Rozdział 7. Rozwój gospodarki światowej i recesje gospodarcze XIX wieku Krzysztof Piech Poniżej w skrócie opisane zostały światowe recesje gospodarcze XIX wieku i główne zmiany w gospodarce światowej z nimi związane. 7.1. Główne tendencje w gospodarce światowej w XIX wieku W okresie do 1873 r. Anglia posiadała najbardziej rozwiniętą gospodarkę i wymianę handlową z zagranicą. Duża uwaga zostanie zwrócona na nią, gdyż kryzysy dotyczące tego kraju mogły mieć (co będzie dalej opisane) wpływ na gospodarki innych krajów, przez co i rozwój gospodarczy świata. Później wzrosła rola Stanów Zjednoczonych (tab. 7.1), które zajęły miejsce Anglii w gospodarce światowej. Autor starał się więc będzie stopniowo coraz bardziej koncentrować na gospodarce tego kraju. Tabela 7.1. Udział wybranych krajów w światowej produkcji przemysłowej w latach 1860-1913 (w %) Kraje 1860 1870 1900 1913 Wielka Brytania 36 32 18 14 Francja 12 10 7 6 Niemcy 16 13 16 16 Rosja 4 4 6 6 USA 17 23 31 36 Pozostałe 15 18 22 22 ŚWIAT 100 100 100 100 Źródło: Szpak (1997), s. 145. 163
mln f. szt. 164 Rozwój gospodarki światowej i recesje gospodacze XIX wieku Kryzysy przed rokiem 1825, nawet jeśli rozprzestrzeniały się na inne kraje, miały przede wszystkim charakter wewnętrznych załamań gospodarek krajów. Jednak już wcześniejszy kryzys z 1810 r. był wywołany sytuacją zewnętrzną. Zjawisko przenoszenia kryzysów z kraju do kraju istniało już w początkach XIX wieku, a nie tylko w latach 1929-1933, czy współcześnie. Podobnie było z innymi kryzysami XVIII wieku i początku XIX wieku. Wszelkie większe kryzysy wywołane były sytuacją w Anglii. Wynikało to z ogromnej przewagi przemysłu bawełnianego Anglii na rynkach światowych; wraz z postępującą industrializacją świata, wzrastało też znaczenie międzynarodowego handlu surówką żelaza (potrzeby rozwoju kolei). Za pierwszą światową, a nie tylko międzynarodową recesję gospodarczą uważa się tę z 1857 roku. Później, wraz z rozwojem przemysłu, zaczęły pojawiać się cyklicznie trudności ze zbytem towarów w wyniku wzrostu mocy produkcyjnych i okresowe nadwyżki podaży nad popytem (czy też w ujęciu Keynesa okresu niedostatecznego popytu). Następnie, wraz ze zmniejszaniem się roli Anglii w handlu międzynarodowym, rosnącym deficytem bilansu handlowego (rys. 7.1.), traceniem przez nią dominacji w światowej produkcji przemysłowej (tab. 7.1), zakłócenia w funkcjonowaniu gospodarek innych krajów zaczęły mieć wpływ na pojawienie się recesji o charakterze światowym. Rysunek 7.1. Handel zagraniczny Anglii w latach 1800-1900 500 400 300 200 100 0-100 -200 Eksport (bez reeksportu) Import czysty Bilans HZ Źródło: opracowanie wł. na podst.: Mendelson (1960), s. 556-560 i obliczenia własne. Jak widać, od około 1850 r. Anglia zaczęła odnotowywać chroniczny deficyt bilansu handlu zagranicznego. Od około lat 40. XIX w. rozpoczął się wzrost obro-
mln dol. Krzysztof Piech 165 tów handlowych, a we wcześniejszej dekadzie import zaczął trwale przekraczać wartość eksportu. Rysunek 7.2. Handel zagraniczny Stanów Zjednoczonych w latach 1800-1900 1500 1000 500 0-500 Eksport (bez reeksportu) Import czysty Saldo HZ Źródło: opracowanie wł. na podst.: Mendelson (1960), s. 610-614 i obliczenia własne. Wraz ze wzrostem nadwyżki handlu zagranicznego w Stanach Zjednoczonych (rys. 7.2.), zajęły one w końcu pierwsze miejsce w wymianie międzynarodowej i uzyskały pierwszorzędny wpływ na przebieg cykli światowych w innych krajach. Po 1873 r. (tj. po największym kryzysie XIX wieku) saldo handlu zagranicznego trwale osiągnęło wartości dodatnie spadając jedynie w okresie kryzysów. Było to głównie zasługą wzrostu eksportu. Można postawić tezę, że Anglia i Stany Zjednoczone konkurowały ze sobą na rynkach zagranicznych w XIX wieku (i później). Ze względu na posiadanie odpowiednich danych, można to spróbować potwierdzić w sposób ilościowy. Autor obliczył współczynnik korelacji liniowej między deficytami bilansu handlowego obu gospodarek. Okazało się, że jak można się było spodziewać można uchwycić istotną (został przeprowadzony odpowiedni test statystyczny) zależność między obydwiema zmiennymi i miała ona średnią wartość, lecz ujemną: - 0,67 1. Jednakże dokładniejsze badania pokazały, że nie zawsze w ciągu XIX wieku zależność ta miała tak duży, czy nawet ujemny charakter. W latach 40., 50. i 60. XIX wieku współczynnik korelacji obierał istotną statystycznie wartość dodatnią. Analiza ilościowa nie jest w stanie wytłumaczyć tego zjawiska. Sięgając po wydarzenia z ekonomii i polityki gospodarczej (polityki handlowej), wyjaśnić to 1 Autor, ze względu na cel pracy, nie rozwija bardziej analizy i przedstawia jedynie najważniejsze wyniki obliczeń.
