Jaka podstawa prawna dla prawa rodzinnego? Dalsze działania

Transkrypt

1 DYREKCJA GENERALNA DS. POLITYK WEWNĘTRZNYCH DEPARTAMENT TEMATYCZNY C: PRAWA OBYWATELSKIE I SPRAWY KONSTYTUCYJNE KWESTIE PRAWNE Jaka podstawa prawna dla prawa rodzinnego? Dalsze działania NOTA PE PL

2 Niniejszy dokument został zamówiony przez Komisję Prawną Parlamentu Europejskiego. AUTOR Aude FIORINI Dundee Law School Uniwersytet w Dundee, Nethergate, Dundee, DD1 4HN, Szkocja, Wielka Brytania WŁAŚCIWY ADMINISTRATOR Vesna NAGLIČ Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne Parlament Europejski B-1047 Bruksela vesna.naglic@europarl.europa.eu WERSJE JĘZYKOWE Oryginał: EN Tłumaczenie: BG/CS/DA/DE/EL/ES/ET/FR/IT/LV/LT/HU/MT/NL/PL/PT/RO/SK/SL/FI/SV O WYDAWCY W celu skontaktowania się z departamentem tematycznym lub zaprenumerowania jego comiesięcznego biuletynu prosimy pisać na adres: poldep-citizens@europarl.europa.eu Parlament Europejski, dokument ukończono w listopadzie 2012 r. Unia Europejska, 2012 r. Niniejszy dokument jest dostępny w internecie na stronie: SPROSTOWANIE Opinie wyrażone w niniejszym dokumencie są jedynie opiniami autorów i niekoniecznie odzwierciedlają oficjalne stanowisko Parlamentu Europejskiego. Powielanie i tłumaczenie do celów niehandlowych jest dozwolone pod warunkiem wskazania źródła oraz wcześniejszego poinformowania wydawcy i wysłania mu egzemplarza.

3 Jaka podstawa prawna dla prawa rodzinnego? Dalsze działania STRESZCZENIE Kontekst Dyskusja nad podstawą prawną dla działań UE w obszarze prawa rodzinnego wymaga przede wszystkim wyjaśnienia pojęcia prawo rodzinne. Biorąc pod uwagę podstawową zasadę UE, jaką jest ustalanie jurysdykcji, a także brak jakichkolwiek przepisów przekazujących UE kompetencje w dziedzinie krajowego prawa rodzinnego, jest praktycznie pewne, że materialne prawo rodzinne wchodzi w zakres wyłącznych kompetencji państw członkowskich. Kompetencje dzielone (między państwa członkowskie i UE) istnieją jednakże w obszarze wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, gdzie UE ma na mocy Traktatów za zadanie rozwijać współpracę sądową w sprawach cywilnych (także dotyczących rodziny) mających skutki transgraniczne. Istnieją trzy główne formy wykonywania tych kompetencji. 1) UE może przyjmować środki o zasięgu ogólnounijnym 1 (art. 81 TFUE). 2) UE może zezwolić państwom członkowskim na ustanowienie środków z zakresu prawa rodzinnego (art. 20 TUE). 3) Dopuszczalne jest również wykonywanie tych kompetencji za pośrednictwem udziału UE w międzynarodowych instrumentach prawa rodzinnego mających zakres stosowania wykraczający poza dany region UE (art. 216 TFUE). Dotychczas wykorzystywano wszystkie trzy podejścia. Na art. 81 TFUE oparte są trzy rozporządzenia: rozporządzenie (WE) nr 2201/2003 dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej; rozporządzenie (WE) nr 4/2009 w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych; rozporządzenie (WE) nr 650/2012 w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego. Rozporządzenie Rady (UE) nr 1259/2010 z dnia 20 grudnia 2010 r. zharmonizowało prawo właściwe dla rozwodów i separacji prawnej, lecz zostało przyjęte w oparciu o wzmocnioną współpracę. Ponadto UE ratyfikowała protokół konferencji haskiej z dnia 23 listopada 2007 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań alimentacyjnych, a także upoważniła państwa członkowskie do ratyfikowania konwencji haskiej z 1996 r. o ochronie dzieci lub do przystąpienia do niej. UE opracowała również procedurę, którą państwa członkowskie mogą stosować w pewnych okolicznościach, aby zawierać umowy z państwami trzecimi. 1 Dania, Irlandia i Wielka Brytania nie uczestniczą w żadnych środkach unijnych dotyczących prawa rodzinnego. Wielka Brytania i Irlandia mogą jednakże podjąć decyzję o uczestnictwie. 3

