Rośliny lecznicze Klasa I Scenariusz lekcji z edukacji przyrodniczej
Rośliny lecznicze Opracowanie Lucyna Maciejowska, Publiczna Szkoła Podstawowa w Koniewie Konsultacja i redakcja Andrzej Biderman Fundacja Edukacji Naturalnej Szata graficzna Skład Liter Dariusz Grochal Wydawca Fundacja Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej Counterpart Fund Warszawa Grodno, 2018 2
Lucyna Maciejowska Rośliny lecznicze WSTĘP: Wprowadzenie: Przez tysiące lat ludzie stosowali rośliny, by leczyć, ratować i przedłużać życie. Sumerowie już 5 tysięcy lat temu wykorzystywali zioła lecznicze, takie jak mięta czy rumianek. W dzisiejszych czasach wykorzystuje się na świecie w celach medycznych kilkanaście tysięcy rodzajów roślin. Odkąd medycyna połączyła swoje siły z chemią i związki chemiczne ziół są poddawane dogłębnej analizie, co chwilę słyszymy o powstaniu nowego specyfiku łączącego znane i nieznane właściwości roślin. Warto wrócić do korzeni i zapoznać się ze zdrowotnymi właściwościami ziół używanych w naszej kuchni i w lecznictwie. Cele ogólne: 1. Poznanie gatunków roślin leczniczych. 2. Odkrycie możliwości poznawania przyrody za pomocą różnych zmysłów. 3. IĆwiczenie spostrzegawczości w obserwacjach przyrodniczych. 4. Rozbudzenie ciekawości poznawczej. 5. Kształtowanie umiejętności pracy w zespole. Cele szczegółowe: 1. Zbierzemy informacje o 3 gatunkach leczniczych występujących w okolicy. 2. Zbierzemy i wysuszymy ziele 3 roślin leczniczych. 3. Sporządzimy co najmniej 3 napary z zebranych ziół. 4. Sprawdzimy jak smakuje każdy z nich, dowiemy się, jak pomaga człowiekowi. 3
Odniesienie do Podstawy Programowej: I. Edukacja polonistyczna I. 1.1) słucha z uwagą wypowiedzi nauczyciela, innych osób z otoczenia, w różnych sytuacjach życiowych, wymagających komunikacji i wzajemnego zrozumienia; okazuje szacunek wypowiadającej się osobie, I. 1.2) wykonuje zadanie według usłyszanej instrukcji; zadaje pytania w sytuacji braku rozumienia lub braku pewności zrozumienia słuchanej wypowiedzi, I. 6.2) korzysta z różnych źródeł informacji, III. Edukacja społeczna III. 1.1) identyfikuje się z grupą społeczną, do której należy, IV. Edukacja przyrodnicza IV.1.1) rozpoznaje w swoim otoczeniu popularne gatunki roślin, IV. 1.6) planuje, wykonuje proste obserwacje, doświadczenia i eksperymenty dotyczące obiektów i zjawisk przyrodniczych, tworzy notatki z obserwacji, wyjaśnia istotę obserwowanych zjawisk według procesu przyczynowo-skutkowego i czasowego, IV.2.5) reaguje stosownym zachowaniem w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa, zdrowia jego lub innej osoby. Metody pracy: Praktyczne, problemowe, podające. Formy pracy: Indywidualne i grupowe. Środki: Wizytówki poszukiwanych roślin (załącznik nr 1) Karty Co nam dają zioła? (załącznik nr 2) Koszyki Kilka rodzajów ziół (najlepiej jeśli będą świeże) Karteczki z nazwami ziół Taśma ostrzegawcza mogą to być też paski kolorowej krepiny Nożyczki, ołówki Przezroczyste szklanki Talerzyki do przykrycia naparu Łyżeczki Miejsce i organizacja zajęć Zajęcia wstępne prowadzimy w klasie. Przygotuj kilka rodzajów ziół (najlepiej jeśli będą świeże zioła uprawne, takie jak: tymianek, mięta, oregano, lubczyk, pietruszka, kolendra lub inne dostępne w sklepie) oraz naczynia i przybory niezbędne do przyrządzenia naparu. Zioła połóż, lub postaw jeśli są w doniczkach, w miejscu łatwo dostępnym 4
