WPL YW ZWIĘKSZONEJ WENTYLACJI GNIAZD PSZCZELICH NA PRZEBIEG ZIMOWLI RODZIN

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXIX, Nr 2 1995 WPL YW ZWIĘKSZONEJ WENTYLACJI GNIAZD PSZCZELICH NA PRZEBIEG ZIMOWLI RODZIN Woj C i e c h S k o w r o n e k, P i o t r S k u b i d a Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2, 24-100 Puławy S t r e s z c.z e n i e Obserwacje prowadzono w pasiece Oddziału Pszczelnictwa w Puławach w latach 1988-1992. Porównano dwa sposoby zwiększonej wentylacji gniazd, przez zastosowanie osiatkowanej dennicy i zwiększonej o 15 cm wolnej przestrzeni między dnem a dolną krawędzią ramek. Grupę kontrolną stanowiły rodziny zimowane w tradycyjny sposób. W okresie zimowania raz w tygodniu dokonywano pomiarów temperatury w różnych punktach gniazda. Określano zużycie zapasów zimowych, oceniano wielkość osypu zimowego pszczół oraz badano stopień porażenia rodzin nozemą. W obszarach zajętych przez zimujący kłąb najwyższa średnia temperatura występowała w rodzinach zimujących w ulach z osiatkowaną dennicą. W grupie tej był też najwyższy osyp zimowy. Zużycie zapasów w czasie zimy nie różniło się w poszczególnych grupach, a stopień porażenia nozemą był najniższy w rodzinach grupy kontrolnej. Słowa kluczowe: zimowla, wentylacja, siła rodzin, rozkład temperatury, osyp, nozemoza. WPROW ADZE NIE Dohre przezimowanie rodzin pszczelich w pasiece jest podstawowym warunkiem szybkiego rozwoju wiosennego i osiągnięcia odpowiedniej siły rodzin na czas sezonu produkcyjnego. Na okres zimowli pszczoły skupiają się w kłąb zimowy. Zewnętrzna warstwa kłębu to tzw. otoczka, której temperatura jest stosunkowo niska, dochodząca do S C, a nawet mniej na jej powierzchni. W centrum kłębu utrzymuje się temperatura w granicach 2S-30 C. Znaczna większość pszczół wypełnia przestrzeń między centrum a otoczką i tam temperatura waha się w zakresie 20-2S C. Temperatura poza obrębem kłębu jest zbliżona do zewnętrznej (O wen s 1971). Sprawą bardzo istotną podczas zimowania jest to, by ubytek pszczół w kłębie był mały, gdyż możliwość utrzymania w gnieździe odpowiedniego reżimu cieplnego zależy od siły rodziny (M u s z Y ń s k a 1987). Ważna w czasie zimowania jest reakcja rodziny pszczelej na zmianę temperatury otoczenia. Przy ujemnej do -12,9 C, każdy wzrost o lo C 1S