166 Rozwój gospodarki światowej i recesje gospodacze XIX wieku można następująco. Zgodnie z doktryną zapoczątkowaną w Anglii, w latach 40. XIX wieku zniesiono cła zbożowe, a od lat 60. wprowadzono układy o wolnym handlu Anglii z Francją (podpisany w styczniu 1860 r. traktat handlowy między Anglią a Francją, tzw. układ Cobdena-Chevaliera), Belgią, Holandią, Włochami, Austrią. Powszechnie przyjęte zostało, że na wprowadzeniu jej w życie wszystkie strony odnotowywały korzyści z wymiany międzynarodowej. Obecnie uznaje się, że jednym z najważniejszych, historycznych czynników przyczyniających się do powstawania światowych recesji (albo dokładniej: rozprzestrzeniania się kryzysów na inne kraje świata), była rosnąca międzynarodowa wymiana towarowa. Okresem najszybszego wzrostu były lata 1840-1873. Handel zwiększał się wtedy o ponad 6% rocznie pięciokrotnie szybciej od liczby ludności i trzykrotnie szybciej od produkcji (Cameron, 1996, s. 295). Wtedy to następowała liberalizacja handlu światowego. Z dzisiejszego punktu widzenia mówi się o rozpoczęciu się wtedy zjawiska globalizacji, a obecne procesy są jedynie jego wznowieniem (por. Winiecki 1999, s. 17-31). Tabela 7.2. Handel światowy w 103 krajach (mld dol.) Rok Import Eksport Obroty towarowe ogółem 1860 6,9 1867-1868 5,6 5,0 10,6 1869-1870 5,8 5,2 11,0 1872-1873 7,5 6,4 13,8 1874-1875 6,9 6,1 13,0 1876 7,1 6,2 13,3 1877 13,3 1878 7,2 6,5 13,7 1879 7,5 6,4 13,9 1880 8,2 7,0 15,2 1881 8,1 7,2 15,3 1882 8,6 7,4 16,0 1883 8,6 7,5 16,1 1884 8,3 7,2 15,5 1885 7,6 6,6 14,2 Uwaga: Dane dotyczące 103 krajów obejmują około 80% całego handlu światowego. Do tej liczby włączono: 20 krajów europejskich, 32 amerykańskie, 23 azjatyckie, 26 afrykańskich i 20 australijskich. Dane za r. 1860 obliczono w przybliżeniu. Źródło: Mendelson (1959), s. 534. Dopiero od początku lat 70. XIX wieku sytuacja ta zmieniła się na trwałe (przynajmniej do końca wieku). Zakwestionowane zostało wprowadzanie w ży-
Krzysztof Piech 167 cie liberalizmu przez wydarzenia pochodzące z okresu tzw. wielkiej depresji (1873 r.), jednak nie odnotowano gwałtownego odejścia od idei wolnego handlu międzynarodowego (tab. 7.2). Co ciekawsze, dokładniejsze obliczenia 2 wykazały, że wzajemna konkurencja między Anglią a Stanami Zjednoczonymi, cechująca się tym, że w miarę wzrostu deficytu handlowego jednego kraju w drugim on maleje i na odwrót (współczynnik korelacji nie rozstrzyga o kierunku związku) pogłębiała się w okresach zbliżonych do trwania światowych recesji. Działo się tak w latach 3 :» 1971-75, kiedy wystąpiła największa recesja XIX wieku, a w latach 1874-75 wystąpił spadek międzynarodowych obrotów towarowych (por. tab. 7.2), wskutek kryzysu rozpoczętego w 1873 r.,» 1883-85 (ponowny spadek obrotów towarowych na świecie za sprawą recesji z roku 1882), choć współczynnik był nieco słabszy od kolejnych,» 1889-90 (kolejna, światowa recesja),» 1895-96 4. Jak więc widać, wzajemna konkurencja międzynarodowa dwóch najważniejszych gospodarek świata w ostatnich trzech dekadach XIX wieku istotnie wzmogła się. W okresach recesji o charakterze światowym na ogół zaostrzał się protekcjonizm, co pogłębiało mimo chęci poprawy sytuacji w danym kraju światową depresję gospodarczą i przenosiło się na wszystkie kraje powiązane ze sobą handlowo. Mówiąc o ostatnich 25 latach XIX wieku należy wspomnieć o zjawisku narastającej monopolizacji. Zwiększyła się liczba dokonywanych fuzji pomiędzy firmami. Tworzyły się olbrzymie przedsiębiorstwa, które potrafiły zdominować nawet do ok. 80% rynku danego dobra na całym świecie (np. trust zapałczany Kreugera). Proces ten trwał do Wielkiego Kryzysu. Po nim wprowadzono na ogół ustawodawstwo antymonopolowe. Okres między dwoma największymi kryzysami gospodarczymi świata w XIX i XX wieku odznaczył się również rozpoczęciem stosowania polityki proeksportowej. Również odnotować można wzrost wydatków wojskowych państwa. 