dla wszystkich, np. na ławce na końcu Sali, tak aby uczniowie mogli podejść i wybrać te, z których będą robić napar. Zioła powinny być podpisane. Możesz samodzielnie zrobić karteczki. Ławki w sali ustaw tak, aby uczniowie mogli pracować w 4-5 osobowych grupach. Zajęcia terenowe prowadzimy na łące, na obrzeżach boiska szkolnego lub na nieużytku, gdzie spodziewamy się obecności dziko rosnących ziół leczniczych. Teren poszukiwań należy ograniczyć za pomocą kawałków taśmy wiszącej na drzewach, ogrodzeniu lub wbitych w ziemię patykach. Wyznaczonych granic pod żadnym pozorem dzieci nie mogą przekraczać. PRZEBIEG ZAJĘĆ Działania poprzedzające zajęcia 1. Jakie znasz zioła? Kilka dni przed zajęciami zadaj uczniom zadanie, które wzbudzi ich ciekawość i zachęci do uczestnictwa w projekcie. Powiedz im: Pomyślcie jakie znacie zioła i skąd? Może spotkaliście się z nimi w bajkach, książkach albo reklamach. Jeśli w Waszych przydomowych ogródkach lub na balkonach rosną jakieś zioła, możecie trochę z nich zebrać i przynieść na nasze zajęcia. Wprowadzenie w klasie 2. Zapach ziół Na początku zajęć zapytaj uczniów czy udało im się przynieść jakieś zioła ze swoich ogródków? Pokaż im te, które sama zgromadziłaś. Zachęć, by uczniowie dodali swoje zioła do kolekcji. Zaproś wszystkich, by podeszli i swobodnie obejrzeli zgromadzone zioła. Zaprezentuj, w jaki sposób można je efektywnie wąchać (wykonując przypominający wachlowanie poziomy ruch ręką, aby przybliżyć zapach do nosa). Zaproponuj, że mogą również potrzeć liście dłonią zapach pozostanie na skórze. 3. Zgaduj zgadula Poproś uczniów, aby dobrali się w pary. Jedno z dzieci niech zamknie oczy, a drugie wybierze jakieś zioło i poda pierwszemu do powąchania. Zadaniem jest odgadnąć jego nazwę. Staraj się nie podpowiadać. 4. Cechy wybranych ziół Po próbie rozpoznania ziół węchem zachęć uczniów do dokładniejszego zbadania ziół innymi zmysłami. Powinni zwrócić uwagę na ich wygląd, kolor oraz zapach. Mogą ich także skosztować. Zapytaj: Jak wyglądają? Jaki mają kolor? Zapach? 5. Podsumowanie wprowadzenia Podsumuj wnioski z tej części zajęć. Opowiedz o zdrowotnych właściwościach ziół używanych w kuchni i w lecznictwie oraz o sposobie ich wykorzystania (suszenie, robienie naparów etc.). Zapytaj, czy wiedzą skąd się biorą zioła lecznicze? Czy rosną wyłącznie w ogródkach? 5
Jeśli padnie sugestia, że zioła rosną dziko na łące lub nad rzeką, zapytaj, czy chcą się przekonać, jak to jest z tymi ziołami? Sformułuj pytanie kluczowe w języku ucznia: Czy w naszej okolicy rosną jakieś dzikie rośliny lecznicze? Zaproponuj wyjście w teren w poszukiwaniu leczniczych ziół. 6. Podział uczniów na 2-3 osobowe zespoły Podziel uczniów losowo. Każdy z uczestników losuje z numer lub kolor swojego zespołu. Po wylosowaniu grupy, dzieci tworzą zespoły do pracy w terenie i w klasie. 7. Przedstawienie przebiegu zajęć terenowych Zapoznaj uczniów celami wyjścia w teren (w języku ucznia) oraz określ kryteria sukcesu: Zbierzemy informacje o 3 gatunkach leczniczych występujących w okolicy Zbierzemy i wysuszymy ziele 3 roślin leczniczych Sporządzimy co najmniej 3 napary z zebranego ziela Sprawdzimy jak smakuje każdy z nich, dowiemy się, jak pomaga człowiekowi Zbiór, suszenie i napar z każdego ziela wykonamy w zespole (wspólnie) Omawiamy przebieg zajęć: Wyjście na łąkę. Rozpoznanie i zbiór wskazanych roślin. Powrót do klasy. 