powoduje podwyższenie temperatury gniazda o 0,43 C, zaś przy dodatniej do +7,40 C, ciepłota gniazda wzrasta o 0,31 C na l C wzrostu temperatury zewnętrznej (C h u d a - M i c k i e w i c z i in. 1993). Bardzo niekorzystnym czynnikiem pogarszającym warunki zimowli jest nadmierna wilgotność. Sprzyja ona występowaniu biegunki u pszczół i większemu porażeniu nozema (Ż u k o w 1979). Przeciwdziała temu zwiększona went yl acj a w tym okresie. O e r t e l (1967) wyższe porażenie nozemą upatruje we wszelkich czynnośdach wykonywanych przez pszczelarza, które niepokoją pszczoły podczas zimowania. Według B o r i s e n k i (1973) dobrym rozwiązaniem jest zimowanie rodzin na "tzw. poduszce powietrznej". Polega to na zwiększeniu przestrzeni podramkowej do kilkunastu centymetrów. H o r n (1987) stwierdził, że najlepiej zimowały rodziny w ulach z osiatkowaną dennicą, z tym, że spożycie pokarmu było u nich największe. Podjęte badania miały na celu porównanie zimowania rodzin w ulach ze zróżnicowaną wentylacją, porównanie przebiegu temperatury podczas zimowli oraz ocenę wielkości osypu zimowego, zużycia zapasów zimowych i zdrowotności rodzin. METODYKA Badania prowadzono w latach 1988-1992 w pasiece Zakładu Technologii Pasiecznych Oddziału Pszczelnictwa ISK w Puławach. Użyte do doświadczenia matki rasy kraińskiej były siostrami a unasienione zostały w sposób naturalny trutniami o nieznanym pochodzeniu, Doświadczenie prowadzono w ulach wielkopolskich, z podziałem rodzin na 3 grupy po 7 rodzin w każdej. I grupa - rodziny w ulach z osiatkowaną dennicą, wymuszającą zwiększoną wentylację ula. Od spodu dennicy mocowano siatkę nylonową, nad nią, w odległości ok. 3 cm - cienką sklejkę, która z dwu stron nie dochodziła do obramowania na szerokości około 2 cm z każdej strony. To rozwiązanie okazało się niezbyt udane i w dwu ostatnich latach doświadczenia siatkę mocowano bezpośrednio pod sklejką, co uniemożliwiało niepotrzebne przedostawanie się pszcz6ł między siatkę a sp6d dennicy i ich zamieranie z zimna. II grupa - rodziny w ulach z wstawionym kołnierzem (półnadstawka) wysokości 15 cm między dennicą a korpusem, tworzącym wolną przestrzeń pod gniazdem. W dalszej części pracy rozwiązanie to jest określane jako "poduszka powietrzna". III grupa - rodziny kontrolne zazimowane w spos6b tradycyjny. W poszczególnych grupach przygotowano na zimę rodziny o r6żnej sile 16

z jednakowym udziałem podobnych rodzin, o zimnej zabudowie ramek. Obszerność gniazda wahała się od 4 do 10 ramek. Zapasy uzupełniano do ilości stosownej do ich siły, po czym każdy ul został zważony. Do gniazda każdej rodziny wprowadzono beleczki z wmontowanymi w nie termoparami. W środek gniazda dawano beleczkę z pięcioma punktami pomiaru temperatury i po jednej beleczce z termoparą między pierwszą i drugą ramką oraz między przedostatnia a ostatnią. Poszczególne punkty pomiaru temperatury były rozmieszczone w sposób przedstawiony na rycinie 1. Ryc.l. Umiejscowienie punktów pomiaru temperatury w gnieździe pszczelim Localization of temperature measurement points in the brood nest Pomiarów temperatury dokonywano w okresie od października do pierwszych dni marca, raz w tygodniu, o godzinie 9 rano. Po zakończeniu pomiarów, przed pierwszym oblotem, dokonano powtórnego ważenia uli w celu określenia zużycia zapasów zimowych. Przed pierwszym oblotem pobierano corocznie osyp zimowy ze wszystkich rodzin, który liczono, a następnie metodą Kirkora określano stopień porażenia nozemą (polega ona na roztarciu odwłoków 10-30 pszczół z niewielką ilością wody, sporządzeniu preparatu w kropli i oglądaniu przy pomocy mikroskopu przy obniżonym kondensorze stosując powiększenie 400-600x (G l i ń s k i, R z e d z i c k i 1983). WYNIKI I DYSKUSJA Kształtowanie się temperatur podczas okresu jesienno-zimowego. Pomiar temperatury w gniazdach zimujących rodzin pszczelich prowadzono w taki sposób, aby umieszczone w nich czujniki mogły zarejestrować temperaturę w centralnej części kłębu, na jego skrajach i w części gniazda nie zajętej przez 17

