Arif Erkol Organizational Determinants of Internationalization of Higher Education Institutions in Selected European Countries Organizacyjne determinanty internacjonalizacji szkół wyższych w wybranych krajach europejskich Doctoral dissertation Streszczenie PhD Supervisor: dr hab. Jan Fazlagić, prof. nadzw. UEP Secondary PhD Supervisor: dr Katarzyna Mroczek-Dąbrowska Department of International Competitiveness Poznań 2018 Faculty of International Business and Economics al. Niepodległości 10, 61-875 Poznań phone + 48 61 856 92 55 wgm@ue.poznan.pl www.ue.poznan.pl
Organizational Determinants of Internationalization of Higher Education Institutions in Selected European Countries (Organizacyjne determinanty internacjonalizacji szkół wyższych w wybranych krajach europejskich) Streszczenie Opiekunowie naukowi: Dr hab. Jan Fazlagić, prof. nzw. UEP, Promotor, WZ UEP Dr Katarzyna Mroczek-Dąbrowska, Promotor pomocniczy, WGM UEP Badania naukowe nad internacjonalizacją w szkolnictwie wyższym mają stosunkowo krótką historię i są zdominowane przez podejścia badawcze koncentrujące się na rynkowych i makroekonomicznych aspektach internacjonalizacji. Z drugiej strony w bardzo niewielkiej liczbie publikacji naukowych odnaleźć można aspekty związane z wewnątrz organizacyjną perspektywą internacjonalizacji. W niniejszej dysertacji podjęta została próba zebrania danych empirycznych w tym obszarze. Tak więc głównym celem badania jest wewnętrzne, zasobowe spojrzenie na procesy internacjonalizacji w szkołach wyższych. Głównym celem niniejszej pracy jest odkrycie możliwych związków pomiędzy wewnętrzną organizacją szkół wyższych a ich wynikami na polu internacjonalizacji. Cel ten zostanie osiągnięty poprzez studia literaturowe, wywiady z ekspertami w zakresie internacjonalizacji oraz poprzez badanie ankietowe przez Internet (CAWI). Jako próbę badawczą w celu zweryfikowania hipotez wybrano szkoły wyższe z Europy rozumianej jako obszar grupujący podmioty funkcjonujące w podobnych uwarunkowaniach ekonomicznych (szczególnie biorąc pod uwagę, że internacjonalizacja uczelni wymusza standaryzację i unifikację metod zarządzania i strategii. Ponieważ trudno był oszacować a priori stopę zwrotu odpowiedzi z poszczególnych krajów, na etapie wnioskowania wybrano tylko niektóre kraje Unii Europejskiej. Doktorant dokonał wnikliwego przeglądu literatury z zakresu internacjonalizacji szkolnictwa wyższego. Wśród pozycji literaturowych znalazły się m.in.: 1) Raporty dotyczące internacjonalizacji szkolnictwa wyższego opracowane przez organizacje międzynarodowe (m.in. OECD) i stowarzyszenia branżowe(np. EAIE); 2
2) Artykuły w pismach naukowych, głównie zagranicznych; 3) Monografie naukowe dotyczące internacjonalizacji szkolnictwa wyższego; 4) Artykuły zamieszczane w Internecie. Na podstawie wyników przeglądu literatury dotyczącej internacjonalizacji szkół wyższych Doktorant sformułował poniższe pytanie badawcze, które ukierunkowało rozważania i badania empiryczne przeprowadzone przez Doktoranta omówione w dalszej części dysertacji: Jaką rolę odgrywa wewnętrzna organizacja i procesy w tych szkołach wyższych, które są w trakcie procesu internacjonalizacji? Powyższe pytanie badawcze jest związane z problematyką wewnątrzorganizacyjnych uwarunkowań uczelni realizujących proces internacjonalizacji. W pracy podjęto próbę dekompozycji szeroko rozumianych uwarunkowań wewnątrzorganizacyjnych a przez to poszerzenia pola analizy. Poszerzenie to przejawia się odejściem od problematyki badawczej głównego nurtu internacjonalizacji szkół wyższych, która, jak wynika z przeprowadzonych studiów literaturowych koncentruje się na pomiarze zewnętrznych artefaktów takich, jak: udział studentów zagranicznych lub kadry akademickiej z zagranicy w społeczności danej uczelni lub liczba krajów, z których pochodzą studenci. W dysertacji sformułowano kilka szczegółowych pytań badawczych przedstawionych niżej, których celem jest dokonanie dekompozycji i operacjonalizacji uwarunkowań wewnętrznych zarządzania szkołą wyższą w procesie internacjonalizacji: Jaki jest związek pomiędzy stopniem internacjonalizacji a rozwojem kapitału ludzkiego (HC)? Jaki jest związek pomiędzy stopniem internacjonalizacji a rozwojem kapitału strukturalnego (SC)? Jaki jest związek pomiędzy liczbą jednostek organizacyjnych wspierających internacjonalizację a stopniem internacjonalizacji uczelni? Czy bardziej zinternacjonalizowane uczelnie posiadają więcej takich jednostek niż pozostałe uczelnie? Jaka jest rola działalności badawczej w porównaniu z działalnością edukacyjną w uczelniach o wysokim stopniu internacjonalizacji? 3