4 Departament Tematyczny C: Prawa Obywatelskie i Sprawy Konstytucyjne Cel W tym artykule ocenia się treść i ograniczenia podstaw prawnych przepisów UE w dziedzinie prawa rodzinnego, aby określić najbardziej optymalny mechanizm lub optymalne mechanizmy służące dalszym postępom ustawodawczym. W centrum działań UE jest pozycja obywateli unijnych odnoszących korzyści z prawa do swobodnego przemieszczania się. Nie powinno się jednakże pomijać sytuacji innych grup osób zostało to omówione w następnej części noty. Obywatele UE w UE W tym artykule dokonano oceny podstaw prawnych, które można zastosować do opracowania zharmonizowanych przepisów dla obywateli UE zamieszkujących w Unii lub podróżujących w jej obrębie, w oparciu o obecne cele wyznaczone w tym obszarze, zwłaszcza lepszy dostęp do wymiaru sprawiedliwości. Tego rodzaju cele można zrealizować, wykonując raczej kompetencje wewnętrzne niż zewnętrzne. Już samo przyjmowanie wewnętrznych przepisów w obszarze prawa rodzinnego odbywa się dużo wolniej niż w innych sprawach cywilnych. Częściowo jest to spowodowane faktem, że przepisy z zakresu prawa rodzinnego muszą być przyjęte w drodze specjalnej procedury ustawodawczej (jednogłośna decyzja w Radzie i konsultacje z PE). Ten ostatni etap jest związany ze szczególną drażliwością tych kwestii oraz z siłą narodowych tradycji i narodowej kultury w tym obszarze. Obowiązujące akty prawne nie obejmują wszystkich głównych obszarów prawa rodzinnego i charakteryzują się rozproszeniem oraz zróżnicowaniem, co w wielu przypadkach może wynikać z wybranej podstawy prawnej oraz z zastosowanej powiązanej z nią procedury. Rozważania dotyczą w związku z tym zakresu, do jakiego można brać pod uwagę zastosowanie klauzuli pomostowej lub odwołanie się do wzmocnionej współpracy, aby ułatwić i przyspieszyć przyjmowanie przepisów prawa rodzinnego. Klauzula pomostowa Istniejące w Traktatach klauzule pomostowe umożliwiają zmianę procedury ustawodawczej i wymogów dotyczących głosowania. Jedna z takich klauzul dotyczy środków z zakresu prawa rodzinnego. Zgodnie z art. 81 ust. 3 Rada może jednogłośnie i po zasięgnięciu opinii PE podjąć decyzję, że środek z zakresu transgranicznego prawa rodzinnego ma być przyjęty w drodze zwykłej procedury ustawodawczej. Jakakolwiek dyskusja nad klauzulą pomostową wymaga wyjaśnienia środków z zakresu prawa rodzinnego mających skutki transgraniczne. Dokładny zakres tej kategorii jest niepewny i wzbudzający dyskusje, o czym mogą świadczyć różne podstawy prawne wykorzystywane do opracowywania rozporządzeń dotyczących świadczeń alimentacyjnych i spadków. O ile nie jest kwestionowany fakt, że sprawy związane zarówno ze świadczeniami alimentacyjnymi, jak i ze spadkami mają mieszany charakter, łącząc aspekty prawa rodzinnego i prawa dotyczącego zobowiązań lub własności, o tyle ich rozpatrywanie jest bardzo różne. Mieszany charakter świadczeń alimentacyjnych został wykorzystany do uzasadnienia próby odwołania się do klauzuli pomostowej. Próba zakończyła się niepowodzeniem i rozporządzenie Rady (WE) nr 4/2009 zostało przyjęte w trybie specjalnej procedury ustawodawczej. Natomiast z góry nie uznano mieszanego charakteru prawa spadkowego, co pozwoliło przyjąć rozporządzenie w trybie zwykłej procedury ustawodawczej. 4

5 Jaka podstawa prawna dla prawa rodzinnego? Dalsze działania Pamiętając, że stosowanie klauzuli pomostowej jest uzależnione od jednogłośności w Radzie oraz od zaakceptowania przez parlamenty narodowe, oczywisty jest fakt, że mechanizm można uruchomić tylko wtedy, gdy państwa członkowskie uznają, iż planowany środek będzie możliwy do przyjęcia. Nastąpi to w przypadku, gdy nie tylko zakres instrumentu nie wzbudzi sprzeciwów, ale także zawarte w nim zasady pozostaną neutralne. Tego rodzaju warunki wstępne niełatwo można zapewnić, biorąc pod uwagę głoszone cele działań UE w obszarze prawa rodzinnego. Wzmocniona współpraca Art. 20 TUE umożliwia wzmocnioną współpracę. Pozwala to grupie państw członkowskich na wprowadzanie pewnych środków między sobą (przy wykorzystaniu instytucji i mechanizmów UE). Biorąc pod uwagę, że rozporządzenia przyjęte w wyniku wzmocnionej współpracy z definicji nie są w stanie zrealizować celów wyznaczonych dla działań UE w obszarze prawa rodzinnego w sposób tak kompleksowy, jak w przypadku środków o zasięgu UE, czy warto popierać ten mechanizm do stanowienia prawa rodzinnego w UE? Patrząc z perspektywy potrzeby określenia ambitnych celów, użyteczne może się okazać osiągnięcie chociaż pewnego w miejsce żadnego poziomu harmonizacji między określoną liczbą uczestniczących państw. Należy jednakże rozważyć skutki, jakie wzmocniona współpraca może mieć w danym obszarze, nie tylko dla korzystających z takich środków obywateli UE, ale także dla pozostałych. Ponadto należy dokładnie zrozumieć ostateczny charakter wzmocnionej współpracy. Inne kategorie osób Jeśli chodzi o osoby, które nie są obywatelami UE i które korzystają z prawa do swobodnego przemieszczania się, stanowisko jest mniej jasne. Przede wszystkim należy przypomnieć, że przepisy przyjęte na korzyść obywateli UE zamieszkujących w UE mają być stosowane do innych kategorii osób. W istocie, w oparciu o zasadę niedyskryminacji przepisy prawa rodzinnego mają zastosowanie do wszystkich mieszkańców UE niezależnie od ich narodowości. Ponadto wybór i uruchamianie czynników łączących w kontekście sporów rodzinnych a nie osobowych zakłada, że przepisy te mogą nawet przynieść korzyści niektórym obywatelom UE zamieszkującym w państwach trzecich. Jednakże sytuacja innych obywateli UE zamieszkujących poza UE może wymagać rozważenia, jeżeli UE ma zrealizować swoje cele, łącznie z tymi, które są określone w art. 3 ust. 5 TUE. W tym kontekście można odwołać się do przepisów dotyczących kompetencji zewnętrznych (art. 216 i nast. TFUE). 5