pszczoły. Najwyższą średnią temperaturę wskazywał czujnik nr 3 (ryc.2). 1 2 3 4 ~ 8 7 Q K - CcGaob IIDPoda.9sb ~ - Ak płuow EB a.&.cldd_ - Necda& - s...u. t40dp. z,ewo. - Averar eń. t40dp. Ryc.ż. Średnia temperatura w punktach pomiarowych w okresie zimowania The average temperaturę in the measurement points during winiering of bees Wskazuje to, że centrum kłębu częściej znajdowało się nie w środkowej części plastrów, a było nieco przesunięte w kierunku ku powałce i tylnej ścianie ula. Skrajną część kłębu określa temperatura w punktach 2 i 5. Przy czym nieco wyższa temperatura w punkcie 5 oznacza, że u dołu i nieco hliżej wylotka częściej sięgał kłąb niż blisko górnego i tylnego narożnika plastra. Stosunkowo wysoką średnią temperaturę zanotowano w drugich od skraju uliczkach gniazda (punkty l i 7). Są one pośrednie między tymi jakie odnotowano w środkowej uliczce w punktach 4 i 5. Poza kłębem znajdował się bez wątpienia punkt pomiaru 6, średnia temperatura była tutaj tylko o około 2,5 C wyższa od średniej temperatury zewnętrznej, która wynosiła 3,21. C. Różnice temperatur między porównywanymi grupami (ryc.2) były niewielkie, można jednak stwierdzić pewną regularność. W miejscach gniazda zajętych przez zimujący kłąb (punkty 3 i 4) najwyższa średnia temperatura była w rodzinach zimujących na osiatkowanej dennicy, tylko nieco niższa w ulach z "poduszka powietrzna", a najniższa w ulach kontrolnych. W miejscach gniazda, które z cała pewnością nie były obsiadane przez zimujące pszczoły (punkt 6) zależność była odwrotna, w ulach z osiatkowaną dennica średnia temperatura była najniższa. W pozostałych punktach pomiaru nie widać żadnej regularności. Można to tłumaczyć tym, że te miejsca w części zimujących rodzin były obsiadane przez pszczoły z zimującego kłębu, w innych znajdowały się poza kłębem. Aby porównać wskazania czujników w trzech grupach doświadczalnych przygotowano wykresy średniej najwyższej temperatury, niezależnie od tego, z którego punktu pomiaru te dane pochodziły. Już wstępne porównanie wykazało, że temperatura ta nieco inaczej kształtuje się w rodzinach o mniejszej i większej sile. Dlatego sporządzono dwa 18

oddzielne wykresy, jeden dla rodzin zimujących na 4-6 plastrach (ryc.3) i drugi dla zimujących na 7-10 plastrach (ryc.4). 10 o ~-'r-.--.--~~~,--,~~-.--,--,-f~-r--'--r--'--r--'--r--. 29.10 5.11 12.11L9.Jl2Ul 3.12 10.1211.122.3.1230.127.01 13.0120.onUl 3.11l110217.02l4.02 l.o3 9.03 15.03 Bg. ttmp. zewn. - averqe ~ temp. +poduazb powiettzd.a- cir pillow Ryc.3. Najwyższa średnia temperatura w okresie zimowania w rodzinach o sile 4-6 ramek The higest averago temperaturę during bee wintering in the colonics with the strength of 4-6 trames ;RUO J.II 12.11 111.1126.11 5.12 111.12 17.12 U.12 10.12 UI 1'.61 20.01 lul SAG!!l.0G!17.1l1łU.ilG! UI8 ~.mi'. airednla1bmp. Z8Wn. -liy8rage exl.lemp. +podus:zka pcwmtrzna. piiiow.alldwane - nettlng *kdntrolm ooniniis n.ta-~ Ryc.4. Najwyższa średnia temperatura w okresie zimowania w rodzinach o sile 7-10 ramek The higest average temperaturę during bet: wintering in the bee colonies with the strength of 7-10 frames 19

