PRZYDATNOSC KILKU TYPÓW ULI DO RÓZNYCH METOD GOSPODARKI PASIECZNEJ W OKOLICACH PUŁAW. Jerzy Marcinkowski Oddział Pszczelnictwa WPROWADZENIE

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXI 198"1 PRZYDATNOSC KILKU TYPÓW ULI DO RÓZNYCH METOD GOSPODARKI PASIECZNEJ W OKOLICACH PUŁAW Jerzy Marcinkowski Oddział Pszczelnictwa ISK WPROWADZENIE W Polsce występuje jedna z największych w świecie różnorodność typów uli. Jest to zjawisko niekorzystne z punktu widzenia standaryzacji, a zróżnicowanie klimatyczne kraju nie uzasadnia wprowadzenia aż tak znacznej mozaiki typów uli. Obecnie znormalizowane są 3 typy uli: dadan, wielkopolski oraz wielokorpusowy o ramkach 435X 230 mm. Poza normą wytwarza się jeszcze ule warszawskie poszerzone i w coraz większym zakresie ule wielekorpusowe o ramkach 360X230 mm. Wśród znacznej części pszczelarzy zagadnienie typu ula wiązane jest z uzyskiwanymi efektami prowadzenia pasieki. Przy tym dyskusja na ten temat wyzwala przeważnie sporo emocji i prowadzi do prezentacji przeciwstawnych często opinii. Badania ściśle naukowe są, przy tym dość skromne i z reguły obejmują porównanie tylko dwóch typów uli. B o r n u s (1980) podaje, że w 1980 roku procentowy udział różnych typów uli był następujący: warszawski poszerzony - 23,2%, dadan - 32,0%, wielkopolski - 26,2%, słowiański - 0,2%, inne 13,0%. Ten sam autor (1955) dla roku 1950 podał następującą statystykę typów uli w Polsce: warszawski zwykły - 40,18%, warszawski poszerzony - 8,33%, dadan - 8,06%, wielkopolski - 6,75%, słowiański - 12,26%, inne - 20,60%, pawilony - 3,82%. Stwierdzone w powyższych danych zmiany były na pewno efektem znacznego popularyzowania trzech typów: dadana, wielkopolskiego i warszawskiego poszerzonego. Skrót pracy doktorskiej wykonanej w Oddziale Pszczelnictwa ISK w Puławach pod kierunkiem doc. dr hab. Michała Gromisza. 3

2 G r o m i s z i B o w n i k (1969), na podstawie badań ankietowych stwierdzili, że wyższą produkcję miodu uzyskuje się w ulach wielkopolskieh na północy Polski, a w dartanach na południu. Sugerowało by to konieczność pewnej rejonizacji uli. Badania na temat wpływu wielkości ramki i kształtu gniazda na rozwój rodzin wykazały na przykład, że większe ramki sprzyjają czerwieniu matek wiosną (B r e t s c h k o 1979, Wo Yk e 1983). D e i c h m a n (1979) głosi pogląd, że czerwienie matek łatwiej przebiega w górę niż na szerokość ramek. Podobnie B o jar c z u k i i n n i (1971) twierdzą, że na pożytki wczesne najlepiej nadają się ule o dużych ramkach, zbliżonych do kwadratu, ale z przewagą wysokości nad szerokością. Na późniejsze natomiast pożytki praktyczniejsze według tych autorów są ule o ramce mniejszej szeroko-niskiej (na przykład Langstrotha). O s t r o w s k a (1983) z kolei uważa za najlepszy ul wielokorpusowy o ramkach 360 X 230 mm, który zapewnia dobry rozwój wiosenny i jesienny dzięki czerwieniu matki w górnym lub środkowym korpusie. Zimowanie pszczół w zależności od systemu ula oraz izolacji cieplnej ścian było już przedmiotem obserwacji D z i e r ż o n a (1853). Uważał on ule stojaki za lepsze do zimowli niż leżaki. Stwierdził poza tym, że w ulach o gorszej izolacji ścian pszczoły zimą więcej zjadają miodu, później się rozwijają, a na ścianach tych uli zbiera się więcej wilgoci niż w ulach dobrze ocieplanych. O s t r o w s k a (1983) prowadząc badania w Północno- -Wschodniej Polsce podaje, że najlepiej pszczoły zimują w ulach wielekorpusowych z ramkami o wymiarach 360X 230 mm. B o b r z e c k i i G r o m i s z (1984) stwierdzili istotne różnice na korzyść uli o ścianach izolowanych w następujących cechach charakteryzujących zimowlę: osyp pszczół, zawilgocenie gniazd i zużycie pokarmu. B o r i s e n k o (1973) stwierdza, że na przebieg zimowli duży wpływ ma przestrzeń podramkowa. Im jest ona większa, tym zimowla przebiega lepiej. Z m a r l i c k i (1975) stwierdził dobre zimowanie pszczół w ulach jednościennych pod warunkiem jednak utrzymywania w nich wyłącznie rodzin silnych. Wo ź- n i c a (1979) porównując zimowlę w ulach jednościennych Langstrotha z zimowlą w dadanach stwierdził większe osłabienie rodzin w pierwszym przypadku,' większe też zużycie pokarmu i większe straty zimą. O wen s (1971) stwierdził, że w ulach nieocieplanych kłąb miał najbardziej zwartą otoczkę i reagował najsilniej na zmiany temperatury zewnętrznej. Rozwój rodzin w różnych typach uli był przedmiotem badań wielu autorów. Między innymi O s t r o w s k a (1983) stwierdziła najlepszy-rozwój wiosenny w ulu wielokorpusowym z ramkami 360 X 230 mm, nieco gorszy 'był w dadanach i znacznie gorszy w ulach wielkopolskich. B a 1- ź e k a s (1978) podaje, że mimo gorszej zimowli w ulach jednościennych pszczoły wychowywały do pożytku głównego więcej czerwiu niż w ulach dwuściennych. O wen s (1971) stwierdził mniejsze ilości czerwiu w ulach nieocieplanych przez cały okres przedwiośnia. W kwietniu jednak w tych 4

3 ulach następował gwałtowny wzrost ilości czerwiu, aż w końcu tego miesiąca dorównywał grupie rodzin w ulach ocieplanych. B o b r z e c k i i G r o m i s z (1984) szacują, że opóźnienie wiosną rozwoju w ulach jednościennych w porównaniu do uli o ścianach izolowanych wynosi 3-8 dni. Produkcja miodu i wosku jest cechą najbardziej istotną w ocenie typu ula. O s t r o w s k a (1983) uzyskała w warunkach Polski Północno- -Wschodniej najlepsze zbiory miodu w ocieplanych ulach wielokorpusowych o ramce 360 X 230. Różnice te wystąpiły przede wszystkim w pożytkach wczesnych. Drugie miejsce pod względem tej cechy uzyskały w powyższych badaniach dadany, a trzecie dopiero (różnica prawie 0100%) ule wielkopolskie. B o b r z e c k i i G r o m i s z (1984) uzyskali prawie identyczne zbiory miodu i wosku z uli o ścianach izolowanych i nieizolowanych. Podobne wyniki uzyskał Z m a r l i c k i (1978) z tym, że w roku o złych warunkach pogodowych w ulach jednościennych pszczoły zgromadziły mniej miodu. Woź n i c a (1979) uzyskał gorsze rezultaty z wczesnych pożytków w ulach jednościennych niż w dadanach. G r o m i s z i B o w n i k (1969) na podstawie badań ankietowych z lat podają że większe zbiory miodu uzyskiwano w Polsce z uli wielkopolskich (10,1 kg), wobec dadanów (8,8 kg), warszawskich poszerzonych (8,1 kg). Celem niniejszych badań była możliwie wszechstronna ocena 4 typów uli przy zastosowaniu w jednym z nich różnych wariantów gospodarki pasiecznej. MATERIAŁ I METODA Doświadczenie prowadzono w latach w dwóch pasiekach wędrownych. Jedna (w dalszej części określana jako pasieka I) stacjonowała koło Zwolenia. W maju przewożona była na rzepak w okolice Końskowoli a w jednym z lat badań, ze względu na brak rzepaku, na sady i mniszek (okolice Baranowa). Pasieka II stacjonowała w Sadłowicach koło Puław, a w końcu czerwca wywożona była w okolicę Michowa na gryki. Do doświadczenia przygotowano w 1979 roku ogółem 98 rodzin, a w końcu doświadczenia (1983) pozostało 59 rodzin. W doświadczeni.i porównywano następujące typy uli: 1. Ule wielkopolskie. W pasiece I standardowe ule dostępne w latach siedemdziesiątych w handlu (ocieplenia ścian z wiórów drzewnych). W pasiece II ule robione na zamówienie ze styropianową izolacją ścian. Ule wykorzystywano bez półnadstawek. 2. Ule wielokorpusowe pomysłu W. Ostrowskiej z ramkami o wymiarach 360 X 230 mm. W korpusach izolowane styropianem były tylko dwie ściany: przednia i tylna. Ściany boczne wykonane były z pojedynczej deski. 3. Ule wielokorpusowe z ramkami o wymiarach 435X230 mm. Wszystkie ściany korpusów i dennica wykonane były z pojedynczej deski grubości ok. 32 mm. 5

4 4. Ule Dadanta zwane pospolicie dadanami były typowe, takie, jakie dostępne były w handlu w końcu lat siedemdziesiątych ( a więc izolacja ścian ~ wiórów drzewnych), Powyższe typy uli zestawione były w następujące kombinacje: Pasieka I a) wielkopolskie, w których zimowano pszczoły w 2 korpusach b) wielkopolskie, w których zimowano pszczoły w 1 korpusie c) wielokorpusowe ocieplane 360X 230 d) wielokorpusowe jednościenne 435X 230 Pasieka II a) dadany b) wielkopolskie, w których zimowano pszczoły w 1 korpusie c) wielokorpusowe ocieplane 360X 230 d) wielokorpusowe jednościenne 435X 230 Przez cały czas prowadzenia pasiek starano się upraszczać prace pasieczne. W ulach, w których zimowano pszczoły w dwóch korpusach, stosowano zawsze zasadę równej liczby ramek w górnym i dolnym korpusie lub sporadycznie stosowano układ, gdzie w górnym korpusie było o jedną ramkę mniej. Gniazda układano ciasno, a wiosną stosunkowo rzadko zachodziła konieczność ich ponownego ściśnienia. Kraty odgrodowe w czasie pożytku stosowano we wszystkich typach uli z wyjątkiem -dadana, gdzie prowadzono gospodarkę typową dla uli leżaków. Miodobranie wykonywano 2-3 razy, wyjątkowo 4 razy. W dadanach prowadzone ono było w sposób bardzo tradycyjny, to jest odbierano najpierw ramki skrajne, bez czerwiu, a puste wstawiono do środka gniazda. Stopniowo, w miarę wygryzania się kolejnego czerwiu, wirowano ramki następne. Nigdy nie wirowano plastrów z czerwiem. W ulach stojakach przy miodobraniu stosowano aldehyd benzoesowy. Co roku wymieniano w każdej kombinacji ok. 113 stanu matek pszczelich. OBSERWACJE I POMIARY 1. Osyp zimowy liczony tuż po pierwszym oblocie wiosennym. Zbierano z dna ula wszystkie martwe pszczoły i liczono w pracowni. Ze względu na przymocowaną na stałe dennicę w dadanie zrezygnowano w nim z pomiaru tej cechy. 2. Zawilgocenie gniazd po zimowli oceniane w skali 0-4; O - zupełnie sucho, 4 - woda na dnie ula, spleśniałe plastry, 1 - spleśniały w rogach dennicy osyp, lekko wilgotna poduszka, stopnie pośrednie. 3. Stopień porażenia pszczół przez nosemozę. Oceniamy na próbce około 20 pszczół. Cecha liczona w skali 0-3; O- rodzina zdrowa, 1- pojedyncze spory widoczne pod mikroskopem, 3 - całe pole widzenia wypełnione sporami, 2 - stopień pośredni. 4. Zużycie pokarmu zimą. Obliczano z różnicy między ilością pozosta- 6

