Joanna Dobkowska ASEAN jako platforma realizacji interesów państw członkowskich wobec Chińskiej Republiki Ludowej Streszczenie Praca jest poświęcona roli Stowarzyszenia Narodów Azji Południowo-Wschodniej (Association of South-East Asian Nations, ASEAN) w realizacji interesów państw członkowskich tego Stowarzyszenia względem Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL). Podstawowym celem badawczym jest określenie zależności pomiędzy funkcjonowaniem podmiotu państwowego w ramach organizacji międzynarodowej a realizacją jego interesów, na przykładzie relacji członków ASEAN oraz ChRL. Tak sformułowany temat pracy pozwolił na wypełnienie istniejącej luki w studiach nad wschodnioazjatyckimi procesami regionalnymi. Zarówno w polskiej, jak i w zagranicznej literaturze istnieje szereg prac poświęconych charakterystyce etapów i szczególnych cech regionalizmu wschodnioazjatyckiego w różnych jego wymiarach (gospodarczym, bezpieczeństwa, politycznym i społecznym). Szeroko zbadanym zagadnieniem jest również wzrost potencjału ChRL i jej zaangażowania w regionie Azji Południowo-Wschodniej, a także reakcje członków ASEAN na tę zmianę w ich otoczeniu międzynarodowym. Brak jest natomiast opracowań uwzględniających fakt, iż Stowarzyszenie składa się z dziesięciu podmiotów, z których każdy ma swoje niezależne oczekiwania i obawy względem Chin. Konieczność pogłębionej analizy sposobu, w jaki członkostwo w ASEAN przekłada się na możliwość realizowania przez każde z państw jego własnych interesów wobec ChRL wynika z faktu, że to właśnie aktywność międzynarodowa Chin jest często źródłem różnicy zdań między członkami ASEAN. Uwzględnienie złożoności tej relacji umożliwia lepsze zrozumienie szeregu zagadnień, takich jak efektywność Stowarzyszenia jako organizacji międzynarodowej (często podważana właśnie ze względu na brak wspólnego stanowiska wobec konfliktu terytorialnego niektórych państw członkowskich z Chinami), wewnętrzne podziały w ramach tej organizacji czy też możliwe kierunki jej dalszego rozwoju. Przedmiot i cel pracy Przedmiotem rozprawy było określenie roli ASEAN w procesie realizacji interesów państw członkowskich tego stowarzyszenia względem ChRL. Zagadnienie to wydaje się szczególnie interesujące z dwóch powodów. Po pierwsze, ze względu na dynamiczne zmiany we 1
wzajemnym postrzeganiu się badanych podmiotów, jakie zaszły po zakończeniu zimnej wojny i odejściu państw regionu od ideologicznego wymiaru polityki zagranicznej, związanego z podziałem dwublokowym, na rzecz bardziej pragmatycznej postawy. Jednym z najważniejszych powodów powołania do życia ASEAN była chęć ograniczania wspieranych przez ChRL komunistycznych wpływów na kontynencie azjatyckim. Jednak obecnie nawet te z państw, które w okresie zimnej wojny były do Chin nastawione antagonistycznie i należały do obozu antykomunistycznego, obecnie cieszą się pozytywnymi kontaktami z ChRL. Zmiana sposobu postrzegania chińskiej obecności w regionie przez członków ASEAN każe przyjrzeć się bliżej ich relacjom. Po drugie, większość państw Azji Południowo-Wschodniej dzieli z Chinami długą i często zawiłą przeszłość, która wpływa na sposób interpretacji dzisiejszych działań i nadaje im nowy kontekst: przyjaznego oddziaływania lub zagrożenia. Ich relacje z ChRL można uznać za rodzaj papierka lakmusowego, pozwalającego ocenić trendy w chińskiej polityce zagranicznej wobec innych podmiotów. Wynika to z faktu, że historycznie obszar ten uznawany był przez Chiny peryferie (zhoubian guojia), stanowiące jednocześnie inspirację pewnych przemian politycznych i gospodarczych oraz szansę na przetestowanie określonych rozwiązań. Obecnie, uwzględniając znaczenie i politykę Stanów Zjednoczonych w regionie, relacje ChRL z państwami ASEAN mają również charakter pośredni w rozgrywce strategicznej między dwoma mocarstwami. Analiza