Przedmowa Drodzy Czytelnicy! Z nieukrywanym zadowoleniem podjęłam się napisania kilku słów Przedmowy do Przewodnika krok po kroku pod redakcją Aleksandry Mączyńskiej wydawanego przez Wydawnictwo Medyczne α-medica press, która jest opisem strategii WHO dotyczącej higieny rąk w placówkach medycznych. Wydawnictwo Medyczne α-medica press ma na swoim koncie wiele pozycji dotyczących higieny szpitalnej, problemów zakażeń i ich leczenia oraz zapobiegania, w tym pierwszej polskiej monografii Zakażenia szpitalne, która została wydana w roku 1999 pod redakcją prof. J. Jeljaszewicza i moim. Nie bez powodu na okładce tej książki znalazły się schematyczne ryciny przedstawiające mycie rąk! Problem zakażeń szpitalnych towarzyszył mi przez całe życie zawodowe, bo już rozprawa habilitacyjna poświęcona była metodom identyfikacji wewnątrzgatunkowej szczepów, co było wykorzystywane do poszukiwania źródeł i dróg szerzenia się zakażeń w szpitalach. Zaraz po stworzeniu Zakładu Mikrobiologii Klinicznej (w 1979 roku) w nowym i największym szpitalu pediatrycznym w Polsce, postanowiłam natychmiast przybliżyć problem zakażeń szpitalnych całemu zatrudnionemu wówczas personelowi różnego szczebla. Głównym działaniem były wówczas szkolenia prowadzone w poszczególnych oddziałach, dotyczące głównie zakażeń szpitalnych, ich etiologii, transmisji drobnoustrojów ze szczególnym zwróceniem uwagi na rolę mycia i dezynfekcji rąk, jako podstawowej metody ograniczenia zakażeń. Wprowadzona została też okołozabiegowa profilaktyka antybiotykowa odrębna dla każdego oddziału, zgodnie z jego specyfiką. Wdrożono też bierną, a później czynną rejestrację zakażeń; powołano pielęgniarkę epidemiologiczną (początkowo funkcję pełniła przełożona pielęgniarek), a następnie Zespół ds. Zapobiegania i Kontroli Zakażeń Szpitalnych. Już w latach 80-tych wprowadziliśmy spotkania oddziałowe, na których omawiano charakterystykę epidemiologiczną oddziału z lekoopornością drobnoustrojów odpowie- 7
Higiena rąk w placówkach medycznych Przewodnik krok po kroku dzialnych za zakażenia. Koniec lat 90-tych to okres czynnej rejestracji zakażeń zaproponowanej przez Polskie Towarzystwo Zakażeń Szpitalnych i wreszcie wiek XXI to dodatkowo rejestracja patogenów alarmowych i intensywne oddziałowe szkolenia z emisją filmów oraz dystrybucją oddziałową plakatów dotyczących higieny rąk zgodnie z obowiązującymi standardami. W środowisku personelu medycznego nie tylko w naszym szpitalu, ale i w Polsce dzięki licznym publikacjom i opracowaniom pojawiła się powszechna świadomość, że ręce są głównym wektorem przenoszenia szczepów szpitalnych. Od czasu opracowania wytycznych przez WHO (2009) w szpitalu wdrażano sukcesywnie zaproponowane metody dezynfekcji i mycia rąk. W roku 2013 CMJ (Centrum Monitorowania Jakości) prowadziło szeroką akcję szkoleń w całym kraju, czego efektem było przystąpienie wielu szpitali do Programu WHO/HHCEP. Udział w Programie WHO zgłosił także nasz szpital, a podsumowanie osiągnięć z tego zakresu zaprezentowano 26 marca br. w IP-CZD na Warszawskim Forum Epidemiologicznym, w którym brali udział przedstawiciele wielu szpitali Mazowsza i Warszawy. Swoje wyniki prezentowały 3 warszawskie szpitale: Szpital Dzieciątka Jezus, Szpital SPS im. Prof. W. Orłowskiego, a także nasz Instytut, w którym przeszkolono ponad 1400 pracowników medycznych oraz przeprowadzono 110 bezpośrednich obserwacji 5 sytuacji higieny rąk. Wydanie niniejszego opracowania: Higiena rąk w placówkach medycznych Przewodnik krok po kroku pod redakcją Aleksandry Mączyńskiej, które przedstawia strategię WHO oraz praktyczne aspekty jej wprowadzania, pozwoli uczestnikom programu, a także szpitalom, które w dalszym ciągu konfrontują się z problemem higieny rąk wdrożyć program niemal natychmiast. Przewodnik zawiera precyzyjne wskazówki, co należy zrobić, aby poprawić higienę rąk w placówkach ochrony zdrowia. W opracowaniu znajdzie także Czytelnik opis wdrożenia programu i jego efekty w jednym z polskich szpitali, a także metody pomocnicze jak pozytywne wsparcie w procesie wdrażania procedury higieny rąk w szpitalu. Myślę, że osoby tworzące grupy pozytywnego wsparcia mogą spełniać także nieocenioną rolę w rozwiązywaniu innych złożonych problemów medycznych. Wielu lekarzy ma już świadomość, że antybiotyki nie rozwiązują problemu leczenia zakażeń szpitalnych. O tym, że lekooporność jest zjawiskiem globalnym wiemy już od wielu lat. Wiek XXI uważany jest za erę poantybiotykową, ponieważ niektóre bakterie potrafią obronić się przed każdym 8