5 wionego miodu w końcu sierpnia plus dodany cukier w syropie a ilością pokarmu oszacowanego w czasie przeglądu wiosennego (na początku kwietnia). 5. Temperatura w ulu zimą. (Do pomiaru tej temperatury szczegóły techniczne metody zostały opracowane przez S. Siudalskiego - pracownika Instytutu Fizyki PAN). Schemat rozmieszczenia punktów pomiarowych przedstawiono na rysunku 1. Pomiary rozpoczynano w końcu listoa Ryc. 1. Rozmieszczenie punktów pomiaru temperatury Distribution of points for measuring of temperature al w ulach o 2 korpusach zimą; in hives with wintering of bee colonies in two suppers; b) w ulach o 1 korpusie zimą; in hives wit h wintering of bee colonies in one supper. pada, a kończono w końcu marca. W każdym tygodniu dokonywano 4 pomiarów, we wtorek i piątek o godzinie 8.00 i W pierwszym roku pomiarów 1980/81 było tylko po jednym ulu w każdej kombinacji, w drugim roku 1981/82 po 3 ule, a w trzecim 1982/83 po sześć. Mała liczba powtórzeń w pierwszych latach wynikła z trudności technicznych. 10 (7) punktów pomiaru nie dawało podstaw do szczegółowej analizy temperatury kłębu, jego przesuwania się czy objętości. Dlatego też w opracowaniu wyników skoncentrowano się jedynie na porównaniu zmienności temperatury w poszczególnych kombinacjach. 6. Rozwój rodzin mierzony powierzchnią wszystkich stadiów czerwiu pszczelego przy pierwszym pomiarze, następnie z 3 pomiarów wiosną oraz razem w całym roku. Czerw mierzono linijką od wczesnej wiosny co 21 dni z przerwą w lipcu i na początku sierpnia. Ostatni pomiar miał miejsce w drugiej połowie sierpnia lub na początku września. W obliczeniach sto- sowano wzor. na powlerzc. h' nlę e l' IPSy - P = --. [] ab 4 7. Produkcja miodu towarowego. Cecha ta określana była wagowo (ważono plastry przed i po odwirowaniu) i dotyczyła wyłącznie miodu odwirowanego. W latach gdy występowały pożytki wczesne, całą uzyskaną b 7

6 produkcję miodu towarowego podzielono na ten, który uzyskano w pierw. szym miodobraniu (czerwiec) oraz pozostały. 8. Ilośt miodu pozostająca na zimę. Oceniano ją seaeunkowo W kilogramach przy układaniu gniazd na zimę w sierpniu. 9. Ilość odbudowanej węzy. Wartość tę wyliczono w dm", Charakteryzuje ona w przybliżeniu ilość produkowanego wosku w poszczególnych grupach doświadczalnych. 10. Nakłady pracy przy wykonywaniu niektórych czynności w pasiece. Mierzono je w pasiece lub w pracowni, oceniając głównie czas potrzebny na wykonanie tych czynności, które mogły wykazać potencjalne różnice między poszczególnymi kombinacjami. W pasiece pracowano zawsze zespołowo: przy ulu pszczelarz z pomocnikiem, a w czynnościach wymagających donoszenia sprzętu (na przykład poszerzanie gniazd, miodobranie, ścieśnianie i tym podobne) do dwóch pracujących par była jedna osoba donosząca lub odnosząca sprzęt. Uzyskany czas mnożono przez liczbę osób zatrudnionych przy wykonywaniu danej czynności oraz dzielono przez liczbę obsłużonych uli lub ramek. 11. Ogólne spostrzeżenia dotyczące funkcjonalności poszczególnych typów uli, ich wymiarów gabarytowych, możliwości transportu, ciężaru i tym podobne. OPRACOWANIE STATYSTYCZNE MATERIAŁU Wyniki opracowano statystycznie metodą analizy wariancji dla układów z nierówną liczbą powtórzeń. Analizę tę przeprowadzono oddzielnie dla każdego roku badań i dla każdej. pasieki. Dla większości badanych cech analizę wykonano na wartościach transformowanych według funkcji: y= logx lu Y =logx + 1, gdzie x - obserwowana wartość cechy. Do oceny istotności różnic między średnimi użyto testu t- Duncana lub testu t - Studenta, przyjmując poziom istotności a. = 0,05. W końcowych zestawieniach podano wartości średnich odtransformowanych. Istotność różnic oznaczono w tabelach literami alfabetu a--c. Litery różne przy średnich w danym roku oznaczają, że różnica między nimi jest istotna. Do oceny istotności różnic w skłonności do rojenia się pszczół użyto kryterium l. PRZEBIEG DOŚWIADCZENIA I WYNIKI POGODA W CZASIE PROWADZENIA BADAŃ Druga połowa roku 1979 (okres przygotowawczy) należała do przeciętnych w stosunku do średniej wieloletniej (tab. 1). Najbardziej istotny dla 8

7 Niektóre dane meteorologiczne ze stacji w Puławach" Some meteorogical data from station in Pulawy Tabela 1 Temperatura Opady Czas trwa- Temperature Rainfalls ---- nia usłoneśrednia cznienia odchylenie sumamie Liczba dni z Rok Miesiąc od normy w sięczna w % normy opadem a l miesięczna godz. oc Year Month mm mm deviation % averanumberof Time of monthly from average total ge of days with insolation average ofmany in mm many raifalls ;;;.lmm in hours years in "C years VIII 17,2-0, IX 13,9 0, X 6,2-1, XI 3,2 0,5 41 Il XII 1,4 2, I -6,3-2, II -1,3 1, III -0,4-2,0 'Z IV 6,6-1, V 10,0-3, VI 15,7-1, VII 16,7-1, VIII 16,3 ~1, IX 12,7-0, X 8,6 0, XI 1,6-1, XII -1,0 0, I -3,9-0, II -1,1 1, III 4,0 2, IV 6,0-1, V 14,4 0, VI 17,4 0, VII 18,7 0; VIII 16,9-0, IX 14,0 0, X 9.j 1, XI 3,2 0, XII -2,8 -], I - 3,8-0, II -2,9-0, III 3,3 1, IV 5,7-2,0 32 8] V 14,8 1,

8 c.d. tab VI 16,3-0, VII 19,2 0, VIII 19,5 2, IX 15,7 2, X 9,0 1, XI 4,8 2, XII 1,3 2, I 2,7 6, II -2,2 0, III 4,1 2, Dane z Miesięcznego Przeglądu Agrometeorologicznego IMGW. rozwoju pszczół sierpień był dość słoneczny z temperaturą i opadami zbliżonymi do normy. Rok był zdecydowanie niekorzystny dla pasiek Przez cały sezon temperatura była poniżej normy. Opady natomiast znacznie przekraczały normę, a dni słonecznych było stosunkowo mało. Znalazło to swoje odbicie w efektach produkcyjnych pasiek. Rok 1981 był już znacznie lepszy. Dominowały temperatury wyższe od przeciętnej wieloletniej. Jedynie kwiecień i grudzień były znacznie chłodniejsze. Opady z niewielkim wyjątkami oscylowały wokół normy. Miesiące wiosenno-letnie cechowały się znacznie większym nasłonecznieniem niż w roku poprzednim. Rok 1982 również należał do korzystnych dla pszczelarstwa. Po chłodniejszej od przeciętnej zimie nastąpił stosunkowo ciepły sezon. Był to rok bardzo suchy, a nasłonecznienie było jeszcze większe niż w roku poprzednim. Zima 1982/83, kiedy prowadzono jeszcze w 30 rodzinach pomiary temperatury była bardzo łagodna. POZYTKI ORAZ NIEKTÓRE DANE FENOLOGICZNE W 1980 roku pierwszy masowy oblot wiosenny miał miejsce dopiero 27 marca. Okres przebywania pszczół bez oblotu trwał aż 161 dni. Wegetacja roślin w tym roku była również spóźniona. Rzepak zakwitł dopiero 28 maja, a robinia akacjowa 18 czerwca. Pasieka I korzystała z dość ubogich pożytków rozwojowych. Pszczoły były przewożone na rzepak, który jednak nie stanowił zbyt dobrego pożytku towarowego (dość skromny areał rodziny nie na tyle silne, aby zapewnić duże zbiory miodu, kaprysy pogody). Traktowano więc ten pożytek jako rozwojowy. Z rzepaku przewożono pasiękę z powrotem na stałe miejsce postoju, aby wykorzystać przede wszystkim gryki kwitnące w końcu czerwca i w pierwszej połowie lipca. Pożytki gryczane kończyły się w zasadzie około 20 lipca. Poza gryką występowały dość ubogie pożytki z roślin dziko rosnących (chwasty pól, kawałki lasu z dość bogatym podszyciem). Pasieka II zimowała w okolicy 10

9 leśnej nad Wisłą. Korzystała więc ze znacznie lepszycli pożytków rozwojowych niż pasieka I. Jesienią nawłoć i wrzos stanowiły o dobrym przygotowaniu pszczół do zimowli, a wiosną dość znaczne ilości wierzb decydowały o dobrym rozwoju rodzin. Pierwszym pożytkiem towarowym była tu robina akacjowa oraz inne rośliny leśne kwitnące równolegle. W drugiej połowie czerwca pasieka była przewożona na gryki. Po nich występował jeszcze, skromniejszy znacznie, pożytek z nasiennej koniczyny czerwonej. W 1981 roku masowy wiosenny oblot pszczół miał miejsce 9 marca.. Okres zimowli trwał 130 dni. Wiosna była znacznie wcześniejsza niż w roku poprzednim. Rzepak zakwitł już 11 maja. Obie pasieki korzystały z podobnych pożytków jak w roku poprzednim. W 1982 roku pierwszy masowy oblot miał miejsce 2 marca, ale niektóre rodziny oblatywały się już 14 lutego. Okres zimowli trwał 129 dni. Rzepak rozpoczął kwitnienie 20 maja, a robinia akacjowa 1 czerwca. Pasieka I została na początku maja przewieziona na sady (stare odmiany jabłoni i grusz), gdzie występowały również pożytki z mniszka lekarskiego i chwastów. Występujące na początku czerwca, przymrozki zniszczyły większość upraw gryki. Z tego samego powodu również pasieka II nie korzystała prawie z gryki. Pozostały jedynie pożytki z' koniczyny czerwonej i chwastów. STRATY ZIMOWE RODZIN Na pozycję "straty inne" ule nie miały raczej wpływu, gdyż spowodowały je zdarzenia losowe, jak np. śmierć rodziny w czasie transportu, spalenie ula na skutek zaprószenia ognia, silny nastrój rojowy rodziny wymagający jej podzielenia. Istotniejsze z punktu widzenia oceny uli będą straty rodzin zimą. W ciągu całego okresu badań stosunkowo najniższe straty zimowe wystąpiły w ulach wielkopolskich o 2 korpusach (tab. 2). Utracono tu zaledwie dwie rodziny: jedna zginęła całkowicie, druga osłabiła się tak mocno, że trzeba ją było zlikwidować. W pozostałych kombinacjach. straty były znacznie większe. Największe były w ulach jednościennych, w których przez cały okres badań stracono po zimowli w obu pasiekach 17 rodzin przy czym 9 rodzin utracono na skutek braku matek i silnego osłabienia. Do strat tych mógł w pewnym stopniu przyczynić się hałas powodowany przez maszynę w pobliżu pasieki II zimą. Ule jednościenne, jako bardziej akustyczne, prawdopodobnie gorzej izolowały zimujące pszczoły od tego hałasu. OSyp ZIMOWY W wielkości osypu (tabela 3) zaobserwowano dużą zmienność między latami badań. Na przykład w pasiece II średnio 344 martwych pszczół 11