interesów i polityki członków Stowarzyszenia względem Chin ma więc również szerszy wymiar: pozwala na ocenę ich podejścia do zmieniającego się ładu regionalnego. Tak złożony kontekst międzynarodowy sprawia, że państwa członkowskie ASEAN cechować będzie duże zróżnicowanie w postrzeganiu polityki ChRL oraz w oczekiwaniach względem współpracy dwu- i wielostronnej. Stąd też pierwszym z dwóch podstawowych celów niniejszej rozprawy jest analiza tych różnic i wskazanie nie tyle generalnych trendów, ile interesów i wyzwań stojących przed każdym poszczególnym państwem członkowskim ASEAN. Można wyróżnić szereg czynników, które mogą wpływać na ocenę przez dany podmiot rosnącego potencjału chińskiego i na kształtowanie się jego oczekiwań wobec ChRL. Pierwszym z nich jest kwestia zaangażowania w konflikty terytorialne lub o innym charakterze, mające potencjał do eskalacji. Szczególną rolę w tym przypadku pełnią spory na obszarach morskich, a zwłaszcza na Morzu Południowochińskim, stanowiące punkt zapalny w relacjach państw Azji Południowo-Wschodniej z ChRL. Drugi czynnik wynika z zaszłości 2
historycznych, które również obecnie w dużej mierze kształtują sposób postrzegania Chin. Wpływ polityki chińskiej na stosunki w regionie był istotny dla całego regionu. Jednak intensywność kontaktów z podmiotami, które wchodzą w skład dzisiejszych państw ASEAN, oraz ich charakter były na przestrzeni wieków bardzo zróżnicowane od okupacji zbrojnej po pokojowe kontakty handlowe. Doświadczenia historyczne, nawet bardzo odległe, stanowią ważny element percepcji dzisiejszych Chin, osadzając politykę poszczególnych członków Stowarzyszenia w szerszym kontekście. Trzecim czynnikiem istotnie kształtującym interesy państw ASEAN wobec ChRL jest oczekiwany zysk z relacji ekonomicznych. Wynikająca z różnicy potencjałów gospodarczych asymetria w rozkładzie kosztów i korzyści daje gospodarkom silniejszym możliwość wywierania wpływu na słabsze zwłaszcza w sytuacji, gdy zależność od partnera (np. jako źródła kapitału inwestycyjnego lub kluczowego rynku zbytu) jest wysoka. Podmioty oczekujące wysokich zysków ze współpracy z Chinami będą dążyć do zacieśniania stosunków gospodarczych, natomiast te oczekujące niewielkich zysków lub wręcz pogorszenia sytuacji gospodarczej będą optować za ograniczaniem obecności chińskiej w regionie. Drugim głównym celem rozprawy jest ustalenie, w jaki sposób realizację interesów poszczególnych państw umożliwia lub utrudnia ich członkostwo w Stowarzyszeniu. Rola organizacji międzynarodowych w tym procesie może być bowiem dwojaka. Z jednej strony stanowią one podstawę dla stosowania charakterystycznej dla mniejszych podmiotów konfrontujących mocarstwa strategii równoważenia w ramach instytucji (institutional balancing). Zwiększają tym samym poczucie bezpieczeństwa słabszych państw oraz korzystając z zasady formalnej równości członków organizacji, zwłaszcza w mechanizmach podejmowania decyzji dają im możliwość zdobycia przewagi nad mocarstwem, co w warunkach relacji bilateralnej nie byłoby możliwe. Z drugiej strony rozwój organizacji międzynarodowych i przyznawanie im coraz szerszych kompetencji sprawia, że stają się one bytami częściowo niezależnymi od tworzących je podmiotów. Państwo, działając samodzielnie, nie jest w stanie całkowicie kontrolować ich decyzji. W konsekwencji proces realizacji jego interesów w określonym stopniu uniezależnia się od jego woli, a niekiedy może nawet stać w sprzeczności z jego preferencjami. Różnice między wspierającą a ograniczającą rolą organizacji międzynarodowych w realizowaniu indywidualnych dążeń ich członków będą szczególnie widoczne w przypadku struktury tak wewnętrznie zróżnicowanej jak ASEAN. 3
4