Porównując ohydwa wykresy można stwierdzić pewną prawidłowość. W rodzinach słabszych, w okresie od końca października do początku lutego występowała tendencja spadkowa średniej najwyższej temperatury od poziomu 22-24 C do poziomu 18-20"C. Od początku lutego występował gwałtowny jej wzrost i w końcu tego miesiąca i początku marca osiągał on poziom ponad 30"C. W rodzinach silnych, w pierwszym okresie, temperatura utrzymywała się na zbliżonym poziomie i wahała się najczęściej w przedziałach 19-23 C. Wyraźny wzrost temperatury następował od około połowy lutego. Zwraca uwagę fakt najmniejszych wahań temperatury między kolejnymi pomiarami w grupie rodzin silniejszych zimujących na "poduszce powietrznej". Można by sądzić, że wolna przestrzeń pod gniazdem łagodzi skutki wahań temperatury zewnętrznej. Prawidłowość taka nie jest jednak widoczna w rodzinach słabych. Porównywanie przebiegu najwyższej temperatury z wykresem średniej temperatury zewnętrznej nie wskazuje, aby wahania tej temperatury w okresie jesiennym i początku zimy miały bezpośredni wpływ na wahania wysokości temperatury w środku kłębu. Wzrost ciepłoty wnętrza kłębu na przedwiośniu wyprzedza wzrost temperatury zewnętrznej, jest to szczególnie widoczne w rodzinach słabych. Wysokości średniej najwyższej temperatury w porównywanych grupach były różne, a różnica w okresie do połowy lutego dochodziła do 7 C. W rodzinach silnych (ryc.4) nie widać jednak żadnej dłużej utrzymującej się różnicy między grupami. W rodzinach słabszych (ryc.3) tylko w rodzinach zimowanych na "poduszce powietrznej" i kontrolnych, średnia naj wyższa temperatura kształtowała się podobnie przez cały okres obserwacji. W rodzinach zimowanych na osiatkowanej dennicy w okresie do końca stycznia maksymalna temperatura w kłębie była w czasie większości pomiarów wyższa o l-5 C. Wyjątek stanowiły tylko dwa pomiary na przełomie listopada i grudnia, kiedy temperatura we wszystkich grupach wyrównała się. Zmiana zależności pojawiała się około połowy lutego, w dwóch pierwszych wymienionych grupach następował gwałtowny wzrost temperatury, a w rodzinach z osiatkowaną dennicą jeszcze przez 3 tygodnie temperatura utrzymywała się na poziomie około 20"C. W tym czasie różnica między maksymalną temperatur gniazda w porównywanych grupach dochodziła do 12 C. Poziom powyżej 30 C rodziny tej ostatniej grupy osiągnęły dopiero na początku marca. Osyp zimowy. Zróżnicowane wyniki uzyskano przy ocenie liczby martwych pszczół, które stwierdzono na dennicach uli po zimowi i, ale przed pierwszym wiosennym oblotem (tab. I). Najwyższy osyp stwierdzono po zimie 1988/89, nieco niższy w 1990/91, a najniższy na przedwiośniu 1992 roku. Różnice między ostatnim rokiem a dwoma poprzednimi okazały się istotne. 20

Tabela Średni osyp zimowy wyrażony liczbą martwych pszczół na dennicach uli w rodzinach zimujących ze zróżnicowaną wentylacją gniazd Averagę winter fali cxpressed by the number of dead bees on the bottom board in bee colonies wintered in the hives with a differentiated ratc of ventilation Średnio w Sposób zimowania grupach 1988/89 1990/91 1991/92 Marmer of wintering Average in groups Osiatkowana dennica Netting bottom board Poduszka powietrzna Air pillew 1641 1467 1123 1410 b 1533 1054 649 1078 ab Kontrolne - Centrols 1023 852 623 833 a Średnio w roku Averagę in year 1399 b 1124 b 798 a xxxxxxx Interesujące jest to, że ostatnia zima w porównaniu do poprzednich była najbardziej "sroga" (średnia temp. powietrza wynosiła -1,92 C, a w latach ubiegłych temperatura była dodatnia tzn. +3,04 C i 4,25 C). Również wyraźne różnice wystąpiły w średnim osypie między porównywanymi grupami doświadczalnymi. Najwyższy stwierdzony osyp wystąpił w grupie zimującej na osiatkowanej dennicy, a naj niższy w grupie kontrolnej. Różnice między tymi grupami okazały się istotne.tak duży osyp w ulach z osiatkowaną dennicą można tłumaczyć tym, że znalazła się tam część pszczół próbujących wydostać się zimą z ula i na skutek nagłego ochłodzenia ciała nie hyły w stanie powrócić na plastry. W dwóch pozostałych grupach uli takie pszczoły padały na wylotku skąd spadały albo zabierane były przez ptaki. Na liczbę martwych pszczół na dennicy uli miał również wpływ fakt właściwego trafiania na datę jego oceny. Powinna się ona odbywać możliwie późno ale przed pierwszym oblotem, gdyż bezpośrednio po oblocie pszczoły przystępują do oczyszczania dennicy ula. Nie udało się tego dokonać na przedwiośniu 1990 roku i stad brak danych dla tej zimy. Można przypuszczać, że także w pozostałych latach pszczoły mogły częściowo same usunąć martwe osobniki. Gdyby tak hyło, dużo łatwiejsze byłoby oczyszczanie płaskich dennic w ulach z grupy kontrolnej czy z "poduszką powietrzną" niż wynoszenie martwych osobnik6w znajdujących się na siatce, 3 cm poniżej wylotka. 21