10 Straty rodzin w okresie od jesieni 1979 do jesieni 1982 oraz ich przyczyny Tabela 2 Losses of bez colonies during the period from the autumn of 1979 to the autumn of 1982 Kombinacja Type of hive Pasieka I Apiary I Pasieka II Apiary II straty zimowe straty zimowe winter's losses winter's losses w tym w tym l in with in with.io! GO '2 ~.~.. '" Vl 8 S '" ~., :E., CI) S '0 '".S.. o Q) :a ~ ~.2 C c;;., C a f3 ~.~ -c Ci ~ ~ :.~ o <Il o....os "O <Il ~ <Il ol c g C Q) ~ Q) Q).o ol ::s ol OD -; C' C'!!! ~ El El '- o Q).2 o :a ~ ~., ClI -o ol ClI OD o B.o... S OD C "O Dadan Dadant wielkopolski 12 korpusy na zi1ilęl 2 O O "wielkopolski" 1 frames 360x260 mm/ 2 stores during the winter wielkopolski 1 1 korpus na zirnęj 5 O "wielkopolski" 1 store during the winter wielkorpusowy ocieplany 360x230 7 O O 3 O " O multistores hive with isolation 1 frames 360 x 230 mm / wielokorpusowy jednościenny 435 x O Langstroth-Root w osypie zimowym w 1980 roku i 1581 w 1982 roku. Średnie z całego okresu badań w obu pasiekach były dość zbliżone: 836 sztuk i 947 sztuk. Stosunkowo mały osyp występował w ulach wielkopolskich o 2 korpusach i w ulach wielokorpusowych o ramce 360X230. Jedynie w 1982 roku osyp VI ulu wielkopolskim o 2 korpusach był większy niż w wielokorpusowym 360X230. W latach 1980 i 1982 uzyskano istotnie gorsze wyniki w wielkości osypu w ulach wielkopolskich o 1 korpusie i w ulach wielokorpusowych jednościennych 435X 230. W pasiece II mimo znacznych różnic w wartościach średnich nie udowodniono ich istotności. Wydaje się, że największy wpływ na wielkość osypu miały warunki pogody w trakcie zimowli. Ciekawe, że po zimie 1979/80, która przyniosła znaczne straty rodzin, osyp w obu pasiekach był stosunkowo niewielki. Największy natomiast osyp był po dobrym stosunkowo dla rozwoju rodzin i produkcji 12

11 Osyp zimowy (liczba martwych pszczół na dnie ula) Number of dead bees after wintering Tabela 3 Kombinacja Type ofhive Pasieka I Pasieka II Apiary I - Apiary II o 11> bil o "a "c "tl e "tl ~ ~ ~... 11> ~.'" «l.", wielkopolski I 2 korpusy na 302 a 759 a 841 b 634 zimę "wielkopolski" jframes 360 x 260 uun] 2 stores during the winter wielkopolski 11 korpus na zimęl 756 b 770 a 1477 c a 868 a 1284 a 808 "wielkopolski" l store during the winter wiekorpusowy ocieplany 360x ab 1046 a 659 a a 873 a 1272 a 875 multistores hive wlth isolation jframes 360 x 230 mml wielokorpusowy jednościenny 435x b 788 a 1281 c a 1008 a 2186 a 1158 Langstroth-Root średnio average I 836 I I 947 miodu roku Szczególnie duży był w pasiece II, która posiadała w 1981 roku znacznie silniejsze rodziny i uzyskano w niej dobre wyniki produkcyjne. ZAWILGOCENIE GNIAZD PO ZIMIE Cecha ta ulegała dość znacznym wahaniom w zależności od roku (tabela 4). Większe nieco zawilgocenie stwierdzono w ulach wielokorpusowych jednościennych. W pasiece II, gdzie rodziny były silniejsze, zawilgocenie było znacznie mniejsze (0,2 punktu). Ogólnie jednak zawilgocenie gniazd w obu pasiekach nie stanowiło wiosną większego problemu. Nigdy na przykład nie trzeba było wymieniać plastrów z powodu spleśnienia lub przesiedlać całych rodzin. Nie stwierdzono też zależności między zawilgoceniem gniazd a wielkością osypu zimowego. 13

12 Kombinacja Type of hive Zawilgocenie gniazd po zimowli w skali 0-4 The damdne~ of tbe brood nest in the ~c!łlefrom Oto 4 Pasieka I Pasieka II Apiary I Apiary II Tabela 4 o o '8 ~ ~ '8 "O r: 1S '" lu > e lu.'" ~.'" ;; średnio average 0,5 0,1 0,6 0,4 0,4 0,1 0,3 0,3 PORAZENIE PSzczOŁ CHOROBĄ SPOROWCOW Ą Dadan 0,1 0,2 0,1 Dadant wielkopolski (2 korpusy na zimę) "wielkopolski" (frames 360 x 260 mm) 2 stores during 0,5 0,5 0,3 the winter wielkopolski (1 korpus na zimę) "wielkopolski" 1 store 0,3 0,3 0,8 0,5 0,3 0,1 during the winter wielokorpusowy ocieplany 360x230 0,3 0,1 0,2 0,2 0,6 0,1 0,2 0,3 multistores hive with isolation (frames 360 x 230 mm) wiejokorpusowy jednościenny 435 x230 0,9 0,1 0,7 0,6 1,0 0,4 0,6 0,7 Langstroth-Root Podobnie jak w dwóch poprzednich cechach porażenie uległo znacznie większym wahaniom w zależności od roku niż w zależności od typu ula (tabela 5). Jedynie w 1980 roku w pasiece I wyraźnie niekorzystnie wypadły ule wielokorpusowe jednościenne (435X230). Zjawisko to nie powtórzyło się w innych latach. Stopień porażenia pszczół przez nosemozę był stosunkowo niski (średnio 0,6 punktu w skali 0-3), jednak procent rodzin chorych 'był w obu pasiekach wysoki (średnio 44% i 40%). Stosowanie fumagiliny jesienią, jeżeli miało swój wpływ na występowanie nosemozy to tylko w zestawieniu z warunkami rozwoju pszczół. Nie stwierdzono zależności między długością zimowli a stopniem porażenia pszczół. Największe natomiast porażenie wystąpiło w roku 1981, a więc po złym dla pszczelarstwa roku Można przypuszczać, że małe zapasy pyłku zgromadzone w tym roku miały wpływ na zwiększone porażenie pszczół na przedwiośniu roku

13 ... CJ1 Kombinacja Type of hive Dadan Dadant wielkopolski (2 korpusy na zimę) "wielkopolski" (frames 360 x 260 mm) 2 stores during the winter wielkopolski (1 korpus na zimę) "wielkopolski" 1 store during the winter wielokorpusowy ocieplany 360 x 230 mu1tistores hive with isolation (frames 360 x 230 mm) wielokorpusowy jednościenny 435x230 Langstroth-Root średnio average Porażenie pszczół na chorobę sporowcową (nosemoczę) - stopień porażenia w skali 0-3 Apperace of Nosemoza disease in the scale from O to 3 Pasieka I Apiary I Pasieka II Apiary II średnio average I ~ ~ ~ ~ -- ~ ~ ~ "E "E "E "E "E "E "E ~ 8 ~ 8 ~ 8 ~ 8 ~ 8 ~ 8 ~ 8 ~ " ~ ~ ~ a ~ ~ ~ ~ ~ a ~ a ~ ~ c.~ ~ c.~ ~ c.~ ~ c.~ ~ c.~ I'l c.~ ~ c.~ ~ s.~.8 ~ O.) cd',8 ~ s ~.,8 2 ~.d ~ O) cd g ~ CL) cd g! s '"' l5: E.s '"' l5: "E.s '"' l5: "E.s ~ l5: E.s '"' l5: "E.s '"' l5: "a.s '"' l5: 'S o d. ~~ ~Ol ~~ ~~ ~~ ~Ol :::~ ~Ol ~~ o'" ~~ o", :::~.~ "u ~ 'ca t.b "O f+-j 'cd ~ "O,... 'ro ~..u ~ 'cd ~ "u t...,..~ ~,C,) ~.~ ~ 'o c Jl ~ 0'- '13 o Ci"S '13 o Ci.S '13 o Ci.S '13 o Ci.S '13 o Ci.S '13 o Ci.S '13 o c....~ t' c. 'O.~ t' c. 'O.~ ~ c. 'O.~ ~ c. 'O.~ t' c. 'O.~ ~ c. 'O.~ ~ 'Q o.sl ~ g. 60 tj.g ~5 lic.> '=55 '50 ~5 '50 -=5 '5CL) ~5 '50.> ~5 '5f1> ~5...::t.- O)...::s 00-4 O)...::s._ CI) 0::s.- e...::s Q)...::s._ CI)...::s ~g' g.~ ~g' g.~ ~g' g.~ ig' g.~ s s g. 60 ~g' g.~ ~g' tle!:: tn"o tle;:: t)"o t3~ tn"d ~c!:: tl"o ~c!:: 't;j~ łjc!:: tl"o tjr.!:: 0,2 0,20 1,1 0,75 0,1 0,13 0,5 0,36 0,3 0,33 1,5 0,73 0,2 0,22 0,7 0,43 0,1 0,09 0,3 0,25 0,9 0,71 0,3 0,33 0,5 0,43 0,9 0,50 1,0 0,67 1,1 0,75 0,1 0,14 0,7 0,52 0,5 0,38 0,5 0,36 1,2 0,74 0,2 0,21 0,6 0,44 0,4 0,29 0,2 0,20 1,1 0,70 0,4 0,8 0,60 0,5 0,36.1,3 0,75 0,2 0,3 0,4 0,38 0,17 0,30 0,40 Tabela 5 średnio average ~ cd.9 'S ~.~ t;,c) ~~ 'Ol o ~ c..s.. ~ ~,~ o :.::: c:.~ ~ S'~ "'''' 0,9 0,60 0,3 0,31 0,6 ~.~ ł I ~. o ~ g. O' o tle!:: 0,6 0,43 0,4 0,29 0,6 0,39 0,7 0,51 0,40

14 ZUZYCIE POKARMU ZIMĄ Wielkość spożycia pokarmu przez zimujące rodziny ulegała wahaniom w zależności od roku, ale też obserwowano pewne różnice w zależności od typu ula (tabela 6). Wyraźnie większe spożycie zapasu stwierdzono w ulach wielokorpusowych jednościennych w pasiece I w czasie zimy Zużycie pokarmu zimą (w kg) Consumption of food by bees during the winter (in kg) Tabela 6 Pasieka I Pasieka II Kombinacja Apiary I Apiary II Type of hive / /811981/82.EJ 1979/ / /82 f o 'S ~ os e ]...,.'" os.., 1; Dadan 6,1 a 8,7 ab 8,1 a 7,6 Dadant wielkopolski (2 korpusy na 7,9 a 7,4 a 5,2 a 6,8 zimę) "wielkopolski" (frames 360 x 260 mm) 2 stores during the winter wielkopolski (1 korpus na zimę) 8,6 a 7,7 a 7,6 be 8,0 6,8 ab 7,0 a 8,5 a 7,4 "wielkopolski" 1 store duriug the winter. wielokorpusowy ocieplany 360 x 230 9,5 a 8,7 a 7,0 ab 8,4 7,6 ab 9,4 b 10,4 b 9,1 multistores hive with isolation (frames 360 x 230 nim) wielokorpusowy jednościenny 435x230 9,5 a 8,6 a 9,7 c 9,3 8,5 b 10,3 b 11,0 b 9,9 Langstroth-Root średnio average 8,9 8,1 7,4 8,1 7,3 8,9 9,5 8,5 1981i82 oraz w pasiece II we wszystkich latach. W pasiece II stosunkowo duże zużycie zapasu było też w ulach wielokorpusowych ocieplanych o ramce 360X 230. Najmniej pszczoły spożywały pokarmu w ulach wielkopolskich o 2 korpusach oraz w dadanach. W niewielkim tylko stopniu ustępowały im ule wielkopolskie o 1 korpusie. 16