2 Chodzi o badanie podobieństwa szeregów czasowych przy krótkim i przesuwanym przedziale danych, wraz z testowaniem hipotezy istotności i wybór środkowej części przedziału za najważniejszą, dla wystąpienia tendencji w zmianach wartości obliczonych współczynników korelacji. 3 Lata początków przedziałów mogą się różnić od faktycznych, ze względu na ograniczenia metody (korelacja krocząca). 4 W tych latach nie było recesji uznanej za światową. W 1896 r. wystąpił jedynie kryzys w Stanach Zjednoczonych i nie wywarł jak się przyjmuje w literaturze większego wpływu na gospodarki europejskie.
168 Rozwój gospodarki światowej i recesje gospodacze XIX wieku Państwo rozpoczęło prowadzenie polityki antykryzysowej aktywnie interweniując na rynku pieniężnym. Po ponad półwiecznych doświadczeniach z cyklicznym występowaniem kryzysów, władze niektórych państw doszły do wniosku, że lepiej jest zapobiec pogłębieniu się kryzysu, niż pozostawić rynek samemu sobie. Było tak w 1890 r. w Anglii (a także w pewnym zakresie w Europie w 1882 r.), w 1906 i 1907 r. w Stanach Zjednoczonych, nie ograniczając się jak wcześniej do samego podnoszenia stopy dyskonta, ale udzielając gwarancji spłat zobowiązań banków komercyjnych czy dokapitalizowując zagrożone banki. Były to pierwsze zgodnie z wiedzą autora przypadki stosowania polityki antykryzysowej na świecie. 7.2. Kryzysy finansowe na świecie przed 1825 rokiem Jednym z najbardziej znanych kryzysów na świecie w jego historii jest tzw. tulipanomania z lat 1636-37. Był to przykład typowej gorączki spekulacyjnej, nie uzasadnionej fundamentalnie. Wypromowany został nowy produkt cebulki tulipanów i powszechnie uwierzono, że inwestycje w firmy (np. Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej) przyniosą olbrzymie zyski. Od tamtego czasu na świecie wydarzyło się wiele takich spekulacji, kończąc na boomie internetowym pod koniec XX wieku oraz spekulacji na rynkach nieruchomości kilka lat później. Zanim dojdę do aktualnych wydarzeń, postaram się jednak w miarę możliwości zarysować wydarzenia, które odbywały się pomiędzy ww. spekulacjami i pokazać ich powszechność oraz co dziwne cykliczność. O tyle dziwne, że mimo psychologicznych przyczyn, zdarzają się one z różną regularnością co kilka lat. Mogą być jedną z przyczyn kryzysów gospodarczych. Ponadto, jak dawno już temu zauważyli Juglar i Mitchell, kryzysy finansowe bywają z zasady międzynarodowe. A wiemy, że mogą one wywoływać kryzysy gospodarcze. Pierwszy kryzys międzynarodowy według Åkermana wystąpił w 1720 r. (spekulacja kursem akcji Kompanii Mórz Południowych). Objął on Anglię, Francję, Holandię, Danię, Hiszpanię, Portugalię. Jednocześnie za pierwszy cykliczny kryzys uznaje ten z 1825 roku. Data 1788 r. jest znamienna dla historii kryzysów przemysłowych, gdyż po raz pierwszy wtedy wystąpiło zjawisko okresowej nadwyżki podaży nad popytem. Dotknęło ono przemysł bawełniany i spowodowane było nadmiernym wzrostem produkcji, wywołanym wzrostem liczby maszyn przędzalniczych po wygaśnięciu praw patentowych Arkurighta. Nastąpił wtedy kryzys przemysłu bawełnianego. W 1789 r. zanotowano spadek cen bawełny o ponad 20%. Spa-