Podstawowe hipotezy i pytania badawcze Hipoteza główna: ASEAN nie jest efektywny w roli płaszczyzny realizacji interesów państw członkowskich wobec Chin ze względu na to, że ich preferencje są zbyt zróżnicowane, często przeciwstawne, i trudno jest im stworzyć stałe koalicje. Nie ma też jednoznacznej korelacji między znaczeniem podmiotu w ramach Stowarzyszenia a stopniem zrealizowania jego zamierzeń. Jednak ten stan nie doprowadzi do rozpadu ASEAN, ponieważ dla państw członkowskich nawet sytuacja, w której działania organizacji nie są zbieżne z ich interesami, jest bardziej korzystna niż brak wsparcia instytucjonalnego w kontaktach z Chinami. W procesie weryfikacji hipotezy głównej wykorzystano następujące pytania pomocnicze: 1. Jakie są najważniejsze czynniki kształtujące postawy poszczególnych członków ASEAN względem Chin? 2. Czy mimo istniejącego zróżnicowania można wyróżnić w ramach Stowarzyszenia koalicje lub grupy interesu? Czy takie struktury mają swoje odzwierciedlenie w decyzjach podejmowanych przez tę organizację? 3. W jakim stopniu relatywne znaczenie podmiotu w ramach ASEAN (pozycja gospodarcza, militarna, polityczna prestiżowa) przekłada się na stopień realizacji jego dążeń wobec Chin? Charakterystyka treści i podstawowe wnioski W rozdziale I zdefiniowane i scharakteryzowane zostały najważniejsze z punktu widzenia dalszej analizy pojęcia: interes w polityce zagranicznej oraz organizacja międzynarodowa. Przeprowadzony przegląd definicji interesu w piśmiennictwie polskim i zagranicznym wskazał na zasadniczą różnicę między podejściami obiektywistycznymi (zakładającymi jego istnienie niezależnie od świadomości podmiotu) oraz subiektywistycznymi (zgodnie z którymi jest on świadomie definiowany przez podmiot). Kierując się celem pracy, autorka przyjęła ujęcie subiektywistyczne i zaproponowała szereg cech charakteryzujących interes w polityce zagranicznej państwa oraz wskazała czynniki wpływające na jego kształtowanie, co stało się punkt wyjścia dla dalszej analizy. Przedstawiona charakterystyka organizacji międzynarodowej jako podmiotu w stosunkach międzynarodowych skoncentrowana była przede wszystkim na dwóch zagadnieniach. Pierwsze z nich stanowiła tendencja do przejmowania przez organizacje coraz szerszych kompetencji, a co za tym idzie do ich 5
stopniowego uniezależniania się, określanego przez Andrew Guzmana mianem problemu Frankensteina. Drugie analizowane zagadnienie stanowiła rola potęgi państwa w określaniu jego pozycji w ramach organizacji. Trzy obszary, w których odgrywa ona największą rolę, to formowanie instytucji, kształtowanie agendy oraz zdolności negocjacyjne. Następnie przedstawiony został model analizy, stosowany w kolejnych rozdziałach. Wprowadzony przez autorkę model odwołuje się do propozycji Iana Tsung-Yen Chena i Alana Hao Yanga, zakładającej badanie strategii państw ASEAN wobec ChRL na podstawie ich percepcji zagrożenia (stosując wprowadzoną przez Stephena Walta teorię równowagi zagrożenia balance of threat) oraz oczekiwanych zysków ze współpracy gospodarczej (expected economic gains konceptu zaproponowanego przez Dale a Copelanda). Wprowadzone modyfikacje miały na celu z jednej strony uwzględnienie czynnika historycznego, z drugiej zaś uściślenie zależności między percepcją państwa, jego strategią, a podejmowanymi przez nie działaniami. Zgodnie z modelem przyjętym przez autorkę, określenie percepcji danego członka ASEAN (w ramach dwóch obszarów: zagrożenia oraz oczekiwanych korzyści ekonomicznych) było możliwe na podstawie analizy jego działań oraz zidentyfikowania strategii jako ostrożnego równoważenia (soft balancing), ograniczania (hedging) lub przyłączania się (bandwagoning). To z kolei pozwoliło na ustalenie jego interesów wobec Chin. Przedstawiona w rozdziale II charakterystyka Stowarzyszenia koncentrowała się na dwóch najważniejszych z punktu widzenia dalszej części pracy zagadnieniach. Pierwszym z nich była struktura decyzyjna, ze