15 ., "d Ol N n N "S ;:;- N " N<li tli N '< f Kombinacja Type ofhive Zmiany temperatury w ulach w zależności od pory dnia Fluctuation of temperature in the hives during the day II) CI> CI> o '" 11) ~... ~.9 Średnie temperatury oraz ich wzrost (w "C) Average temperature and their increase (in "C) 1980/81 I 1981/82 I 1982/83 I ~!!l ~ -o II) CI> CI> '" o e ~ ~ rs ~ ~.9 :w 1I) ~00 3''''tl;;;~1I) Co.~ E 8 :.El.e tf"ł~e:ooe N~o<!::-=" O) '2 Co '".c: Co ~ c:: 8 ~.':: 8 ",oe",~e Tabela 7 CI> 11) CI> '" ~ ~ ~.9 Dadan Dadant wielkopolski (2 korpusy na zimę) "wielkopolski" (frames 360 x 260 mm) 2 stores during the winter wielkopolski (1 korpus na zimę) "wielkopolski" 1 store during the winter wielokorpusowyocieplany 360x230 multistores hive with isolation (frames 360 x 230 mm) wielokorpusowy jednościenny 435x230 Langstroth - Root 9,8 11,2 6,2 7,5 4,6 6,5 6,2 8,7 8,4 10,0 1,4 1,3 1,9 2,5 1,6 4,0 7,0 7,0 9,9 11,5 13,7 5,8 8,8 4,8 8,1 3,0 2,9 2,2 3,0 3,3 7,2 9,5 6,3 7,9 10,5 12,4 6,7 9,1 7,1 9,5 2,3 1,6 1,9 2,4 2,4 10,6 11,9 15,7 13,6 14,6 13,9 14,0 17,4 16,1 17,1 3,3 2,1 1,7 2,5 2, ;J średnia temperatura zewnętrzna w czasie pomiarów outdoor temperature -1,3 1,1 2,4 0,2 3,4 3,2 1,3 2,9 1,6 1,3 2,9 1,6

16 Pomiary temperatury TEMPERATURA W ULACH ZIMĄ i jej analizowanie było trudne ze względu na różny kształt gniazd zimujących rodzin. Aby móc porównywać otrzymane wyniki skoncentrowano się na zmianach temperatury, które występowały w trakcie pomiarów. Ze względu na małą liczbę powtórzeń w pomiarach zimą 1980/81 i 1981/82 dane z tego okresu uwzględniono tylko w jednym zestawieniu w tabeli 7. Przedstawiono średnie temperatury z 10 punktów pomiaru o godzinie 8.00 i oraz jej wzrost w tym przedziale czasu. Dane z zimy 1982/83 analizowano też pod kątem zmian temperatury w kłębie lub też w jego pobliżu. Do wyliczeń brano tu wyniki z 3 punktów pomiaru o najwyższej temperaturze. We wszystkich latach pomiaru następował wzrost temperatury po południu. Było to zresztą zgodne ze zmianami temperatury zewnętrznej. W czasie zimy 1980/81 średnia temperatura zewnętrzna wzrosła między godziną 8.00 a o 2,4 C. Tymczasem w większości uli jej wzrost był mniejszy (średnio o 1,74 C). Jedynie w ulu wielokorpusowym ocieplanym wzrost temperatury był większy niż na zewnątrz. Dość zbliżona sytuacja była w czasie zimy 1981/ /82 z tym, że najbardziej wzrastała tu po południu temperatura w ulu wielokorpusowym jednościennym. W zimie 1982/83 w prawie wszystkich kombinacjach wzrost średniej temperatury w ulu był większy niż na zewnątrz. Oba ule wielokorpusowe wykazały największy skok temperatury. Przez cały okres badań stosunkowo stabilna była temperatura w ulach wielkopolskich. Podobną stabilność stwierdzono analizując dane z 3 punktów pomiaru o najwyższej temperaturze. W tej analizie najwyższy wzrost obserwowano w dadanach. W każdym przypadku temperatura w ulu wzrastała tu bardziej od zewnętrznej. Średnia temperatura w ulu ulegała w trakcie zimowli znacznym wahaniom (tabela 8). Najniższa panowała w lutym i grudniu, co było związane z temperaturą zewnętrzną. W cytowanej powyżej tabeli analizowano zmiany temperatury w stosunku do dadana. Przez cały okres zimowli w ulu wielkopolskim o 2 korpusach była ona przeciętnie niższa, natomiast w ulu wielkopolskim o 1 korpusie - wyższa. Znacznie mniej stabilna była temperatura w obu ulach wielokorpusowych. W pierwszej Iazie zimowli była ona nieznacznie niższa od średniej temperatury w dadanie, a w drugiej fazie wyższa. Przeanalizowano też zmiany temperatury w ulach w zależności od występowania wiatru lub nasłonecznienia. Wybrano w tym celu z całego zbioru pomiarów te, które charakteryzowały się zbliżoną temperaturą zewnętrzną i fazą zimowli, a różniły się występowaniem lub nie wiatru, czy słońca. Za dni wietrzne uznano te, w których występują wiatry określane jako umiarkowane do silnych (powyżej 5 m/s). Wiatr w większości przypadków powodował obniżenie temperatury w ulach, przy czym najbardziej w ulach wielkopolskich, w których zimowano pszczoły w 1 kor- 18

17 Tabela 8 Zmiany temperatury w ulach w zależności od okresu zimowli wiatru i usłoneczenienia (dane w "Cz zimy 1982/83). Fluctuation oftemperature in hives in dependence from the period ofwintering, wind velocity and insolation (data in "C from the winter 1982/83) Kombinacja Typeofhive 'S ~ 'O e ~ ~ XII I Okres zimowli Period of wintering ] :.a ~.~..c::.~..c:: Ci ~ ~ c ~ os os ~ Ol os os 'O os Q O O os Ol O os <I> <I> 'O <I> O 'O..c:: ~ os os.. os..c:: 'O.. 'O o 'O o 'O ~ ~ o... o... 'O o.. o o.8 'O d 'O g 'O Q :s ~.g ~ g.;: ~.;: :s o,.!:.( '':: Q os Q os :s os Q os :s - :s <I> '" o <I> es e. :s - '".. o Q ti.5 t;j.s.. Q <S ~ t;.- '".- ~ 8 ~ 8 ~ 8 ~ 8 ~ 5.~ ~ ~ 5.~ ~ ~ 5.s ~ ~ 5 -. Q os -. Q os -. Q os -..S ~ 'O ~.S ~ al ~.S ~ 'O ~.S ~ -0'- ~ > ~o -... > -0'- ~ > '0.-.. "0.(1.1 cd ł-4"o 'fi) cd.. "O 'fi) cd.. "O II III.. Wiatr Wind velocity "" os j--W : ~ 8 M I o e ~ VI :0- Z J, $8.- ~ 5.. :~ ::5. 'O 12,-. ~ ~ Słońce Insolation <I> '-".- <I> El 'O'.- ~ ::s '-' ~ '-' El >. u >..ł:: 'O <I> d g g.. o. U fi) fi).-.. ~ ' 1'-3 ~ 8 ~ d.-.s -o ~. 'O Dadan Dadarit 8,6 9,3 5,8 11,9 8,5 8,0-0,5 10,7 9,7-1,0 wielkopolski (2 korpusy na zimę) "wielkopolski" (frames 360x 260 mm) 2 stores during the winter 6,7-1,9 7,7-1,6 4,5-1,3 11,2-0,7 6,7 6,2. -0,5 9,4 8,1-1,3 -<O wielkopolski (1 korpus na zimę) 10,7 "wielkopolski" l store during the winter +2,1 11,5 +2,2 9,9 +4,1 15,5 +3,6 11,6 9,8-1,8 13,3 13,0-0,3

18 t-:> cd, tab. 8 o l I 2 I 3 I 4 I 5 I 6 I 7 I 8 I 9 I 10 I 11 I 12 I 13 I 14 I 15 wielokorpusowy ocieplany 360x230 7,4-1,2 8,4-0,9 5,3-0,5 12,3 +0,4 7,7 8,0 +0,3 9,8 9,4-0,4 multistores hive with isolation (frames 360 x 230 mm) I wielokorpusowy jednościenny 435x230 7,6-1,0 8,7-0,6 6,2 +0,4 12,8 +0,9 8,4 7,3-1,1 10,3 10,2 -(),1 Langstroth- Root - średnia temperatura zewnętrzna w czasie pomiarów 2,6-3,4 - -1,5-5,1-1,44 1,42-0,02 3,70 3,64-0,06 outdoor temperature

19 pusie (o 1,8 C) oraz wielokorpusowych jednościennych (o 1,1 C). W ulach wielokorpusowych ocieplanych nastąpił nie znaczny wzrost temperatury w dni wietrzne (o 0,3 C). Dość ciekawe okazało się porównanie temperatury w dni pochmurne i słoneczne. Okazało się, że mimo zbliżonej temperatury zewnętrznej (różnica zaledwie o 0,06 C) w dni słoneczne zawsze było nieco zimniej w ulach niż w pochmurne. Zjawisko to wystąpiło również w czasie zimowli 1980/81 i 1981/82 (dane nie zamieszczone). Mała liczba punktów pomiarowych nie pozwala na dokładniejszą analizę tych zmian - czy dotyczyły one wyłącznie przestrzeni gniazda poza kłębem, czy też na przykład kłąb kurczył się w dni słoneczne. Na razie więc poprzestać trzeba na rejestracji ciekawego zjawiska. W sumie, na podstawie wszystkich pomiarów temperatury można stwier; dzić, że stosunkowo najwyższą jej stabilnością w trakcie zimowli wykazał się ul wielkopolski, w którym zimowano pszczoły w 1 korpusie. Ze spostrzeżeń ogólnych warto odnotować dużą zmienność temperatury w ogóle (bez względu na typ ula). W dni bardzo mroźne kłąb zmniejszał się często tak bardzo, że obejmował swym zasięgiem zaledwie 3 uliczki. Przy tym był on dość plastyczny, zmieniając swoją objętość i kształt przy nagłych ociepleniach. Było to szczególnie widoczne w marcu. ROZWOJ RODZIN Rozwój rodzin pszczelich wyrażono w ilości czerwiu. Trzeba tu jednak pamiętać, że ilość czerwiu jest tylko jednym z czynników determinujących przyszłą siłę rodziny pszczelej. Poza obserwacjami pozostały takie czynniki jak zjadanie czerwiu przez pszczoły oraz długość ich życia (W o y k e 1976, 1982). W pasiece I, z wyjątkiem dwóch przypadków nie obserwowano istotnych różnic w ilości czerwiu w poszczególnych kombinacjach. Wyjątkami tymi była mniejsza ilość czerwiu w pierwszym pomiarze w ulach wielokorpusowych ocieplanych 360X 230 w 1980 r. (tabela 9) oraz zbliżona do istotnej mniejsza ilość czerwiu vi ulach wielkopolskich o 1 korpusie zimą, w 3 pomiarach w 1982 roku (tabela 10). W pierwszym przypadku rodziny już w trzech kolejnych pomiarach uzyskały zbliżoną ilość czerwiu do pozostałych grup doświadczalnych. W drugim przypadku rodziny w wartościach średnich (suma wszystkich pomiarów czerwiu) nieco ustępowały pozostałym kombinacjom, co jednak w analizie statystycznej nie uzyskało potwierdzenia istotności. W związku z tym, że opisane przypadki należały do sporadycznych, nie można wyciągnąć wniosków, że ule wielokorpusowe o ramce 360 X 230 i wielkopolskie, w których zimowano pszczoły w 1 korpusie ustępowały pozostałym pod względem rozwoju rodzin pszczelich. W pasiece II nie stwierdzono w ogóle istotnych różnic w ilości czerwiu między poszczególnymi kombinacjami. Na uwagę za- 21