Czy cele strategiczne związane z badaniami naukowymi dominują nad pozostałymi rodzajami celów w strategiach uczelni o wysokim stopniu internacjonalizacji? Dysertacja składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszym rozdziale, na który składa się sześć podrozdziałów omówione zostały: kontekst historyczny internacjonalizacji organizacji, istota procesu internacjonalizacji ogólne koncepcje i teorie związane z internacjonalizacją, takie jak pomiar internacjonalizacji czy motywy internacjonalizacji przedsiębiorstw. W rozdziale zawarto także ważny wątek związany ze specyfiką internacjonalizacji przedsiębiorstw usługowych, która jest często w literaturze przedmiotu zaniedbywana lub niedostrzegana. Ten rozdział jest bardzo ważnym wstępem teoretycznym do problematyki internacjonalizacji szkół wyższych. Autorzy większości tekstów dotyczących internacjonalizacji szkolnictwa wyższego zupełnie abstrahują od pokaźnego korpusu wiedzy naukowej dotyczącego przedsiębiorstw w procesie internacjonalizacji. Podjęcie tego zagadnienia, tj. ukazanie związku teorii internacjonalizacji przedsiębiorstwa z internacjonalizacją szkoły wyższej jest waznym wkładem Doktoranta w rozwój wiedzy naukowej o internacjonalizacji szkolnictwa wyższego. Rozdział drugi w przeciwieństwie do pierwszego zawiera już odniesienia bezpośrednio do szkolnictwa wyższego. Przedstawiono w nim główne koncepcje, definicje i ramy pojęciowe związane z internacjonalizacją szkolnictwa wyższego w zestawieniu z teoriami internacjonalizacji powstałymi na potrzeby opisu przedsiębiorstw. Rozdział został wzbogacony w stosunku do wersji poprzedniej o kilka nowych podrozdziałów dotyczących m.in. mobilności studentów. Omówiono tutaj także motywy internacjonalizacji szkół wyższych oraz najważniejsze tendencje i zjawiska związane z internacjonalizacją na globalnym rynku usług edukacyjnych. Rozdział trzeci jest poświęcony problematyce pomiaru stopnia internacjonalizacji. Omówiono zarówno aktualny stan wiedzy naukowej w tym obszarze jak i zaprezentowano autorskie podejście do tego zagadnienia. Doktorant przeprowadził samodzielnie badanie na próbie 44 ekspertów profesorów-badaczy zjawiska jak i menedżerów wiodących na świecie uczelni jeśli chodzi o zaawansowanie w procesie internacjonalizacji. Doktorant odniósł się tutaj także do uwag Recenzenta dotyczących reprezentatywności i wiarygodności przeprowadzonego badania. Co prawda wielkość próby badawczej nie jest duża lecz jednak należy zauważyć, że wcześniejsze opracowania dotyczące mierników internacjonalizacji przede wszystkim opierały się głównie na intuicji i osądzie ich autorów. Tymczasem Doktorant podjął byćmoże pierwszą w tym zakresie próbę weryfikacji empirycznej wag i znaczenia konkretnych mierników internacjonalizacji szkolnictwa wyższego. 4
Kolejny, czwarty rozdział jest poświęcony omówieniu głównych atrybutów organizacji szkoły wyższej za pomocą takich pojęć, jak kapitał intelektualny, struktura organizacyjna, zarządzanie strategiczne, a także uniwersalny dylemat strategiczny związany z alokacją zasobów na działalność dydaktyczną versus alokacją zasobów na działalność naukową. W rozdziale czwartym omówiono takie pojecia, jak organizational design, kapitał ludzki oraz strukturalny (jako dwa wzajemnie się dopełniające konstrukty tworzące kapitał intelektualny) oraz zwrócono uwagę na zróżnicowanie strategicznych priorytetów uczelni w zakresie internacjonalizacji. Jak wynika z przeprowadzonego przez Doktoranta wywodu działalność dydaktyczna zwykle ma niższy status w środowiskach akademickich niż badania naukowe. Na globalnym rynku usług edukacyjnych liczą się przede wszystkim wyniki badań naukowych a nie umiejętności i talent nauczycieli akademickich. W przypadku podejmowania decyzji o zatrudnieniu kandydatów na stanowisko profesorów, ich osiągnięcia badawcze mają znacznie większą wagę niż ich kompetencje jako nauczycieli akademickich. Ostatni, piąty rozdział zawiera zawarto wyniki badań empirycznych przeprowadzonych w wśród przedstawicieli szkół wyższych z wybranych krajów europejskich. Praca kończy się podsumowaniem, spisem literatury oraz załącznikiem, w którym przedstawiono strukturę kwestionariusza badawczego. W stosunku do poprzedniej wersji dysertacji w