szczególnym uwzględnieniem the ASEAN Way jako meta-reżimu decyzyjnego. Jest to o tyle istotne, że w przypadku tej organizacji normatywne elementy procesu decyzyjnego (the ASEAN way i tradycja konsensusu) wyraźnie dominują nad elementami instytucjonalnymi. Świadczy o tym przyjęcie Karty ASEAN, która mimo kontrowersji związanych ze skutecznością the ASEAN Way pozostaje zgodna z dotychczasowymi rozwiązaniami normatywnymi. Drugim kluczowym zagadnieniem były istniejące w ramach ASEAN podziały. Wyróżniono przede wszystkim podział na ASEAN-6 i ASEAN-4, opierający się zarówno na kryterium historycznym (kolejność przystępowania do Stowarzyszenia), jak i ekonomicznym (wskazanie silniejszych i słabszych gospodarek), oraz podział na morską i lądową Azję Południowo-Wschodnią, odwołujący się do istniejących w regionie kompleksów 6
bezpieczeństwa. Wprowadzenie tych rozróżnień stanowiło punkt odniesienia przy ustalaniu możliwych grup interesu w ramach Stowarzyszenia. Rozdział III wprowadził międzynarodowy kontekst dla kształtowania i realizowania interesów wobec Chin przez państwa Azji Południowo-Wschodniej. Jako kluczowy czynnik zidentyfikowany został wpływ innych podmiotów, a w szczególności mocarstw regionalnych. Najistotniejszą rolę odgrywa postawa samej ChRL jej polityka wobec analizowanego regionu najsilniej wpływa na preferencje członków Stowarzyszenia. Ma to tym większe znaczenie, że mimo wzrastającego zaangażowania w instytucje regionalne rząd w Pekinie preferuje rozwiązania bilateralne. Najważniejszym obszarem chińskiej aktywności z perspektywy państw ASEAN jest współpraca ekonomiczna, a w szczególności inwestycyjna (tzw. dyplomacja książeczki czekowej) oraz budowanie soft power. Współpraca w tych dziedzinach sprawia, że większość państw Stowarzyszenia preferuje utrzymanie i zwiększenie zaangażowania Chin w regionie nawet w przypadku, gdy może to stanowić wyzwanie dla bezpieczeństwa. Jednocześnie obecność w regionie innych mocarstw: przede wszystkim Stanów Zjednoczonych, lecz również Indii, Japonii, Korei Południowej, Australii i Rosji ma z punktu widzenia państw ASEAN zasadniczy wpływ na kształtowanie ich postaw wobec Chin. Wynika to z dwóch powodów. Po pierwsze, mocarstwa te odgrywają istotną rolę jako potencjalni partnerzy w realizowaniu strategii równoważenia wpływów. Ma to szczególne znaczenie dla tych członków Stowarzyszenia, którzy stosują strategie ograniczania (hedging) i ostrożnego równoważenia (soft balancing). Po drugie, zaangażowanie innych potęg regionalnych pozwala na uniknięcie uzależnienia od ChRL, w szczególności w sferze gospodarczej. Dotyczy to przede wszystkim słabszych gospodarek Stowarzyszenia o silnych powiązaniach handlowych i inwestycyjnych ze stroną chińską, takich jak Mjanma i Laos. Istnienie alternatyw dla rosnącego chińskiego potencjału jest jednak istotne dla wszystkich państw ASEAN. Korzystając z metody studium przypadku, w rozdziale IV przedstawiono analizę percepcji i interesów dziesięciu członków ASEAN wobec ChRL. Pozwoliła ona na określenie preferencji każdego z nich na podstawie przyjętego wcześniej modelu: do grupy HT-NE zaliczono Indonezję i Wietnam, do grupy HT-PE: Singapur, Mjanmę, Laos i Filipiny, 7
natomiast do grupy LT-PE: Malezję, Tajlandię, Brunei i Kambodżę 1. Umożliwiła ona również wyciągnięcie dalej idących wniosków. Po pierwsze, w toku analizy ustalono, że sam fakt uczestnictwa w sporze na Morzu Południowochińskim nie determinuje ani interesów państwa, ani percepcji Chin jako zagrożenia większe znaczenie wydaje się mieć kontekst historyczny. Istniejące zaszłości i dawne spory lub przeciwnie tradycje współpracy i wsparcia odgrywają kluczową rolę w interpretowaniu współczesnych chińskich działań. Po drugie, pozytywne oczekiwania zdecydowanej większości państw wobec przyszłej współpracy gospodarczej potwierdzają