20 Tabela 9 Ilość czerwiu w pierwszym pomiarze wiosną (w dm-) Quantity of brood during the first measurement in the spring (in dm") Pasieka I Pasieka II Kombinacja Apiary I Apiary II Type of hive.9 " bil.9 a $:l tu $:l tu e e.. " " 1:! -li! [; " > tu _'" Dadan 10,7 a 23,1 a 12,9 a 15,6 Dadant wielkopolski (2 korpusy na zimę) 10,0 b 10,1 a 14,7 a 11,6 - "wielkopolski" (frames 360 x 260 mm) 2 stores during the winter wielkopolski (1 korpus na zimę) 9,4 b 6,0 a 14,7 a 10,0 6,3 a 18,5 a 13,3 a 12,7 "wielkopolski" 1 store during the winter wielokorpusowy ocieplany 360x230 4,8 a 10,0 a 12,5 a 9,1 7,5 a 16,4 a 11,7 a 11,9 multistores hive with isolation (frames 360x230 mm) wielokorpusowy jednościenny 435x230 10,9 b 11,8 a 13,7 a 12,1 8,9a 17,7 a 9,6 a 12,1 Langstroth-Root średnio average 8,8 9,5 13,9 10,7 8,4 18,9 11,9 13,1 sługuje porównanie ilości czerwiu w dadanie z pozostałymi. Ul ten posiadał największą ramkę, a wiosną nigdy nie ustępował w ilości czerwiu. W latach 1980 i 1981 w wartościach średnich przy pierwszym pomiarze przodował. Poza tym ilości czerwiu w tym ulu mogą być pewnym standardem do porównywania z pozostałymi, gdyż w dadanie nie stosowano kraty odgrodowej, a więc matki miały praktycznie nieograniczoną przestrzeń do czerwienia. Dla porównania w dadanie, przy pełnym gnieździe, pojemność dostępnego matce gniazda wynosiła 82 m 3, w ulu wielkopolskim 39 dm", wielokorpusowym ocieplanym o ramkach 360X 230 mm - 36 dm", a wielokorpusowym jednościennym 43 dm", Okazuje się jednak, że zastosowanie kraty w ulach o budowie korpusowej nie spowodowało zmniejszenia w stosunku do dadana ilości czerwiu. Dotyczyło to również uli o najmniejszej ramce, to jest wielokorpusowych 360X 230, gdzie przez znaczną część sezonu matki miały do swej dyspozycji tylko 1 korpus. Moż- 22

21 Ilość czerwiu w 3 pomiarach wiosną (w dm") Quantity of brood from the three spring measurements (in dm") T a b e l a 10 Kombinacja Type of hive Pasieka I Pasieka II Apiary I Apiary II o t\) o ~ tu tu e... : tli) 'a ~ e 0'".., ol.. ;- Dadan 122,3 a 174,3 a 118,9 a 138,5 Dadant wielkopolski (2 korpusy 107,3 a 108,6 a 130,3 a 115,4 na zimę) "wielkopolski" (frames 360 x 260 mm) 2 stores during the winter wielkopolski (1 korpus na zimę) 107,7 a 78,0 a 99,4a* 95,0 96,1 a 143,1 a 112,5 a 117,2 "wielkopolski" 1 store during the winter wielokorpusowy ocieplany 360x230 88,2 a 88,3 a 132,7 a 103,1 140,3 a 163,7 a 103,6 a 135,9 multistores hive with isolation (frames 360x230 mm) wielokorpusowy jednościenny 435 x ,9 a 106,1 a 119,4 a 104,8 98,6 a 175,2 a 99,8 a 124,5 Langstroth-Root średnio average 98,0 95,3 120,5 104,6 114,3 164,1 108,7 129,0 różnica bliska istotności The differenee close to the value statistically significant na więc przypuszczać, że krata odgrodowa spowodowała pewneskomasowanie czerwiu, nie ograniczając zbytnio matek w czerwieniu. Z rozwojem rodzin łączy się zjawisko rójki. Lata, w których prowadzono badania nie należały do bardzo rojliwych. Jedynie w roku 1981 były pewne kłopoty z tym nastrojem, gdyż wokoło 36% rodzin nastrój taki pojawił się (tabela 12). Analiza statystyczna tego materiału wykazała, że przy PO,05 istotnie różniły się następujące kombinacje: wielkopolski w wersji 2-korpusowej od wielkopolskiego o 1 korpusie i obu wielokorpusowych, natomiast dadan różnił się istotnie jedynie od wielokorpusowego jednościennego 435X 230. W tym ostatnim procent rodzin, w których pojawił się nastrój rojowy był największy. Jedną z przyczyn takiego zjawiska mogło być przegrzanie się rodzin na skutek gorszej izolacji ścian. 23

22 Kombinacja Type of hive IloŚĆczerwiu ogółem we wszystkich pomiarach (w dm') Qunfttity M ermd ift nil mmur@m@ftt~ (ift dm i ) Pasieka I Pasieka II Apiary I Apiary II Tabela o 2 Q).9 ~ ::: oj "O t "O.. Q) Q) Q).. >.. > -en oj -en oj Dadan "137,4 a 205,0 a 120,1 a 154,2 Dadant wielkopolski (2 korpusy na zimę) 120,4 a 121,0 a 152,1 a 131,2 "wielkopolski" (frames 360 x 260 mm) 2 stores during the winter wielkopolski (1 korpus na zimę) 120,1 a 99,1 a 118,5 a 112,6 104,4 a 169,1 a 115,3 a 129,6 "wielkopolski" 1 store during the winter wielokorpusowy ocieplany 360 x ,1 a 114,8 a 149,1 a 120,0 149,8 a 196,6 a 106,4 a 150,9 multistores hive with isolation (frames 360x230 mm) wielokorpusowy jednościenny 435 x ,6 a 123,0 a 138,3 a 123,3 109,4 a 202,6 a 100,6 a 137,5 Langstroth-Root średnio average 111,3 114,5 139,5 121,8 125,3 193,3 110,6 143,1 Zjawiskiem dość ciekawym była stosunkowo niewielka ilość czerwiu przy pomiarach w końcu sierpnia i na początku września. Wartości uzyskane w tych pomiarach wliczono do ogólnej ilości czerwiu (tabela 11), gdyż nie spodziewano się tu istotnych różnic między poszczególnymi kombinacjami. Najwięcej czerwiu jesienią było w pasiece I w 1981 roku (pomiar 20 sierpnia). Średnio w rodzinie znajdowało się wówczas 19,0 dm" czerwiu. W pozostałych latach wartości te wynosiły średnio od 2,3 dm 2 do 9,5 dm". Być może, że na uzyskane wyniki miał wpływ dość późny termin pomiaru (początek września). Jednak w warunkach, jakie stwarzano pszczołom w tym okresie należało się spodziewać większej ilości czerwiu. Być może, że występujące w sierpniu susze przyczyniły się do zaistniałej sytuacji. Trzeba tu jednak dodać, że mimo stwierdzonej małej ilości czerwiu jesienią, rodzin zazimowanych nie można było w zdecydowanej większości uznać za słabe. 24

23 Liczba rodzin w nastroju rojowym przezcały okres badań ( ) Number of bee colonies with swarming tendency during observation ( ) T a b e I a 12 liczba rodzin ogó- w tym w nastroju Kombinacja łem rojowym number of bee colo- % total number ofbee Type of hive nies with swarming colonies tendency Dadan ,7 Dadant wielkopolski (2 korpusy na zimę) ,7 "wielkopolski" (frames 360 x 260 mm) 2 stores during the winter wielkopolski (1 korpus na zimę) ,9 "wielkopolski" 1 store during the winter wielokorpusowy ocieplany 360x ,0 multistores hive with isolation (frames 360 x 230 mm) wielokorpusowy jednościenny 435 x ,7 Langstroth-Root PRODUKCJ A MIODU TOWAROWEGO Mimo dość znacznych różnic w wartościach średnich produkcji miodu między kombinacjami, nie udowodniono ich istotności (tabela 13). Rok 1980 w obu pasiekach należał do złych. Lata następne były już bardziej udane, szczególnie korzystny był rok 1981 w pasiece II. W latach, w których zbierano miód z pożytków wiosennych nie wystąpiły zbyt wielkie różnice w zbiorach między ocenianymi typami uli. W pasiece I w 1982 roku zarysowała się minimalna przewaga uli wielkopolskich nad wielokorpusowymi. Przewaga ta jest jednak tak mała, 'że nawet nie można tu mówić o jakiejkolwiek tendencji. W pasiece II znów, w 1981 roku nieco gorsze rezultaty uzyskano w dadanach, ale zbiory miodu z pożytków wczesnych były tak niewielkie, że też nie można tego uogólniać. W 1982 roku znów w pożytkach wczesnych nieco gorzej wypadł dadan, ale też podobne zbiory uzyskano w ulach wielokorpusowych jednościennych. Różnice te podobnie jak poprzednio są minimalne i nie można na ich podstawie twierdzić, że którykolwiek z ocenianych uli może być szczegónie przydatny do wykorzystania pożytków wczesnych. Jeżeli przyjrzeć się zbiorom miodu z całego roku trzeb a zauważyć, że dada n, mimo niestosowania kraty odgrodowej (przy wirowaniu plastrów wyłącznie bez czer- 25

24 N O) Tabeła 13 - I Produkcja miodu towarowego (w kg na rodzinę) Honey production (in kg per bee colony) Pasieka I Pasieka II Apiary I Apiary II średnio średnio ogółem ~gółem Kombinacja totał t-otal Typeofhive ogółem ogółem wiosną ogółem average ogółem wiosną ogółem wiosną ogółem a.verage total from total total from totał from total total the the the first first first honey honey honey flow flow f10w I (in (in (in spiring) spiring) spiring) - Dadan ,0 a 1,3 a 19,0 a 3,7 a 16,1 a 15,7 Dadant wielkopolski (2 korpusy na zimę) 1,2 a 14,4 a 4,9 a 15,3 a 10,3 "wielkopolski" (frames 360 x 260 mm) 2 stores during thewinter wielkopolski (1 korpus na zimę) 1,6 a 6,9 a 4,4 a 15,1 a 7,9 7,2 a 2,4 a 23,1 a 4,1 a 13,7 a 14,7 "wielkopolski" 1 store during thewinter

25 wielokorpusowy ocieplany 360 x 230 0,4 a 11,4 a 3,9 a 15,4 a 9,1 6,4 a 2,4 a 21,8 a 5,6 a 13,8 a 14,0 multistores hive with isolation (frames 360 x 230 mm) wielokorpusowy jednościenny 435 x 230 0,4 a 9,9 a 3,5 a 18,5 a 9,6 4,0 a 3,4 a 25,3 a 3,4 a 9,7 a 13,0 Langstroth-Root średnio averagc 0,9 10,7 4,2 16,1 9,2 7,4 2,4 22,3 4,2 13,3 14,3 t>.:) -.J