8. Wyposażenie zespołów w,,koszyk zielarza Przedstawiamy nasz Koszyk zielarza. Omawiamy jego zawartość: Wizytówki poszukiwanych roślin leczniczych (zał. 2), Nożyczki, Ołówki. 9. Wspólne ustalenie zasad bezpieczeństwa Uzgodnij z dziećmi zasady bezpieczeństwa w czasie dojścia do łąki i w czasie pracy, np.: Drogą idziemy lewą stroną jezdni w kolumnie, Nie oddalamy się od grupy, poruszamy się po wyznaczonym do obserwacji terenie, Stosujemy się do poleceń nauczyciela, Wykonujemy zadania według instrukcji, W razie jakichkolwiek wątpliwości, pytamy nauczyciela, Nie zbieramy rzeczy niebezpiecznych np. szkieł czy ostrych przedmiotów, Każdą niebezpieczną sytuację zgłaszamy nauczycielowi. 6
Zajęcia terenowe 10. Wyjście na łąkę Bezpieczne przechodzimy na pobliską łąkę/boisko. 11. Zapoznanie uczniów z terenem do obserwacji Poinformuj, że teren poszukiwań jest ograniczony za pomocą kawałków taśmy wiszącej na drzewach, ogrodzeniu lub wbitych w ziemię patykach. Umów się z dziećmi, że pod żadnym pozorem nie będą przekraczać tych granic. Poproś dzieci, by samodzielnie oceniły, czy na terenie przeznaczonym do obserwacji nie ma miejsc, lub obiektów stwarzających dla nich jakieś zagrożenie. Jeśli występują, oznaczamy je wspólnie za pomocą patyków z przywiązaną do nich czerwoną taśmą. 12. Prowadzenie poszukiwań Na łące dzieci pracują w zespołach ustalonych wcześniej w klasie. Każdy zespół, korzystając ze znajdującej się w koszyku zielarza wizytówki poszukiwanej rośliny (Załącznik nr 1), wyszukuje swoją roślinę za badanym obszarze. Po jej rozpoznaniu opisuje jej wygląd i zapach (Załącznik nr 1). Za pomocą nożyczek dzieci zbierają do koszyka garść ziela: liści lub pędów danej rośliny. 13. Powrót do klasy Bezpieczne przejście z łąki do szkoły. Doświadczenie w klasie 14. Przygotowanie naparu z ziół Uczniowie nadal pracują w 2-3 osobowych zespołach. Rozdaj potrzebne materiały każda z grup otrzymuje przezroczystą szklankę, talerzyk do przykrycia naparu oraz łyżeczkę. Udziel uczniom wskazówek jak przyrządzić napar z przyniesionego materiału oraz z ziół przygotowanych wcześniej przez Ciebie. Rozdaj informacje o właściwościach poszczególnych ziół (Załącznik nr 2). Uczniowie postępując według przepisu, najpierw przygotowują swoje mieszanki, a następnie przyrządzają z nich napary. Każda grupa samodzielnie wybiera zioła do mieszanki. Instrukcję przygotowania naparu oraz informacje związane z tą częścią zajęć, a także informacje dla uczniów o właściwościach ziół znajdziesz w części wiedza dla nauczyciela. Dobrze, aby na zajęciach każda grupa przygotowała inną mieszankę, by następnie podzielić się swoimi obserwacjami i wnioskami z resztą uczniów. Podczas zalewania naparu gorącą wodą zwróć uwagę, aby dzieci się nie poparzyły. Najlepiej sama zalej napary i poproś, aby uczniowie nie dotykali szklanek przez pierwsze 10-15 minut. Zachęć uczniów, aby obserwowali co się dzieje w czasie zaparzania naparu i zapisywali w kartach pracy swoje wnioski i obserwacje. Ważne, aby każdy w grupie mógł obserwować, co się dzieje podczas zaparzania naparu. Po upływie ok. 10-15 minut uczniowie mogą skosztować naparu. 7