przekonanie o skuteczności prowadzonej przez rząd w Pekinie dyplomacji książeczki czekowej. Rozdział V stanowił podsumowanie wskazanych wyżej wniosków cząstkowych. W pierwszej kolejności zidentyfikowano dwa główne czynniki wpływające na możliwość realizacji przez podmiot jego interesów w ramach ASEAN: jego pozycję w ramach organizacji oraz strukturę decyzyjną Stowarzyszenia. Odwołując się do metodologii opracowanej przez Mirosława Sułka, a także rozwiniętego przez Nikolaja Petersena pojęcia zdolności wywierania wpływu, autorka określiła znaczenie każdego z państw w ramach Stowarzyszenia w oparciu o czynniki mierzalne (potęga ogólna, potęga militarna, znaczenie jako partnera handlowego ASEAN oraz uzależnienie od handlu ze Stowarzyszeniem) oraz niemierzalne (soft power). Pozwoliło to na ustalenie, którzy z członków ASEAN są w stanie silniej oddziaływać na pozostałych, a co za tym idzie wywierać wpływ na kształtowanie ich preferencji i interesów. Zaproponowano podział na cztery grupy pod względem znaczenia poszczególnych podmiotów: (1) państwa o najmniejszej zdolności wywierania wpływu Kambodża, Laos, Brunei, Mjanma; (2) państwa o ograniczonej zdolności wywierania wpływu Wietnam i Filipiny; (3) trzon Stowarzyszenia Malezja i Tajlandia; (4) liderzy sektorowi Indonezja i Singapur. Analiza struktury decyzyjnej ASEAN była skoncentrowana wokół roli metareżimu decyzyjnego (the ASEAN Way). Mimo ograniczeń tego podejścia, wynikających przede wszystkim z przywiązania do zasady kompromisu, w toku rozważań została ona uznana przez autorkę za skuteczną formułę decyzyjną dla tej organizacji. W następnej kolejności przeanalizowano skuteczność ASEAN w realizacji interesów państw wobec Chin na podstawie dwóch studiów przypadku: konfliktu na Morzu 1 HT - Wysokie zagrożenie (high threat), LT Niskie zagrożenie (low threat), PE Pozytywne oczekiwania gospodarcze (positive expectations). 8
Południowochińskim oraz porozumienia ACFTA. Na ich podstawie potwierdzono, że działania Stowarzyszenia są zasadniczo zbieżne z dążeniami jego członków zarówno w sferze gospodarczej, jak i bezpieczeństwa, jednak najczęściej są one niewystarczające do pełnego ich urzeczywistnienia. Warto przy tym podkreślić, że są one realizowane zgodnie z założeniami the ASEAN Way, tj. są możliwe do zaakceptowania przez wszystkie państwa członkowskie, nawet te, które co do zasady nie zgadzają się z obranym kierunkiem działań. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w ocenach skuteczności Stowarzyszenia jako platformy realizacji interesów wobec ChRL zarówno w opiniach ekspertów, jak i w konkluzjach prezentowanych rozważań. Drugim kluczowym wnioskiem jest istotne zróżnicowanie w preferencjach członków ASEAN wobec wykorzystywania Stowarzyszenia jako narzędzia polityki zagranicznej, widoczne nawet wśród podmiotów o podobnych percepcjach i dążeniach. W konsekwencji oceny skuteczności ASEAN powinny odwoływać się do perspektywy narodowej jego poszczególnych członków. W tym miejscu należy przenieść analizę na poziom regionalny, co pozwala zaobserwować szereg prawidłowości. Po pierwsze, nie zachodzi korelacja między geograficznym położeniem państwa lub jego zamożnością a stopniem realizacji jego interesów wobec ChRL; prosta zależność nie występuje również dla relatywnego znaczenia danego członka na tle Stowarzyszenia. Jednocześnie można jednak dostrzec pewne podobieństwa między podmiotami o zbliżonym poziomie potęgi w ramach ASEAN. W przypadku Malezji i Tajlandii podobne oczekiwania oraz zdolność oddziaływania dają możliwość stworzenia grupy wpływu. Ich relację charakteryzuje pragmatyczna współpraca, która jest również ich preferowaną metodą rozwiązywania ewentualnych konfliktów. Ponadto państwa te rozważają możliwość wspólnej realizacji projektów inwestycyjnych z udziałem ChRL. Biorąc pod uwagę z jednej