Zużycie zapasów zimowych. Zużycie zapasów oceniane było na podstawie różnicy między masą ula po zakarmieniu rodziny w październiku, a masą ula wiosną przed pierwszym przeglądem. W roku 1988/89 wszystkie grupy rodzin miały prawie jednakowe zużycie pokarmu zimą. W roku 1989/90 grupa rodzin z osiatkowaną dennicą zużyła nieco więcej zapasów niż pozostałe. W roku 1990/91 tendencję do największego zużycia zapasów wykazywały rodziny kontrolne, a w roku 1991/92 rodziny zimowane na poduszcze powietrznej. Być może, że brak rożnie spowodowany był nietypowym przebiegiem zim w latach 88-92 (były one ciepłe i dość wilgotne), w wyniku czego średnie zużycie pokarmu nie było wysokie. Statystycznie nie stwierdzono istotnych różnic między grupami doświadczalnymi. Istotne różnice wykazano między latami doświadczenia. Najbardziej widoczne różnice były między pierwszym rokiem doświadczenia a trzecim i czwartym (tab.2). Tabela 2 Średnie zużycie zapasów zimowych (kg) w rodzinach zimujących ze zróżnicowaną wentylacją gniazd Average consumption of winter reserves (kg) in the colonies wintered in the hives with a differentiated rate of ventilation Sposób Lata i okresy obserwacji zimowania Years and observation's period s Średnio w grupie Mańner of Averagę winlering 1988/89 1989/90 1990/91 1991/92 in group 30.09-21.03 7.09-21.03 16.09-23.03 26.09-16.04 Osiatkowana dennica Netting bottom board 4,18 5,68 6,73 5,67 5,56 a Poduszka powietrzna 4,12 4,72 7,42 7,00 5,82 a Air pillow Kontrolne Controls 4,24 4,98 8,09 4,68 5,50 a Średnio w roku Averagę in year 4,18 a 5,13 ab 7,42 c 5,78 b XXX 22

Stopień porażenia nozemą. Analizując tabelę 3 można zaobserwować, że w kolejne lata prowadzenia doświadczenia wyniki porażenia rodzin przez nozeme są coraz bardziej korzystne. Najgorszy pod tym względem był sezon 1988/89, najlepszy zaś ostatni (1991/1992). Porównując stopień porażenia między grupami, w całym okresie obserwacji, można zaobserwować najmniejszą tendencję do porażenia rodzin przez nozerne w grupie rodzin kontrolnych, natomiast rodziny zimujące w ulach z dennicą osiatkowana i na "poduszce powietrznej" wykazują prawie identyczny poziom występowania nozemozy. Można też zauważyć, że wysokie porażenie określane przez + + + występowało rzadko. 23

N ~ Porównanie stopnia porażenia przez nozernę w grupach doświadczalnych The occurrence of Nosema apis in the experimental bee colonies Tabela 3 Okres obserwacji (w grupach) Grupa - Group 88/89 90/91 91/92 The whole period of observation (in groups) Osiatkowane - Netting wolne (free) - 1 wolne (free) - 2 wolne (free) - 3 wolne (free) - 6 + - 1 + - 2 + - 3 + - 6 ++ - 3 ++ - 2 ++ - O ++ - 5 +++ - O +++ - O +++ - 1 +++ - 1 Poduszka powietrzna - Air pillow wolne (free) - O wolne (free) - 2 wolne (free) - 4 wolne (free) - 6 + - 3 + - 3 + - 1 + - 7 ++ - 2 ++ - 2 ++ - 2 ++ - 6 +++ - 1 +++ - O +++ - O +++ - 1 Kontrolne - Controls wolne (free) - O wolne (free) - 4 wolne (free) - 5 wolne (free) - 9 + - 3 + - 2 + - O + - 5 ++ - 2 ++ - 1 ++ - 2 ++ - 5 +++ - O +++ - O +++ - O +++ - O Okres obserwacji (w latach) The whole period of observation (in years) wolne (free) - 1 wolne (free) - 8 wolne (free) - 12 wolne (free) - 21 + - 7 + - 7 + - 4 + - 18 ++ - 9 ++ - 5 ++ - 4 ++ - 16 +++ - 1 +++ - O +++ - 1 +++ - 2 Stopnie porażenia - Rate of infestation + od (from) O do (to) 20 zarodników (spors) w 10 polach widzenia (in 10 visual zones) + + od (from) 20 do (to) 100 zarodników (spors) w 10 polach widzenia (in 10 visual zones) + + + powyżej (above) 100 zarodników (spors) w 10 polach widzenia (in 10 visual zones)