Prezentacja wyników i podsumowanie zajęć 15. Napar z ziół Poproś, aby każda z grup zaprezentowała wyniki swojej pracy, opowiedziała o obserwacjach i wyciągniętych wnioskach. Zapytaj: Czy wszystkie napary są takie same? Czym się od siebie różnią? Podsumuj informacje i powiedz w jakich sytuacjach stosujemy poszczególne napary. Uwaga: Zwróć uczniom uwagę na to, że nie mogą samodzielnie zażywać i przygotowywać sobie lekarstw. O potrzebie wzięcia lekarstwa zawsze powinna decydować osoba dorosła. W przypadku choroby należy skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą. 16. Najważniejsze informacje Podsumuj najważniejsze informacje z zajęć zadając uczniom pytania: Jakie znacie zioła? Jakie zioła można wykorzystać do leczenia? Kiedy mogą one pomóc? Co to jest napar i po co się go robi? Dodatkowo możesz narysować na tablicy schematyczny rysunek człowieka i wyciąć karteczki z nazwami ziół. Następnie poproś, aby uczniowie dopasowali je do odpowiedniego miejsca na schematycznym rysunku człowieka, w zależności od tego na jaką dolegliwość jest pomocne dane zioło (np. rumianek - oczy) i przymocowali karteczki przy pomocy magnesów. Zadanie po zajęciach 17. Zielnik Zadaj uczniom zadanie, które ugruntuje wiedzę z zajęć oraz zachęci ich do działania. Zaproponuj, by każdy zrobił swój własny zielnik. Niech wykorzystają do tego zioła z zajęć, z własnego ogródka lub innego miejsca, w którym je znajdą. Aby zrobić swój zielnik, potrzebują świeżych ziół. Zioła te należy: zasuszyć, wkleić do zeszytu i podpisać. Zbierane do zielnika rośliny najlepiej zasuszyć rozkładając je między papierowymi kartkami chłonącymi wilgoć, np ze starej gazety, a następnie umieścić je w środku grubej książki i odczekać aż się zasuszą (około tygodnia). 8
9
Wizytówki poszukiwanej rośliny Załącznik nr 1 Wanted Deat or Alive Babka zwyczajna Uwaga: 1. Groźna dla bakterii 2. Jej czyste, świeże liście przykłada się na niewielkie zranienia czy ukąszenia owadów 3. Napar służy do przemywania trudno gojących się ran 4. Napar pomaga w walce z kaszlem REWARD: Smak i zapach Co wiemy o poszukiwanej? (zaznacz właściwą odpowiedź) Zapach silny słaby Kolor kwiatów Niebieski Biały Żółty Różowy Czerwony Smak surowej rośliny (opisz):... Smak naparu (opisz):... 10
Wanted Deat or alive Babka lancetowata Uwaga: 1. Groźna dla kaszlu 2. Napar pomaga w walce z kaszlem 3. Napar łagodzi podrażnienia gardła i płuc 4. Jej świeży sok pomaga walczyć z bakteriami REWARD: Smak i zapach Co wiemy o poszukiwanej? (zaznacz właściwą odpowiedź) Zapach silny słaby Kolor kwiatów Niebieski Biały Żółty Różowy Czerwony Smak surowej rośliny (opisz):... Smak naparu (opisz):... 11
Wanted Deat or alive Pokrzywa zwyczajna Uwaga: 1. Groźna dla osłabienia 2. Poprawia działanie krwi 3. Poprawia przemianę materii 4. Walczy z zapaleniami skóry REWARD: Smak i zapach Co wiemy o poszukiwanej? (zaznacz właściwą odpowiedź) Zapach silny słaby Kolor kwiatów Niebieski Biały Żółty Różowy Czerwony Smak surowej rośliny (opisz):... Smak naparu (opisz):... 12
Wanted Deat or alive Mięta pieprzowa Uwaga: 1. Groźna dla niestrawności 2. Usprawnia pracę jelit 3. Walczy z zakażeniami 4. Pomaga przy zapaleniu gardła REWARD: Smak i zapach Co wiemy o poszukiwanej? (zaznacz właściwą odpowiedź) Zapach silny słaby Kolor kwiatów Niebieski Biały Żółty Różowy Czerwony Smak surowej rośliny (opisz):... Smak naparu (opisz):... 13