strony umacniającą się pozycję Malezji i Tajlandii w Stowarzyszeniu zwłaszcza w kontekście stosunków z Chinami z drugiej zaś brak satysfakcji i zdecydowanych działań w celu przyjęcia roli lidera po stronie Indonezji, dynamika przywództwa w ASEAN może w najbliższych latach ulegać zmianie. Po drugie, Stowarzyszenie wydaje się służyć przede wszystkim interesom ekonomicznym państw członkowskich. Stopień ich realizacji sugeruje, że chińska strategia ofensywy uroku, intensywnej współpracy gospodarczej oraz stosowania soft power okazała się skuteczna, a ASEAN umożliwiło wykorzystanie jej we właściwy sposób. Gorsze wyniki w sferze bezpieczeństwa wynikają nie tylko ze znaczącego zróżnicowania konkretnych celów 9
między państwami, lecz również z bardziej złożonego charakteru problemów w tym obszarze. Oprócz tradycyjnych wyzwań związanych z aktywnością militarną i polityczną nie można zignorować wpływu czynników gospodarczych na percepcję zagrożenia. Z jednej strony, lepsze perspektywy współpracy ekonomicznej z Chinami mogą skłonić podmiot do zmiany priorytetów i reorientacji polityki w bardziej pragmatycznym kierunku, a zarazem zminimalizować znaczenie ewentualnych konfliktów wpływających negatywnie na poczucie bezpieczeństwa. Z drugiej strony, znaczna obecność ChRL w gospodarce danego państwa może wywołać obawy przed ewentualną dominacją oraz spowodować uznanie dotychczasowych działań ASEAN za niewystarczającą ochronę. Kluczowym wyzwaniem dla lepszego wykorzystania Stowarzyszenia jako platformy realizacji interesów bezpieczeństwa jest nie tyle konflikt na Morzu Południowochińskim co brak wspólnej wizji, w jakim kierunku należy rozwijać relacje z Chinami. Wobec ustalonych stanowisk stron oraz oddalających się perspektyw na szybkie zakończenie sporu, współpraca państw ASEAN na rzecz jego rozwiązania lub ustalenie wspólnego stanowiska względem ChRL wydają się mało prawdopodobne. Alternatywą jest współpraca funkcjonalna na terenach spornych. W świetle dotychczasowych konfliktów terytorialnych na obszarach morskich z udziałem ChRL to właśnie kooperacja w ramach projektów typu wspólny rozwój (joint development) przynosiła największe korzyści w zakresie stabilizacji relacji z innymi stronami. W świetle trudności w wypracowaniu kompromisu co do istoty sporu, promowanie współpracy funkcjonalnej wydaje się dobrym rozwiązaniem. ASEAN, dzięki istniejącym już kanałom kontaktu zarówno tym dedykowanym kwestii Morza Południowochińskiego, jak i tym poświęconych gospodarce, ma znaczne możliwości w stymulowaniu rozwoju tego typu inicjatyw. Po trzecie, różnice w postrzeganiu Chin i ASEAN przez państwa członkowskie oraz roli tych dwóch podmiotów w procesie realizacji ich interesów są mocno osadzone w kontekście historycznym. Jest to widoczne w szczególności podczas porównywania dwóch podmiotów, których potencjał i dążenia są do siebie zbliżone czynnik historyczny, a w szczególności ewentualne dawne konflikty związane z imperialnymi ambicjami Chin, wpływa wówczas na kształtowanie się preferencji i percepcji. Choć nie można doszukiwać się bezpośrednich analogii między dzisiejszymi działaniami i interesami państw a zachowaniem ich historycznych poprzedników, świadomość preferowanych kierunków polityki, a także 10
potencjalnych zagrożeń zarówno ze strony Chin, jak i innych członków ASEAN pozwala na lepsze zrozumienie współczesnej sytuacji w regionie. Po czwarte, choć państwa są zróżnicowane pod względem oceny Stowarzyszenia jako platformy realizacji interesów wobec ChRL, działania podejmowane przez tę organizację zasadniczo pozostają w zgodzie z ich preferencjami, choć nie zawsze są wystarczające. Jak słusznie zauważają krytycy, zgodność ta często utrzymywana jest na poziomie najniższego wspólnego mianownika oznacza to, że w przypadku ASEAN problem uniezależniania się organizacji