26 wiu) nie ustępował w wielkości produkcji pozostałym typom uli. W ulach tych należało się spodziewać, że wirując miód "na raty" straci się jego Ci:ję$Ć l gdy~ p~zjczjolyją ~ pro~t" ~jeq~ą, W pr~})tyce ok~i'.~ło ~i~ to dość mało istotne. Przeanalizowano ilość miodobrań w każdej kombinacji i okazało się, że przez cały okres badań w dadanie było przeciętnie 2,6 miodobrania, w wielkopolskim, w którym zimowano wcześniej pszczoły w 2 korpusach 1,9, w wielkopolskim z 1 korpusem na zimę 2,3, w wielokorpusowym ocieplanym 2,4, a w wielokorpusowym jednościennym 2,1. Widać stąd, że rzeczywiście w dadanach odbierano miód przeciętnie więcej razy niż w pozostałych, ale różnice były tu stosunkowo niewielkie. Mimo tego, jak już wspomniano, zbiory miodu w dadanie były zbliżone do pozostałych. Przyczyną mógł tu być przebieg warunków pożytkowych. Po prostu nie było dłuższych przerw w pożytku, dzięki czemu pszczoły w dadanach nie zjadały zmagazynowanego miodu, który "czekał" pozostawiony w nich na wygryzienie się czerwiu. Prawdopodobnie przy dłuższych przerwach w pożytku, po wykonaniu pierwszego miodobrania w tych ulach, osiągnięte wyniki byłyby gorsze. W ulach wielokorpusowych jednościennych zarysowała się pewna tendencja, nie potwierdzona jednak statystycznie, do niższych zbiorów miodu przy pożytkach ubogich (na przykład w roku 1980 w obu pasiekach) i wyższych przy pożytkach obfitych (na przykład w roku 1981 w pasiece II). MIOn POZOSTAWIONY NA ZIMĘ Pewnym uzupełnieniem do wyników w produkcji miodu są dane o ilości miodu pozostawionego na zimę (tabela 14). Ilość tego miodu zależała w pierwszym rzędzie od typu ula. Dążono do tego, aby miodu tego pozostawało jak najmniej. Stąd układając w końcu sierpnia lub na początku września gniazda do zimy odbierano z uli te ramki, na których był miód a nie było czerwiu. Pomijano jedynie ramki z niewielką ilością miodu (poniżej 0,5 kg) lub ze znaczną równocześnie ilością pierzgi. W ilości pozostawionego na zimę miodu wystąpiły różnice istotne, albo bliskie istotności. Ogólnie trzeba jednak stwierdzić, że na zimę pozostawiono stosunkowo małe ilości miodu. Nawet w dadanach udawało się dobrze odwirować miód, mimo utrudnień wynikających z obecności czerwiu. Jedną z przyczyn był też fakt, że w sierpniu na skutek trudnych do określenia przyczyn było we wszystkich rodzinach stosunkowo mało czerwiu. Pewną prawidłowością było, że w latach ubogich pozostawało też mniej miodu na zimę. Najwięcej miodu pozostało w pasiece II w 1981 roku (różnice istotne między kombinacjami), a więc w roku rekordowych zbiorów. Można też zwrócić uwagę, że stosunkowo "oszczędny", jeżeli chodzi o ilość pozostawionego na zimę miodu był w obu pasiekach ul wielkopolski, w którym zimowano pszczoły w 1 korpusie. Miód w zapasie zimowym stanowił stosunkowo niewielki udział. Średnio przez cały okres badań zaledwie 14%. 28

27 Miód pozostawiony na zimę (w kg) Honey left for the winter (in kg) T a b e I a 14 Kombinacja Pasieka I Pasieka II Apiary Apiary II Type of hive ~ o g, Ci tli '8 tu -e o.. (I) e > ~ > (I) tu «I.'" "" Dadan Dadant wielkopolski (2.. korpusy na zimę) "wielkopolski" (frames 360 X 260 mm) 2 stores during the winter wielkopolski (1 korpus na zimę) "wielkopolski" 1 store during the winter wielokorpusowy ocieplany 360x230 muitistores hive with isolation (frames 360x230 mm) wielokorpusowy jednościenny 435 x230 Langstroth-Root 1,2 a* 2,2 a 0,7 a 1,4 1,7 a 2,5 ab 1,5 a 1,9 0,8 a 1,5 a 1,5 a 1,3 0,8 au 1,9 a 2,3 a 1,7 0,6 a 1,9 a 1,4 a 1,3 1,8 a 3,2 b 1,8 a 2,3 0,5 a 2,8 a 1,7 a 1,7 1,4 a 4,1 b 1,9 a 2,5 średnio average 0,8 2,1 1,3 1,4 1,4 2,9 1,9 2,1 różnica bliska istotności między 1,2 a 0,5 i 0,6 różnica bliska istotności między 0,8 a pozostałymi wynikami w roku 1980 the difference close to the value statistically signif'icant betw een l,2; and 0,5 ;0,6 the difference close the lo value statistically signif'icant between 0,8 and the rernaining results in 1980 ILOSC ODBUDOWANEJ WĘZY Na cechę tę miał pewien wpływ typ ula łącznie ze sposobem gospodarki pasiecznej (tabela 15). W roku 1980 w pasiece I gorsze wyniki uzyskano w obu typach uh wielokorpusowych, a w 1982 w pasiece II mniej pszczoły odbudowały węzy w ulach wielokorpusowych jednościennych (435X 230). Stosunkowo dobrze wypadły w ilości budowanej węzy dadany. Nieco gorsze wyniki uzyskane w ulach wielokorpusowych tłumaczyć można tym, że po zastosowaniu kraty odgrodowej pszczoły musiały budować plastry w nieco mniej korzystnych warunkach,bo w korpusie dolnym. Nie miało to przypuszczalnie większego znaczenia w przypadku rodzin silnych, ale w słabszych prawdopodobnie hamowało produkcję wosku. 29

28 T a b e l a 15 Powierzchnia odbudowanej węzy (dm") oraz jej ilość w przeliczeniu na ramkę dadana Area of drawn bee foundation {in dm 2 } and the number of foundation sheets in conversion to the Dadant frame Pasieka I Pasieka II Apiary I Apiary Kombinacja średnio średnio dm arku- dm''arku- Type of hive szy szy average average dm 2,sheets dm 2 sheets Dadan 43,9 a 75;3 b 51,1 b 56,8 4,9 Dadant wielkopolski (2 korpusy na zimę) 56,4 b 24,0 a 32,6 a 37,7 3,3 "wielkopolski" (frames 360 x 260 mm) 2 stores during the winter wielkopolski (l korpus na zimę) 52,4 b 14,9 a 34,5 a 33,9 3,0 38,1 a 37,7 a 50,9 b 42,2 3,7 "wielkopolski" l store during the winter wielokorpusowy ocieplany 360 x ,1 a 18,1 a 41,5 a 32,2 2,8 41,1 a 38,8 a 39,1 b 39,7 3,5 multistores hive wit h isolation (frames 360x230 mm) wielokorpusowy jednościenny 435 x ,2 a 24,1 a 45,2 a 33,2 2,9 23,8 a 51,7ab 19,0 a 31,5 2,7 Langstroth-Root średnio average 44,0 20,3 38,5 34,3 3,0 36,7 50,9 40,0 42,5 3,7 NAKŁADY PRACY PRZY WYKON~WANIU NIEKTORYCH CZYNNOŚCI W PASIECE Z prac bezpośrednich w pasiece uwzględniono takie jak: przegląd wiosenny, poszerzanie gniazd, zakładanie krat odgrodowych wraz z przeglądem i poszerzaniem, miodobrania, przeglądy letnie wraz z przenoszeniem ramek z dolnego korpusu do górnego w ulach korpusowych oraz układanie gniazd na zimę. Z prac wykonywanych w pracowni uwzględniono: drutowanie ramek, wtapianie węzy, wycinanie plastrów, czyszczenie ramek. Przeliczając czas wykonania tych czynności na 1 rodzinę pszczelą uwzględniono taką liczbę ramek jaką pszczoły odbudowywały w ciągu roku. Uzyskane wyniki (tabela 16) trzeba przyjmować z pewną rezerwą. Nie 30

29 Nakłady pracy na niektóre czynności wykonywane w pasiekach doświadczalnych (w minutach i sekundach) The expenditure of labour for some of the manipulations in experimental apiaries and honey housc (in minutes and seconds) T a b e I a 16 Czynności bezpośrednie w pasiece Czynności wykonywane w pracowni" ManipuIations in apiaries Manipulations in honey house" ; c,.,...,:! :::J.i o c:: ~ o Kombinacja ~ 't:... >. tli),.\ji II).~ o. ~ c::,5 c:: 't: 'O ~ -< o.e! N B c:: Typeofhive,8 ~ o :::J CI> 'O,8 >. 'O.8 ~ oc CI> 'O,.\jI '~ c:: CI> 8,~ oc II) '" ~ ~ -o E 1;1 'O oc II) tli),!2 8 '8,I *!:: o II) ~ c:: Jl 'a.8 ol ol e ~ '" 't: '" ol 'O o 1l o II) o o... ~..,.... II) o. 'O,~,~ '2 c:: ~ o '~ o c:l,~....~... o c:: o o '" e i.s c:: o o... II) bil 'O,~,8 c:: ~ c:: oc c:: tli) ol bil '~.8 S tli).g o o ol.. 8 t- 8 c:: ~ ~ c:: 'O tli) II) c:: ol 'O ~ ~ al 't: o 't: II) 'c. ~ Jl.s,8 II) II) 't: :a o o. <II ol II) ~ g "5 ~ ~ 3 :o 'E N II) >. t:l.. II) o. o 'O 'O!2... tli) S 8 ol 's ~ u.t;.~ 00 o. Ul o. ol o. ol..c:: :::J o. o ~ II) o o s ~.~ o ::= ol ol bil 8,s Dadan 7'12" 5'00" 8'54" 10'00" 10'42" 110'12" 5'50" 15'00" 10'00" 3'40" 34'30" 144'42" Dadant wielkopolski (2 korpusy na zimę) 14'00" 7'24" 13'12" 11'00" 17'24" 112'24" 5'00" 15'00" 10'00" 3'20" 33'20" 145'44" "wielkopolski" (frames 360 x 260 mm) 2 stores during the winter wielkopolski (1 korpus na zimę) 7'12" 10'00" 13'12" 11'00" 13'00" 107'35" 5'00" 15'00" 10'00" 3'20" 33'20" 140'55" "wielkopolski" l store during the winter - ~

30 CI.) ~ ---- wielokorpusowy ocieplany 360 x '00" 8'30" 15'12" 11'36" 17'24" 133'48" 6'00" 18'00" 12'00" 4'00" 40'00" 173'48" multistores hive with isolation (frames 360x 230 mm) wielokorpusowy jednościenny 435x230 14'00" 5'24" 9'36" 10'42" 17'24" 119'00" 4'00" 12'00" 8'00" 2'40" 2640" 14-5'40" Langstroth-Root --- średnio average 11'18" 7'16" 12'01" 10'52" 15'11" 116'42" 5'10" 15'00" 10'00" 3'14" 33'34" 150'10" uwzgędniono taką liczbę ramek,jaka była używana w doświadczeniu czynność liczona razem z ewentualnym przycięciem węzy iz umieszczaniem ramek z węzą w korpusach