Wanted Deat or alive Skrzyp polny Uwaga: 1. Groźny dla chorób włosów i paznokci 2. Utrzymuje prawidłowy stan naczyń krwionośnych, kości, i stawów 3. Poprawia przemianę materii 4. Oczyszcza i odtruwa organizm REWARD: Smak i zapach Co wiemy o poszukiwanej? (zaznacz właściwą odpowiedź) Zapach silny słaby Kolor kwiatów Niebieski Biały Żółty Różowy Czerwony Smak surowej rośliny (opisz):... Smak naparu (opisz):... 14
Wanted Deat or alive Mniszek lekarski Uwaga: 1. Groźny dla niedyspozycji wątroby 2. Ułatwia trawienie 3. Zwiększa wydzielanie soku żołądkowego 4. Pomaga usuwać kamienie żółciowe REWARD: Smak i zapach Co wiemy o poszukiwanej? (zaznacz właściwą odpowiedź) Zapach silny słaby Kolor kwiatów Niebieski Biały Żółty Różowy Czerwony Smak surowej rośliny (opisz):... Smak naparu (opisz):... 15
Co nam dają zioła? Załącznik nr 2 Babka zwyczajna Świeżo wyciśnięty sok zabija bakterie. Świeże liście można przykładać na rany i owrzodzenia oraz na ukąszenia owadów. Także napary z wysuszonych liści pomagają zlikwidować stany zapalne i służą do przemywania trudno gojących się ran. Napar pomaga w walce z kaszlem, bo zwalcza bakterie, ułatwia odksztuszanie, chroni chore miejsca przed przekrwieniem i nadmierną przepuszczalnością. Pomaga też oczyścić organizm z toksyn, obniżyć temperaturę. Babka lancetowata Napar z liści babki przynosi ulgę w suchym kaszlu. Chroni podrażnioną błonę śluzową powlekając ją ochronnym śluzem. Przyspiesza jej odbudowę. Rozkurcza też mięśnie narządów wewnętrznych. Świeżo wyciśnięty sok zabija bakterie, dzięki czemu przyspiesza gojenie pęknięć skóry, ran i skaleczeń. Napar łagodzi swędzenie oczu lub ukąszeń spowodowanych przez owady. Łagodzi ból związany z tymi ukąszeniami. Mniszek lekarski Zioło obniża poziom cukru we krwi i stosowany jest w początkowym stadium cukrzycy. Kwiaty poprawiają trawienie podnoszą ilość wydzielanych soków trawiennych. Korzeń jest jednym z najlepszych środków oczyszczających. Działając na wątrobę oraz pęcherzyk żółciowy oczyszcza organizm z krążących w nim toksyn. Także pobudza pracę nerek zmuszając je do wydalania toksyn poprzez mocz. Korzeń zalecany jest w chorobach wątroby. Zwiększa wydzielanie żółci i pomaga usuwać kamienie żółciowe Liście są bogatym źródłem witamin i soli mineralnych - pomagają w leczeniu anemii. Skrzyp polny Uzupełnia poziom mikroelementów i soli mineralnych. Wzmacnia paznokcie, włosy, skórę i stawy. Jest bardzo cenny dla ludzi w wieku podeszłym i dla kobiet karmiących, gdyż poprawia mineralizację kości, które dzięki temu pozostają twarde. Uszczelnia naczynia krwionośne i poprawia krzepliwość krwi. Przyśpiesza przemianę materii i pomaga pozbyć się trujących zanieczyszczeń z organizmu poprzez działanie moczopędne. Łagodzi bóle reumatyczne i przyśpiesza gojenie się ran. 16