międzynarodowej od jej członków w zasadzie nie występuje. Tworzone w ramach Stowarzyszenia formy współpracy, takie jak ACFTA czy mechanizmy dotyczące konfliktu na Morzu Południowochińskim, pozostawiają państwom członkowskim dużą dowolność w korzystaniu z formuły bilateralnej. W konsekwencji sprawia to, że dla części członków Stowarzyszenie ma kluczowe znaczenie w realizacji interesów wobec Chin lub wręcz jest filarem preferowanej strategii, dla innych zaś pełni ono jedynie funkcję wspierającą, a jego rola jest ograniczona. Podsumowując dotychczasowe rozważania można uznać ASEAN za niedoskonałą, lecz jednak istotną platformę realizacji interesów państw członkowskich wobec Chin. Ze względu na istniejące między poszczególnymi członkami różnice, część z nich ocenia działania Stowarzyszenia jako niedostatecznie zdecydowane lub niewystarczające. Dla pozostałych mogą zaś one stanowić źródło niekorzystnych zmian w środowisku międzynarodowym. Jednocześnie jednak należy podkreślić, że mimo wspomnianych ograniczeń nie powstają alternatywne wizje współpracy regionalnej ASEAN i tworzone przezeń struktury instytucjonalne angażujące Chiny nadal są przez państwa członkowskie traktowane jako stały i podstawowy element regionalnego układu sił. Wskazuje to, że w swoim obecnym kształcie Stowarzyszenie jest użyteczne dla jego członków jako element umacniający ich pozycję w środowisku międzynarodowym, stabilizujący region, a przede wszystkim jako forma wielostronnego wsparcia, dzięki której nie są oni pozostawieni sami sobie w relacjach z Chinami. Choć nie sposób nie zgodzić się z krytyką Stowarzyszenia jako organizacji ciągle jeszcze zbyt słabej i podzielonej, by aktywnie przeciwdziałać ChRL, w świetle zakorzenionych w świadomości społecznej obaw przed chińską dominacją zwłaszcza ta ostatnia funkcja ASEAN nie powinna być niedoceniana. 11
Przyjęta we wstępie niniejszej pracy hipoteza została więc zweryfikowana pozytywnie: mimo niedoskonałości Stowarzyszenia jako platformy realizacji interesów wobec Chin, państwa nie zrezygnują z członkostwa w tej organizacji. Dotyczy to zarówno tych, dla których działania ASEAN są zbieżne z ich dążeniami, lecz niewystarczające dla ich pełnego zrealizowania, jak i tych, dla których polityka Stowarzyszenia zasadniczo odbiega od ich preferencji. Dla wszystkich członków istniejące ramy instytucjonalne stanowią pożądane wsparcie w kontaktach z ChRL. W toku przeprowadzonej analizy wskazano również, że ograniczenia dla skuteczności działania ASEAN są warunkowane większą liczbą czynników niż zakładano na początku prócz różnicy interesów istotny wpływ mają również odmienne preferencje dotyczące stopnia i sposobu wykorzystania Stowarzyszenia jako narzędzia polityki zagranicznej. Przeprowadzone na potrzeby niniejszej pracy badania oraz wyciągnięte wnioski utwierdziły autorkę w przekonaniu, iż wybrany temat jest nie tylko interesujący, lecz również kluczowy z punktu widzenia kształtowania relacji regionalnych. Choć przedstawiona praca stanowi zamkniętą całość, wskazane możliwe kierunki rozwoju relacji między członkami ASEAN a Chinami oraz roli Stowarzyszenia w tych procesach mogą być podstawą do dalszych prac badawczych. Bliższa analiza zarówno interesów państw Stowarzyszenia wobec ChRL, jak i roli tej organizacji w ich realizacji ma szczególne znaczenie w świetle zachodzących w regionie Azji i Pacyfiku dynamicznych zmian, związanych z jednej strony z nowymi preferencjami państw, a z drugiej z reorientacją polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych i Chin. Biorąc pod uwagę dążenie ASEAN do utrzymania centralnej roli w procesie instytucjonalizacji współpracy regionalnej, relacje na płaszczyźnie państwa członkowskie organizacja wymagają dalszych pogłębionych badań, dla których niniejsza praca może stanowić inspirujący punkt wyjścia. 12