiektywny, ścisły związek, jako prawo właściwe dla zobowiązania alimentacyjnego. Ograniczenie wyboru prawa do wskazanych enumeratywnie systemów prawnych jest uzasadniane potrzebą ochrony interesów stron. Szczegółowa analiza postanowień protokołu w powiązaniu z przepisami rozporządzenia alimentacyjnego prowadzi jednak do wniosku, że ograniczenie 9

10 to jest nieskuteczne. Artykuł 7 protokołu dopuszcza bowiem wybór dla konkretnego postępowania prawa forum, nawet jeżeli nie istnieje obiektywnie ścisły związek z nim. Przepis ten prowadzi de facto do nieograniczonego wyboru prawa przez strony. Wystarczy bowiem, że jedna z nich wniesie sprawę do sądu niewłaściwego, wybierając zgodnie z protokołem prawo siedziby tego sądu jako prawo właściwe dla sprawy, a druga strona wda się w spór zgodnie z art. 5 rozporządzenia alimentacyjnego, w oparciu o który sąd państwa członkowskiego uzyskuje jurysdykcję, jeżeli pozwany wda się w spór przed tym sądem. Strony mogą skorzystać z tej furtki również poza obszarem Unii Europejskiej, o ile sąd, przed który wniosą spór, będzie miał również możliwość uznania się za właściwy. Postanowienia protokołu nie wykluczają zatem nieograniczonego wyboru prawa, a jedynie utrudniają jego realizację. Poza tym strony chronione są za pomocą innych mechanizmów, do których należą: po pierwsze, wyłączenie wyboru prawa w przypadku osób wymagających szczególnej ochrony, które nie ukończyły 18 roku życia, albo które ze względu na zaburzenia lub ograniczenia swych zdolności osobistych nie są w stanie zadbać o swoje interesy; po drugie, wprowadzenie obowiązku zachowania formy pisemnej, co ma skłonić strony do przemyślenia wyboru; po trzecie, uniemożliwienie wierzycielom rezygnacji z prawa do roszczeń alimentacyjnych, jeżeli prawo państwa, w którym wierzyciel ma miejsce zwykłego pobytu w chwili wyboru a zatem prawo państwa, na podstawie którego najlepiej można określić jego sytuację życiową i potrzeby nie przewiduje takiej możliwości; po czwarte, wyłączenie stosowania prawa wybranego, jeżeli jego zastosowanie mogłoby prowadzić do oczywiście niesprawiedliwych lub niesłusznych skutków dla jednej ze stron, chyba że w chwili wyboru prawa strony były w pełni poinformowane i świadome skutków swojego wyboru. Innymi słowy, wyboru prawa mogą dokonać jedynie osoby pełnoletnie, nieograniczone w swoich zdolnościach osobistych i w pełni świadome konsekwencji swojego wyboru, pod warunkiem że prawo państwa ich zwykłego pobytu przewiduje taką 10

11 możliwość. Wydaje się, że powyższe ograniczenia są wystarczające, aby zagwarantować pewność i przewidywalność prawa, jak również chronić interesy stron. Dlatego należy postulować usunięcie z protokołu przepisów ograniczających wybór prawa do określonych systemów prawnych. Sprawiedliwemu wyważeniu interesów stron służą klauzula ściślejszego związku, klauzula porządku publicznego oraz norma materialna, nakazująca przy obliczaniu alimentów uwzględnić potrzeby wierzyciela i możliwości majątkowe dłużnika oraz wszelkie świadczenia, które wierzyciel otrzymał zamiast okresowo wypłacanych świadczeń alimentacyjnych. Do realizacji tego celu przyczynia się też doprecyzowanie kwestii wątpliwych pod rządami poprzednich konwencji, a związanych z zakresem statutu alimentacyjnego. Istotną rolę odgrywają również przepisy mające na celu ochronę stron, a dokładniej: szczególnych kategorii wierzycieli zgodnie z zasadą favor creditoris, stron stosunku małżeńskiego oraz dłużników w sytuacjach, gdy nie zachodzą przesłanki uzasadniające szczególną ochronę wierzyciela. Zgodnie z tymi przepisami jednym z łączników, w oparciu o które wyznaczane jest prawo właściwe, jest łącznik obywatelstwa, o ile strony mają wspólne obywatelstwo. Zapis ten budzi wątpliwości. Należy pamiętać, że celem zobowiązań alimentacyjnych jest zapewnienie utrzymania osobom potrzebującym. Łącznik obywatelstwa nie nadaje się natomiast do oceny warunków życiowych stron, a tym samym nie przyczynia się on do realizacji celów protokołu. Wprawdzie zgodnie z przepisami protokołu może on zostać zastąpiony przez łącznik domicylu, który teoretycznie bardziej nadaje się do oceny sytuacji stron, jednak łącznik domicylu mogą stosować jedynie te państwa, które posługują się nim w sprawach rodzinnych, oraz tylko w znaczeniu przyjętym w danym państwie. Ponadto ustalenie prawa właściwego w oparciu o łącznik domicylu w zdecydowanej większości przypadków doprowadzi do wskazania tego samego prawa, które zostało wskazane za pomocą łącznika miejsca zwykłego pobytu. Poza tym wymóg wspólnego obywatelstwa lub domicylu może wywołać 11

12 dyskryminujące skutki w stosunku do tych wierzycieli i dłużników, którzy nie mają wspólnego obywatelstwa lub domicylu i którzy w związku z tym mogą dochodzić swoich praw na podstawie mniejszej liczby systemów prawnych, niż ci wierzyciele i dłużnicy, którzy mają wspólne obywatelstwo lub domicyl. Dlatego należy postulować usunięcie z protokołu przepisów dotyczących łącznika obywatelstwa oraz łącznika domicylu. Podsumowując należy stwierdzić, że ze względu na rosnącą liczbę spraw alimentacyjnych z elementem międzynarodowym i niewielki zasięg stosowania wcześniejszych konwencji alimentacyjnych uchwalenie nowego instrumentu międzynarodowego umożliwiającego wskazanie prawa właściwego dla zobowiązań alimentacyjnych było niezbędne. Dobra regulacja prawna powinna być zrozumiała i prosta w stosowaniu. Protokół stanowi duży krok naprzód w porównaniu do poprzednich haskich konwencji alimentacyjnych. Niewątpliwie jest regulacją bardziej doskonałą, ponieważ przejęto do niego rozwiązania, które sprawdziły się pod rządami poprzednich konwencji, a rozwiązania, które się nie sprawdziły, udoskonalono. Wprowadzenie wyboru prawa odpowiada natomiast aktualnym tendencjom w prawie prywatnym międzynarodowym i ma szansę sprawdzić się w praktyce. Wątpliwości budzi nieskuteczne ograniczenie autonomii woli stron oraz zachowanie łącznika obywatelstwa. Odnośne przepisy powodują, że pewność i przewidywalność prawa oraz sprawiedliwe wyważenie interesów stron są zapewnione w mniejszym zakresie, a zatem konstrukcja postanowień protokołu haskiego nie zapewnia pełnej realizacji jego celów. Protokół haski już teraz jest stosowany na większym obszarze, niż poprzednie haskie konwencje alimentacyjne, a zatem w tym zakresie osiągnięty został sukces. Ze względu na okoliczność, że bazuje on na konwencjach, które sprawdziły się w przeszłości, a nie zawiera postanowień zdecydowanie z nimi sprzecznych, ma on szansę na dobre funkcjonowanie na arenie międzynarodowej, co powinno stanowić zachętę do jego ratyfikacji. 12