częściach pracy dotyczących badań empirycznych (m.in. w rozdziale piątym) poszerzono rozważania dotyczące ograniczeń badawczych i konkluzji wynikających z osiągniętych wyników badań. Ponadto w rozdziałach teoretycznych poszerzono zakres źródeł literaturowych o pozycje zasugerowane przez Recenzenta, prof. Hansa de Wita. Wykorzystana przez Doktoranta strategia badawcza ujmuje w jednym badaniu empirycznym trzy podejścia: Ogólne, klasyczne podejście do pomiaru umiędzynarodowienia przedsiębiorstw; Pomiar internacjonalizacji w szkolnictwie wyższym; Pomiar kapitału intelektualnego. Dotychczas w literaturze przedmiotu nie wykorzystano takiego holistycznego ujęcia co sprawia, że trudno jest odnieść uzyskane wyniki bezpośrednio do innych analogicznych studiów badawczych. W pracy sformułowano pięć hipotez badawczych: H1: Szkoły wyższe o wysokim stopniu internacjonalizacji wdrożyły więcej procesów wspierających rozwój kapitału ludzkiego (HC) niż pozostałe szkoły wyższe. 5
H2: Szkoły wyższe o wysokim stopniu internacjonalizacji wdrożyły więcej procesów wspierających rozwój kapitału strukturalnego (SC) niż pozostałe szkoły wyższe. H3: Istnieje pozytywny związek pomiędzy liczbą jednostek organizacyjnych wspierających internacjonalizację a stopniem internacjonalizacji szkoły wyższej. H4: W szkołach wyższych o wysokim stopniu internacjonalizacji działalność badawcza jest ważniejsza niż działalność dydaktyczna. H5: Cele związane z działalnością badawczą dominują nad innymi rodzajami celów w strategiach szkół wyższych o wysokim stopniu internacjonalizacji. W celu weryfikacji powyższych hipotez badawczych wykorzystano następujące metody: Studia literaturowe na temat internacjonalizacji przedsiębiorstw (w ujęciu ogólnym) oraz w szczególności internacjonalizacji szkolnictwa wyższego i szkół wyższych; Wywiady pogłębione z badaczami szkolnictwa wyższego oraz praktykami z obszaru szkolnictwa wyższego; Ankieta internetowa. Metoda ta została wykorzystana ze względu na łatwość dotarcia do respondentów z różnych krajów oraz możliwość uzyskania dużych ilości danych. Warto zwrócić uwagę na opracowany w ramach pracy zestaw sześciu wskaźników służący pomiarowi stopnia internacjonalizacji. Wskaźniki te zostały zidentyfikowane na podstawie badań empirycznych autora i mogą być ważnym czynnikiem w ukierunkowaniu dalszych badań nad internacjonalizacją szkolnictwa wyższego, a w szczególności nad standaryzacją wiedzy w tym obszarze. Dzięki przeprowadzonym badaniom uzyskano m.in. następujące wyniki badawcze: Szkoły wyższe o wysokim stopniu internacjonalizacji wdrożyły więcej procesów związanych z kapitałem intelektualnym niż pozostałe uczelnie zarówno jeśli chodzi o kapitał ludzki jak i kapitał strukturalny. Wysoki wynik uzyskany w kategorii procesów związany z kapitałem ludzkim koresponduje z wysokim wynikiem uzyskanym dla procesów związanych z kapitałem strukturalnym. Można w związku z tym wysunąć tezę, że te uczelnie, które są bardziej zaawansowane w procesie internacjonalizacji przywiązują większą wagę do kapitału intelektualnego. 6
Respondenci uznają znaczenie zarówno kapitału ludzkiego jak i strukturalnego w procesie internacjonalizacji, lecz procesy związane z kapitałem ludzkim są ich zdaniem bardziej wartościowe niż procesy związane z kapitałem strukturalnym. Ogólnie rzecz biorąc organizacja wewnętrzna uczelni związana m.in. ze strukturami organizacyjnymi, strategiami, zarządzaniem zasobami ludzkimi itp. wymaga bardziej radykalnych zmian w obszarze procesów związanych z kapitałem ludzkim niż w obszarze procesów związanych z kapitałem strukturalnym, ponieważ zidentyfikowano tam większą lukę pomiędzy postrzeganym znaczeniem a stopniem wdrożenia. Cele związane z badaniami naukowymi nie dominują nad pozostałymi rodzajami celów w strategiach uczelni o wysokim stopniu internacjonalizacji. Ustalenie to wyróżnia się na tle kryteriów stosowanych w międzynarodowych rankingach szkół wyższych, które z zasady faworyzują te uczelnie, które mają najlepsze wyniki w badaniach naukowych. Zróżnicowanie pomiędzy uczelniami o wysokim i niskim stopniu internacjonalizacji ze względu na koncentrację na dydaktyce lub badaniach naukowych jest relatywnie mały. Testy statystyczne nie ujawniły istotności na poziomie alfa =5% w większości przypadków. Najważniejszym celem strategicznym zarówno dla uczelni o wysokim jak i niskim stopniu internacjonalizacji jest zwiększenie liczby studentów zagranicznych. 7