31 obejmują one bowiem wszystkich czynności wykonywanych w pasiece i poza tym wykonano stosunkowo małą liczbę pomiarów (po 2-3 pomiary przy wykonywaniu jednej czynności). W zestawieniu zbiorczym przyjęto przeciętny rok pod względem liczby przeglądów czy innych prac (na przykład związanych z nastrojem rojowym). Grupy doświadczalne do tego rodzaju pomiarów były dość małe. Niektóre prace wykonywane przez dwie osoby w pasiece liczącej na przykład 7 uli jednego typu trwały bardzo krótko. Stąd każda niedyspozycja pracownika, czy błąd w organizacji pracy wpływały bardzo mocno na czas pomiaru. Zdecydowano się jednak, mimo powyższych zastrzeżeń, zaprezentować otrzymane wyniki, gdyż dość ciekawie wygląda porównanie czasu pracy w ulach o budowie korpusowej z tradycyjnymi dadana. Uważa się ogólnie, że ule wielokorpusowe usprawniają pracę i wymagają mniejszych nakładów robocizny. Tymczasem w niniejszym doświadczeniu, mimo pewnego uproszczenia prac w ulach korpusowych (na przykład miodobranie z użyciem aldehydu benzoesowego) dadan nie okazał się wcale bardziej pracochłonny. Najgorzej wypadł tu ul wielokorpusowy 360 X 230. Jest to uzasadnione koniecznością stosowania przez znaczną część sezonu 3 korpusów i tym samym większej liczby ramek, Wyniki powyższe powinny jednak stanowić pewien sygnał dla ekonomistów, że istnieje potrzeba przeprowadzenia dokładniejszych obserwacji, gdyż obiegowe poglądy są często mylne. Poza tym mogą też one sugerować, że jedynie bardzo znaczne uproszczenie czynności w ulach wielokorpusowych daje szansę na oszczędności w robociźnie. OGOLNE SPOSTRZEZENIA DOTYCZĄCE FUNKCJONALNOSCI POSZCZEGOLNYCH TYPOW ULI Jedną z najbardziej istotnych cech ula przy gospodarce wędrownej jest jego masa i wymiary gabarytowe (tabela 17). Parametry te decydują o łatwości transportu oraz ilości uli, które można pomieścić na określonym środku transportu. Najlżejszy z ocenianych uli był ul wielokorpusowy ocieplany 360X230. Najcięższym zaś był dadan (bez nadstawki) i wielkopolski z seryjnej produkcji (pasieka I). Trzeba tu jednak dodać, że obecnie nie są już produkowane tak ciężkie ule (wielkopolski na przykład waży obecnie około 30 kg). Dość ciężki jest też ul wielokorpusowy jednościenny 435 X 230. Wprowadzając tego rodzaju konstrukcję do pasiek uzasaniano to prostą budową (tani) oraz niskim ciężarem. Okazuje się jednak, że były to argumenty dość złudne. Korpus z pojedynczej deski rzeczywiście jest dość prosty w budowie ula, ale nie tani, gdyż wymaga drewna wysokiej klasy. Użycie grubej deski (ponad 30 mm) zwiększyło znacznie masę ula. Są to cechy, które trzeba uwzględniać przy wyborze tego rodzaju rozwiązania. Wymiary gabarytowe należy rozważać pod kątem wymiarów skrzyni ładunkowej naj popularniejszych środków transportu. Przy dużych samo- 3 Pszczelnicze zeszyty... 33

32 Masa uli i ich wymiary The weight of hives and their dimentions Tabela 17 Dadan Dadant Typ ula Type of hive wielkopolski typowy (pasieka I) "wielkopolski" from hive factory (apiary I) wielkopolski z płyty pilśniowej (pasieka II) "wielkopolski" made of hardboard (apiary ID wielokorpusowy ocieplany 360 x 230 (2 korpusy) multistores hive with isolation (360 x 230 mm) 2 stores wielokorpusowy ocieplany 360 x 230 (3 korpusy multistores hive with isolation (360 X 230 mm) 3 stores wielokorpusowy jednościenny 435x230 Langstroth- Root masa (kg) wymiary gabarytowe (cm) pojemność (dm") the weight in kg dimentions in cm capacity in. dm" 44 71,5 x 66 x 61 82* x 57 x ,5. 57 x 57 x X 48 x x 48 x x 45 x 73,5 83 bez nadstawki without supper chodach czy przyczepach ciągnikowych w zasadzie pojemność jest tak duża, że wystarcza na jednorazowe przewiezienie jednej jednostki pasiecznej (która jak wiadomo z reguły nie przekracza 40 uli) i to bez względu na typ ula, w jakim się gospodaruje. Często jednak korzysta się z popularnych samochodów dostawczych "Zuk", które są dość operatywne, zapewniają odpowiednie warunki transportu (amortyzacja), ale posiadają dość małą skrzynię ładunkową. W niniejszym doświadczeniu korzystano przy przewożeniu pasiek z tak zwanego "Zuka rolniczego" z przyczepą, W przypadku dadanów można było jednorazowo pomieścić na ten zestaw 16 uli. Przy piętrowaniu na przyczepie można.było dodatkowo zmieścić 3-4 ule, ale przekraczało to wtedy dopuszczalną ładowność. Uli wielkopolskich można było przewieźć jednorazowo 24, wielokorpusowych 435X i wielokorpusowych 360X230 - przy 2 korpusach 32, a przy 3 korpusach 24. Są to wartości maksymalne, wymagające przeważnie piętrowania uli na samochodzie, do pełnego wykorzystania ładowności pojazdu. 34

33 Pełna ocena trwałości uli nie jest obecnie możliwa ze względu na zbyt krótki do tego okres badań. W zasadzie wszystkie ule wykazały się dostateczną wytrzymałością.. Uwagi dotyczyć mogą takich elementów, jak mocowanie mostków wylotowych na zawiasach (ule wielkopolskie z płyty i wielokorpusowe 435 X 230). Zawiasy w większości uli po 4-5 latach użytkowania ulegają przerdzewieniu i mostki odpadają. Z wszystkich uli wykorzystywanych w doświadczeniu, jedynie wielokorpusowe jednościenne i wielkopolskie w pasiece I miały daszki pokryte blachą, pozostałe miały pokrycie z papy. W wielu z nich przy transporcie papa ulegała uszkodzeniu (zwłaszcza przy płaskich daszkach). Bez porównania więc lepsza była blacha i należy dążyć do tego, aby tego rodzaju pokrycie daszków weszło na stałe do produkowanych w Polsce uli. Pewnym problemem była też w ulach wielokorpusowych ocieplanych 360 X 230 płyta pilśniowa stanowiąca wewnętrzne ściany. W dwóch przypadkach pszczoły uszkodziły płytę w dennicy tak, że dostały się do ocieplenia styropianowego. Należy tu rozważyć czy nie byłoby celowe impregnowanie wewnętrznych ścian z płyty pilśniowej, na przykład pokostem lnianym lub też może należałoby używać do budowy ścian wewnętrznych jedynie płyt bardzo twardych. Również pewną wadą uli wielokorpusowych ocieplanych 360 X X 230 było to, że przy zmieniających się warunkach atmosferycznych, niejednakowym zmianom ulegały poszczególne ściany. Ściany z płyty i styropianu były stosunkowo stabilne. Ściany z pojedynczej deski kurczyły się w okresie suszy, a rozszerzały w czasie zwiększonej wilgotności powietrza. W skrajnych przypadkach, przy dodatkowo niedokładnym wykonaniu korpusu, tworzyły się nieszczelności między korpusami. Ocena jednak wygody obsługi (lekkość) wydana przez pracowników 'była naj wyższa wobec tych właśnie uli. Na drugim miejscu w ocenie tej wypadł dadan, z wyłączeniem oczywiście wędrówki z tymi ulami. Ule jednościenne ocenione zostały jako najgorsze do obsługi. Główną tego przyczyną były stosunkowo ciężkie korpusy, przy równoczesnym braku dobrych uchwytów do ich podnoszenia. W ulach wielkopolskich na przykład nabito we własnym zakresie listwy na boczne ściany korpusów. Ze względu na wystający poza obręb korpusu daszek nie zwiększyło to wymiarów gabarytowych tych uli. W ulach jednościennych natomiast zastosowanie takich listew spowodowałoby na tyle istotną zmianę w wymiarach gabarytowych, że miałoby to swój wpływ na liczbę uli zabieranych jednorazowo na samochód. PODSUMOWANIE I WNIOSKI 1. Uzyskane wartości w zakresie cech zasadniczych: rozwoju rodzin i produkcji miodu nie różniły się istotnie w zależności od typu ula czy metody gospodarki pasiecznej. 35

34 2. W produkcji wosku najlepsze wyniki uzyskano w dadanach, najgorsze natomiast w wielokorpusowych jednościennych o ramkach 435X X230 mm. 3. W cechach drugorzędnych takich, jak wielkość osypu zimowego, zawilgocenie gniazd po zimie, zużycie zapasów pokarmowych, najlepsze rezultaty uzyskano w ulach wielkopolskich, w których zimowano pszczoły w 2 korpusach i w dadanach. Najgorsze zaś wyniki uzyskano w ulach wielokorpusowych jednościennych 435X Przy stosowanej w doświadczeniu technologii pasiecznej nie stwierdzono praktycznie różnic w nakładach pracy na podstawowe prace pasieczne w dadanach, wielkopolskich i wielokorpusowych 435X 230. Nieco więcej czasu do obsługi wymagały ule wielokorpusowe ocieplane o ramkach 360X 230. Wyniki te wymagają jednak potwierdzenia w dalszych badaniach. 5. W zakresie przydatności do transportu (ciężar, wymiary gabarytotowe) za najlepszy trzeba uznać ul wielokorpusowy ocieplany (360X 230), a następnie w kolejności: wielkopolski z płyty pilśniowej ocieplany styropianiem, wielokorpusowy jednościenny (435X 230), wielkopolski tradycyjny (drewno i jako ocieplenie wióry drzewne) oraz naj gorszy dadan. 6. Z zestawienia danych wynika, że w warunkach pożytkowo-klimatycznych zbliżonych do panujących w okolicy Puław: a) do pasiek stacjonarnych może być polecany nadal dadan, b) do pasiek wędrownych należałoby polecać ule wielkopolskie, ale o lżejszej konstrukcji oraz ewentualnie ule wielokorpusowe ocieplane 360X 230 z tym, że w tym drugim przypadku jest sprawą do zastanowienia, czy propagować je wobec i tak dużej mozaiki uli w Polsce. c) uli wielokorpusowych jednościennych nie można dyskwalifikować jednak ze względu na ich dużą masę i wysoki koszt wytwarzania należałoby zastanowić się nad celowością dalszego propagowania tego rodzaju rozwiązania konstrukcyjnego. STRESZCZENIE W latach 1979/83 prowadzono badania porównawcze 4 typów uli w 2 pasiekach. Celem badań była możliwie wszechstronna ocena uli pod kątem wymagań rodziny pszczelej, jak też pod kątem ich funkcjonalności. Ogółem na początku doświadczenia zaangażowanych było 98 rodzin pszczelich, w ostatnim roku badań pozostało 59 rodzin. Porównywano następujące kombinacje: Pasieka I wielkopolski o 2 korpusach na zimę wielkopolski o l korpusie na zimę wielokorpusowy ocieplany o ramkach 360X230 mm wielokorpusowy jednościenny o ramkach 435 X 230 mm Pasieka II dadan wielkopolski o l korpusie na zimę wielokorpusowy ocieplany o ramkach 360X230 wielekorpusowy jednościenny o ramkach 435 X 230 mm 36