WNIOSKI l. Średnia temperatura gniazda w miejscach zajmowanych przez kłąb była w ulach zimowanych z dodatkową wentylacją w dennicy wyższa niż w ulach zimowanych w sposób tradycyjny i ze zwiększoną przestrzenią między gniazdem a dnem ula. 2. Najwyższa średnia temperatura w gnieździe jesienią i na początku zimy w rodzinach silnych utrzymywała się na zbliżonym poziomie, w rodzinach słabszych w tym samym okresie obserwowano tendencję spadkową tej temperatury. 3. Średnia najwyższa temperatura w gniazdach zimą była najwyższa w tych rodzinach, które zimowały w ulach z osiatkowaną dennicą. Zależność ta była szczególnie wyraźna w rodzinach słabszych. 4. Wzrost średniej najwyższej temperatury gniazda następował w drugiej połowie lutego. Wyjątek stanowiły rodziny słabsze zimowane w ulach z osiatkowaną dennicą, w których wzrost temperatury następował o około 2 tygodnie później. 5. Zastosowanie dodatkowej wentylacji gniazd wpływało niekorzystnie na wielkość osypu zimowego. 6. Wielkość zużycia zapasów zimowych oraz stopień porażenia noze mą w porównywanych grupach nie rożniły się istotnie, stwierdzono natomiast istotne różnice między latami badań. LITERATURA B o r i s e n k o M.v. (1973) - Na vozdusnoj poduske. Pcelovodstvo, 53(10): 10-1 l. C h u d a - M i c k i e w i c z B., P r a b u c k i J., K o s t r z e waz. (1993) - Reakcja rodziny pszczelej na zmiany temperatury otoczenia. Pszczeln.Zesz. Nauk:, 37:51-63. G l i ń s k i Z.F, R z e d z i c kij. (1983) - Choroby pszczół. PWN.,- H o r n H. (1987) - Beobachtungen zurn Uberwinterungsverhalten von Bienenvólkern in Magazinen mit offenen und geschlossenen Bóden. Allgemeine Deutsche lmkerzeitung ; 21(11):341-345. M u s z y ń s k aj. (1989) - The re\ationship between the biological structure of honey bees colonies and their wintering success. Pszcreln.Zesz.Nauk., 31:41-53. O e r t e I E. (1967) - Colony disturbance and nosem a disease. J.apic. Res., 6(2): 119-120. O wen s C.O. (1971) - The thermology of wintering honeybee colonies. Tech. BulI. U.S. Dep. Agric. NO.1429 25

THE EFFECT OF A HIGIIER VENTILATION RATE OF THE BROOD NEST ON THE COURSE 01<'BEE WINTERING W. Skowronek, P. Skubida Summary The observations wen: carried out in the apiaries of the Bee Division in Puławy in 1988-1992. Two methods of increased ventilation rate were compared using netting bottom board and a 15 cm increase in the space between the bottom board and the low edge of a bce frarne ("air pillow"). The centrols comprised the bee colonies wintered under standard conditions. The temperature of various measurement points in beehives was determined weekly. Moreover, compsumption of'winter reserves, winler falł and the rate ofbee colonies infested with nosemose were examined. The highest averagę temperaturę, also the highest winter falł occured in the colonies wintered with a netring bottom board. Consumption of winter reserves was similar in all groups examined. The nosemosę rnorbidity was the lowest in the controls. Keywords: wintering of bees, ventilation, colony strength, temperaturę distribution, nosernose. 26