Przedmowa dostępnym w terapii antybiotykiem, a w najbliższej przyszłości nie widać perspektywy wprowadzenia nowych leków. Zatem naszym niekwestionowanym obowiązkiem w opiece nad powierzonym nam chorym jest takie postępowanie, które ma nie dopuścić do zakażenia. Najskuteczniejszą metodą ograniczenia szerzenia się szczepów lekoopornych, a tym samym zakażeń, jest higiena rąk. Przeczytanie Przewodnika, który stanowi polskie opracowanie wytycznych WHO, zalecam wszystkim pracownikom służby zdrowia, niezależnie od stanowiska i kwalifikacji zawodowych. Myślę, że tak proste przedstawienie problemu i kolejnych etapów prowadzących do jego rozwiązania będzie służyło także menadżerom szpitali nie będących lekarzami, którzy zrozumieją, że tak modne oszczędności w służbie zdrowia muszą być rozsądne, a wydatki związane z higieną szpitalną staną się priorytetem pozwalającym na istotne zmniejszenie liczby zakażeń szpitalnych. Warszawa, w kwietniu 2015 r. prof. dr hab. Danuta Dzierżanowska 9
Słowo wstępne Temat higieny rąk od zawsze był obecny w medycynie. Już w XIX wieku Semmelweis mawiał: lekarze są dżentelmenami, a ręce dżentelmenów są czyste. Można powiedzieć, że był on pierwszym audytorem, ponieważ stawał często obok zlewu, obserwował i krytykował każdego, kto zapomniał umyć ręce. Wiele lat później konieczność poprawy bezpieczeństwa chorych w placówkach medycznych skłoniła ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) do stworzenia i rozpowszechnienia wielomodułowego programu Clean Care is Safer Care, pozwalającego na usystematyzowanie działań wpływających na efektywną poprawę przestrzegania higieny rąk. Do dnia 12 czerwca 2014 roku swoje uczestnictwo w programie zgłosiło 17254 szpitali i instytucji medycznych w 171 krajach. W krajach, takich jak: Kanada, Anglia, Walia, Irlandia, Irlandia Północna, Australia czy Szkocja, wprowadzono narodowe programy mające na celu poprawę higieny rąk w placówkach medycznych w oparciu o metodologię WHO, a wdrożenie strategii jest tam obowiązkowe we wszystkich szpitalach państwowych. W Irlandii w 2005 roku zostały wydane wytyczne: Guidelines for Hand Hygiene in Irish Health Care Settings, uznające higienę rąk za standard jakości opieki nad pacjentem w placówkach ochrony zdrowia. Przewodnik zaleca, żeby we wszystkich placówkach ochrony zdrowia przeprowadzano audyty: zużycia produktów używanych do mycia i dezynfekcji rąk, oceny infrastruktury oddziału oraz obserwacji przestrzegania higieny rąk. W 2009 roku na podstawie wytycznych Światowej Organizacji Zdrowia wydano dokument opisujący procedury przeprowadzania audytu bezpośredniej obserwacji przestrzegania higieny rąk i zalecono przeprowadzanie audytów dwa razy w roku na oddziałach bardzo wysokiego i wysokiego ryzyka oraz raz w roku na oddziałach średniego ryzyka. Obowiązkiem wszystkich szpitali państwowych jest przekazywanie wyników audytów do dyrekcji placówki medycznej i do Health Protection Surveillance Centre (HPSC). Zalecano także wprowadzenie planu poprawy, jeśli przestrzeganie higieny rąk jest mniejsze niż 75%. 11
Higiena rąk w placówkach medycznych Przewodnik krok po kroku Z własnego doświadczenia wiem, że warto poświęcić czas na wprowadzenie strategii WHO i wiem, że także w Polsce jest wiele osób pozytywnie zakręconych, które podchodzą do tematu higieny rąk z pasją i zaangażowaniem, tak jak w Regionalnym Szpitalu Specjalistycznym w Grudziądzu. Długo zastanawiałam się nad formułą tej książki. Chciałam się z Wami podzielić nie tylko dostępnymi faktami, ale przede wszystkim swoimi własnymi doświadczeniami i spostrzeżeniami. Bardzo chciałam podziękować wszystkim Współautorom, a szczególnie profesorowi Didierowi Pittetowi i profesorowi Michaelowi Gardamowi, którzy wzbogacili tą publikację o opis własnych, ciekawych doświadczeń. Dziękuję także wszystkim, którzy wnieśli swoje cenne uwagi, spostrzeżenia i opinie. Galway, w marcu 2015 r. Aleksandra Mączyńska www.profilaktyka-zakazen.pl 12