35 o Ule dadany, wielkopolskie w pasiece I oraz wielokorpusowe jednościenne 435X X230 były z seryjnej produkcji dostępnej w handlu. Natomiast ule wielkopolskie w pasiece II i wielekorpusowe ocieplane 360X230 były wykonane na zamówienie. Uzyskane wyniki w zakresie cech podstawowych to jest rozwoju rodzin i produkcji miodu okazały się być zbliżone dla wszystkich kombinacji (różnice w większości nieistotne). W niektórych latach badań wystąpiły istotne różnice w cechach drugorzędnych, głównie charakteryzujących przebieg zimowli. Stosunkowo dobre wyniki uzyskano tu w dwóch kombinacjach: w ulach wielkopolskich, w których zimowano pszczoły w 2 korpusach oraz w dadanach. Zastosowana ocena bonitacyjna* (określona liczba punktów za odchylenie od średniej) wykazała, że najlepszym z punktu widzenia biologii pszczół był ul wielkopolski o 2 korpusach na zimę oraz dadan. Ul wielokorpusowy ocieplany w obu pasiekach wypadł w tej ocenie nieco lepiej od średniej, natomiast pozostałe kombinacje znalazły się poniżej wartości średniej. Ocena kombinacji pod względem funkcjonalności wypadła stosunkowo korzystnie dla ula wielkopolskiego z pasieki II i wielekorpusowego ocieplanego 360X230. Z tym, że nie jest zawsze jednoznaczna ocena, ponieważ zależy ona przede wszystkim od wymagań stawianych danemu ulowi. Na przykład ze względu na możliwość transportu najwyższą ocenę uzyskał ul wielokorpusowy ocieplany i wielkopolski z pasieki II. Jednak ze względu na nakłady pracy ten pierwszy okazał się być najgorszy. We wnioskach końcowych uznano, że ulem posiadającym największą przyszłość, w warunkach zbliżonych do Puław, ma ul wielkopolski. Powinien to jednak być ul produkowany w wersji lżejszej (ocieplenie styropianowe), a poza tym lepiej jest w nim zimować rodziny w 2 korpusach. Uzyskane wyniki upoważniają do potwierdzenia tych ocen, które mówią, że typ ula ma stosunkowo ograniczony wpływ na uzyskiwane w nim efekty produkcyjne. SPIS LITERA TURY ż B a l ź e k a s JA.. (1978). Bićiu laikymo dvisieniouse bei vienasieniuose aviliuose ir bitideje palyginimas. Lietuvos darbo raudonosios vćliavos ordino Żemdirbystes Mokslinio Tyrimo Instituto dar bai Bitininkyste. Vilnius. B o b r z e c k i J., G r o m i s z M. (1984). Przydatność w pasiekach uli jednościennych w okolicach Olsztyna. Pszczelno Zesz. Nauk. 28: Bojarczuk W.; Bornus L., Bownik K., Gromisz M., Makymiuk W. (1971). Wiosenny rozwój rodzin pszczelich w ulach różnego typu. Pszczelno Zesz. Nauk. 15 (1-2): B o r i s e n k o M.V. (1973). Na vozduśnoj poduśkie. Pćelovodstvo 53 (10): B o r n u s L. (1955). Z badań nad pszczelnictwem w Polsce. Prace Instytutu Sadownictwa w Skierniewicach l: B o r n u s L. (1980). Modernizacja i intensyfikacja pszczelarstwa polskiego. Pszczelarstwo 31 (11): 2-4. B r e t s c h k o J. (1979). Rahmchenmass dem Brutrythmus anpassen. Allg. Dt. Imkerztg. 13 (8): 23b-238. D e i c h m a n W. (1979). Neuzeitliche Imkerei II. Allg. Dt. Imkerztg. 13 (2): D z i er n J. (1853). Dodatek do teoryi i praktyki nowego Pszczelarza, czyli nowego sposobu hodowania pszczół z najlepszym skutkiem zastosowanego i opi- * metoda tej oceny wyjaśniona jest w oryginale pracy 37

36 sanego przez Dzierżona Plebana w Karłowicach na Szląsku. Leszno - nakładem E. Giinthera. G r O fi i S Z M., B O W n i k K. (1969).Warunki przyrodniczo-pożytkowe i osiągniecia produkcyjne pasiek w Polsce w latach Pszczelno Zesz. Nauk. 13 ( ): l-55. O s t r o w s kaw. {1983). Porównanie niektórych elementów biologii oraz użytkowości pszczół utrzymywanych w różnych typach uli w warunkach przyrodniczych Polski Północno-Wschodniej. Praca doktorska. Warszawa. O wen s C.D. (1971). The thermology of wintering honey bee colonies. US Dep,. Agr. Tech. Bul. 1429: W o y k e J. (1976). Zjadanie czerwiu w normalnych rodzinach. Wystąpienie na Naukowej Konferencji Pszczelarskiej w Puławach. W o y k e J. (1982). Badania czynników wewnętrznych rodzin pszczelich wpływających na produkcję miodu w El Salwadorze. Pszczelarstwo 33 (7): 2. W o y k e J. (1983). Wypowiedź na XX Naukowej Konferencji Pszczelarskiej w Puławach. Woź n i c a J. (1979). Wartość uli Langstrotha w gospodarce wędrownej. Temat na zlecenie Oddziału Pszczelnictwa ISK w Puławach. Sprawozdanie - archiwum ISK. Z m a r l i c kic. (1975). Wstępne wyniki zimowania pszczół w ulach o pojedynczych ścianach systemu Langstrotha, Pszczelno Zesz. Nauk. 19: Z m a r l i c kic. (1978). Wyniki zimowania pszczół w ulach o ścianach pojedynczych. Pszczelno Zesz. Nauk. 22: llpy1ro~hoctb HECKOJIbKY1X TY1IIOB YJIbEB ~JI.!l PA3HblX METO~OB nace~lhoro X03H:tlCTBA B PA:tlOHE r. llyjiabbl E. M a P 4 11H K o B CK 11 B ronax BeJUfCb cpaanarensnsre J1CCJle~OBaHJ1H4 Tl1nOB yjlbeb B 2 nacexax. IJ;eJlblO J1CCJle,l.\OBaHI1J1: 6bIJla B03MO:lKHOacecropoaaaa 04eHKa yjlbeb c TOq- KI1 3peHI1H 'l'pe60bahj1h nqejli1hoh CeMbJ1 J1 I1X IPYHK4J10HaJlbHOcTI1. B aasane OIlbITa t>bijlo acero 98 n-remnrsrx cembeh, B nocnenaea ro~y HCCJle,l.\OBaHHHOCTaJlOCb 59 cembeh. CpaBHHBaH'o cneayrourae KOM6I1Ha4HI1: IIaceKa I aejli1konojlbckj1h(pamkh: 360X 260 MM) c 2 xopnycasor Ha 311My BeJlHKOnOJlbCKI1Hc 1 xopnycora Ha 3J1My MHoroKopnYCHoH OTenJlHeMbIH c paa- KaMI1 360X230 MM MHoroKopnycHoH o~hoctehhoh c para- KaMH 435X 230 MM IIaceKa II BeJlHKOnOJlbCKHHc 1 xopnycosr Ha 3HMy MHoroKopnYCHoH OTenJlHeMbli%c paxxa- MH 360X 230 MM MHoroKopnYCHoH O,l.\HOCTeHHoHc past- KaMH 435X 230 MM YJlbH,l.\a,l.\aHbI, BeJlHKOnOJlbCKJ1e B nacexe l, a TaK:lKe MHoroKopnycHble O,tlHOcrernrsre 435X 230 npohcxo,tlhjlj1h3 cephhhoro np0j13bo,tlctba,,l.\octynaoro B raproane, 3aTo BeJlHKOnOJlbCKHe yjlbr B nacexe II J1 MHoroKopnycHble orennaeusre 360X 230 6bIJIH cnenaasr Ha 3aKa3. 38

37 IIOJIy'leHHble pe3yjlbtatbi no OCHOBHbIMcsoacraaa, TO ecrs no pa3bhthlo cembea H Me,ll0,ll06bIBaHHIO, OKa3aJlHCb no,ll06hble acen KOM6HHa~HHM (paaamrsr B 60JIbWHH- CTBe cnysaea aecymecraeaasre), B HeKOTopbIX ronax HccJle,lloBaHHCi npoh30wjih cyutecmeaasre pasaansr BO BTopOCTeneHHbIX caoacrsax, rjiabhbim 06pa30M, OTpa:1Ka- IO~HX xozt 3HMOBKH. CpaBHHTeJIbHO xoponrae pe3yjibtatbi nojiy'leho 3,11eCB,IIByX KOM6HHa~HHX: BO BeJIHKOnOJlbCKHX yjibhx, B KOTOpbIX 3HMOBaJIH rrsensr B 2 KOpnycax H B nanaaax. IIpHMeHeHHaH 60HHTHpOBO'iHaH oneaxa *) (onpeneneaaoe 'ihcjio nyhktob aa OTKJIOHeHHe OT cpenaea),iioka3ajia, 'ito CaMbIM XOpOWHM c TO'iKH ape- HHH 6HOJIOrHH n'leji 6bIJI BeJIHKonoJIbcKHCi YJIeCi c 2 KopnycaMH Ha 3HMy H,IIa,llaH. Maoroxoprrycnoa YJIel1, OTenJIHeMl>m B 060HX nacexax 6bIJI aesororo JIy'iwe cpennen, 3aTO ocransnste KOM6HHa~HJ1- HH:1Kecpe,llHeCi CTOHMOCTH. O~eHKa KOM611Ha~HHno CPYHK~HOHaJIbHOCTJ16bIJIa cpabhhtejibho nojio:1khtejib- HaH,llJIH BeJIHKOnOJIbCKOrOyJIbH H3 nacekh II H,llJIH MHoroKopnycHoro OTenJIHeMOrO 360X230. 3TO He acerna O,llH03Ha'iHaH onenxa, TaK KaK OHa 3aBHCHT, npe:1k,iie acero, OT Tpe60BaHJ1I1 no OTHoweHHIO K,IIaHHOMYyJIblO. Hanpmsep, y'ihtbibah B03MO:1KHOCTb rpaucnopra, camylo BbICOKylO oneaxy nojiy'ihji MHoroKopnycHoCi OTenJlHeMblti yneti H BeJIHKOnOJIbCKHti yjieti H3 nacexa II. O,llHaKO, nphhhmah BO BHHMaHHe aarparsr TpY,lla, not nepssra yjiew OKa3aJICH cambim njioxhm. IIO,llbITO:1KHBaH,YJIeti, nepezt KOTOpbIM orposraoe 6Y,lly~ee, B ycjiobhhxno,ll06hbix ycjiobhhmb r. IIyJIaBbI - no BeJIHKOnOJIbCKHWyJIew. O,llHaKO, 3TO,IIOJI:1KeH6bITb YJIew, H3rOTOBJIHeMbIWB 60JIee JIeKrOM napaaare (orermeaae H3 craponopa), a KpO- Me Toro nyxure B HeM 3HMOBaTb cembh B 2 xopnycax, I10JIy'leHHble pe3yjibtatbi non- TBep:1K,IIalOT3TH o~ehkh, xoropsre robopht o TOM, 'lto THn yjibh HMeeT cpabhhtejibho orpaaxseunoe BJIHHHHe Ha nojiyqaemble B HeM npoh3bo,llctbehhbie 3cpcpeKTbI. UTILITY OF SOME TYPES OF HlVE FOR BEE MANAGEMENT IN AREA OF PULAVY Jerzy Marcinkowski Summary In the years of research was carried out on the comparison of four types of hives in two apiaries. The evaluatdon concerned requirements of bee colon ies and functionality of hives. At the beginning of the experiment there were 98 bee colonies and in the last year remained 59. The following combinabions were compared: Apiary I "wielkopolski" (frames: 360X260 mm) with 2 stores during the winter "wielkopolski" with l store during the winter multistores hive (frames: 360X230 mm), 2 wall s with.izolation Langstroth-Root hiv e (frarnes: 435 X 230 mm), wall s made of single boards. Dadant hive Apiary "wielkopolski" with l store during the winter multistores hive (frames: 360X230 mm), 2 walls with izolation Langstroth-Root hive (frames: 435 X 230 mm), wall s mad e of single boards. II *) MeTO,ll3T0l1 o~ehkh 06'bHCHeH B oparanane pa60tbi 39