Mięta pieprzowa Napar z liści mięty usprawnia pracę jelit. Jest wskazany w leczeniu zaburzeń trawienia, takich jak niestrawność, nudności, bóle żołądka, choroby wątroby i dróg żółciowych. Zmniejsza napięcie mięśni gładkich jelit i pobudza cały układ trawienny do wydzielania soków wzmagając trawienie. Pomaga likwidować wzdęcia. Mięta zabija także bakterie i ogranicza stany zapalne. Jest stosowana do płukania jamy ustnej, przy zapaleniach dziąseł, gardła i krtani. Pokrzywa zwyczajna Sok z pokrzywy zawiera wiele witamin. Zjadając codziennie czubatą łyżkę suszonej lub świeżej pokrzywy można uzupełnić niedobór żelaza, które łatwo się przyswaja. Pomaga to walczyć z osłabieniem. Soki i herbaty z pokrzywy pite regularnie przyspieszają przemianę materii, a tym samym oczyszczają organizm z szkodliwych związków. Poprawiają też jakość naszej krwi - jej krzepliwość, oczyszczają ją oraz obniżają poziom cukru oraz cholesterolu. Substancje zawarte w pokrzywie wspomagają pracę wątroby, dzięki czemu odtruwają organizm. Z przewodów żółciowych likwidują złogi Tymianek Tymianek zabija skutecznie bakterie oraz grzyby zakażające nasz organizm. Działa nawet na paciorkowce odporne na antybiotyki. Olejek tymiankowy pozwala ograniczać stosowanie antybiotyków. Pomaga w zapaleniach ust, gardła, krtani i oskrzeli. Działa rozkurczająco oraz łagodzi podrażnienia chorych miejsc. Wzmaga wydzielanie śluzu i rozrzedza zalegającą tam wydzielinę i w ten sposób ułatwia jej odkrztuszanie. Jest też doskonałym środkiem na niestrawność, biegunki, wzdęcia, skurcze jelit i żołądka. Tymianek pobudza organizm, wzmacnia układ nerwowy i zwiększa sprawność umysłową. Lebiodka pospolita, czyli oregano Napar z lebiodki pomaga w trawieniu, wspierając pracę wątroby, żołądka i jelit. Pobudza wydzielanie soku żołądkowego. Rozkurcza mięśnie jelit, pomaga w zapobieganiu biegunkom i usuwa wzdęcia. Pomaga też nerkom usuwać szkodliwe substancje z organizmu zwiększając ich pracę i wydalanie moczu. Likwidując skurcze układu oddechowego i zabijając bakterie pomaga też walczyć z kaszlem. Olejek tymolowy wykorzystuje się do płukania gardła, oraz przemywania trudno gojących się ran i swędzącej skóry. 17
Lubczyk ogrodowy Lubczyk jest polecany w chorobach dróg moczowych oraz schorzeniach przebiegających ze zmniejszeniem wydalania moczu. Odwar z niego, dzięki swoim właściwościom moczopędnym, odtruwa organizm z toksyn. Wraz z potem i moczem wydalane są szkodliwe związki, takie jak mocznik i kwas moczowy. Usprawnia trawienie, bo pobudza wydzielanie soku żołądkowego. Pomaga też w dolegliwościach trawiennych takich, jak wzdęcia, ból brzucha czy niestrawność. Pietruszka Cała roślina, zarówno korzeń, jak owoce i nać pietruszki oraz ich przetwory zwiększają ilość wydalanego moczu. Stosuje je się więc w zaburzeniach pracy nerek. Zapobiega też rozwojowi bakterii oraz zmniejsza napięcie mięśni gładkich jelit (działanie wiatropędne) i dróg moczowych. Ponadto pobudzają wydzielanie śliny i soku żołądkowego, co ułatwia trawienie i przyswajanie pokarmów. Kolendra Poprawia trawienie przez to, że usprawnia pracę jelit i wzmaga wydzielanie soków żołądkowych oraz rozkurcza mięśnie gładkie przewodu pokarmowego. Usuwa wzdęcia. Działa uspokajająco i wzmacniająco. Posiada też właściwości grzybobójcze i bakteriobójcze. Bazylia Olejki eteryczne zawarte w bazylii pozwalają na lepsze trawienie pokarmów zwiększają wydzielanie soków trawiennych i żółci. Likwidują też nadmierną fermentację w jelitach i wzdęcia. Działają także rozkurczowo. Bazylia poprawia nastrój i działa przeciwdepresyjnie. Używana zewnętrznie bazylia pomaga pozbyć się obrzęków i opuchlizny, np. po ukąszeniu owadów, a płukanie jamy ustnej i gardła pozwala nam lepiej oddychać, działa odświeżająco i odkażająco na błony śluzowe. 18