Krzysztof Piech 169 dek cen był jednym z podstawowych charakterystyk okresów nadwyżek podaży nad popytem. W 1793 roku po raz kolejny wybuchł kryzys w przemyśle bawełnianym. Tym razem jednak wywołał kryzysy w innych przemysłach. Wystąpił również kryzys pieniężny. Główną przyczyną, która wywołała kryzys, było rozpoczęcie wojny między Anglią i Francją (luty 1793 r.). Konsekwencje nadmiernej akcji kredytowej spowodowały, że ponad 100 banków z ogólnej liczby około 400 banków funkcjonujących w Anglii ogłosiło niewypłacalność. Zdaniem Mendelsona (1959, s. 295), był to pierwszy przypadek, gdy kryzys pieniężny wystąpił jako jedna z form przejawiania się kryzysu przemysłowego i handlowego. Od tego czasu zjawisko to zaczęło występować coraz częściej. Kryzys z 1797 r. wywołany został przez pogorszenie się bilansu płatniczego wskutek odpływu złota z kraju. Było to spowodowane wydatkami wojennymi Anglii z lat 1793-1796 i subsydiami udzielanymi sojusznikom 5. Kryzys z lat 1810-1811 wywołany został przez następujące przyczyny:» blokada kontynentalna Anglii wprowadzona przez Napoleona,» embargo amerykańskie (zakaz handlu z Anglią),» nasycenie rynku Ameryki Południowej (główny rynek eksportu Anglii), w tym szczególnie Brazylii, towarami z Anglii. W efekcie nastąpił wzrost bezrobocia i spadek płac (wywołany spadkiem cen i sprzedaży). W wyniku obniżenia się dobrobytu doszło do wzrostu niezadowolenia społecznego. Objawiało się ono zamieszkami, w wyniku których dochodziło do niszczenia maszyn przędzalniczych (protesty luddystów). Uważano, że ich wprowadzenie spowodowało utratę miejsc pracy przez wielu ludzi. W latach 1815-1816 wystąpił kryzys w przemyśle, w tym po raz pierwszy nie tylko w przemyśle lekkim (bawełnianym), ale też ciężkim. Był spowodowany:» wyniszczeniem gospodarczym Europy po wojnach (koniec blokady),» rozwojem fabryk w Prusach, Stanach Zjednoczonych. Kraje te odnotowały w 1815 r. spadek eksportu. Spadł też eksport z USA do Europy o 23%. Wywołane to było przeniesieniem się rynków zbytu do Stanów Zjednoczonych (gdzie wcześniej rynek nie był tak nasycony) 6. Kryzys przemysłowy wywołał też kryzys pieniężny. 5 Między 28 lutego 1794 r., a 28 lutego 1797 r. odnotowano ponad 6-krotny spadek zapasów złota w Banku Anglii. By ograniczyć to zjawisko 26 lutego 1797 r. Bank Anglii zawiesił wypłaty gotówkowe. 6 Na przełomie lat 1814-1815 import do Stanów Zjednoczonych wzrósł z 13 do 106 mln dolarów, czyli ponad 8-krotnie. Jednak już w 1916 roku rynek był na tyle nasycony, że zaczęto odnotowy-
170 Rozwój gospodarki światowej i recesje gospodacze XIX wieku W 1819 r. wystąpił kryzys przemysłowy w Anglii, USA, Francji, Niemiec. Miał on słabszy charakter, niż poprzednie. Produkcja przemysłowa między 1818 a 1819 r. w Anglii spadła jedynie o 4%. Zauważyć należy, że nie zawsze powiązania występujące między gospodarkami, zwłaszcza jeśli dotyczą rynków kapitałowych, które na ogół nie są kontrolowane, są łatwe do zaobserwowania. W 1818 i 1819 roku po obu stronach Atlantyku doszło do wybuchów paniki; bez wątpienia były one ze sobą związane, choć charakter tych powiązań nie jest jasny (Kindleberger, 1999, s. 219). 7.3. Przebieg światowych recesji gospodarczych w latach 1825-1872 Okres ten charakteryzuje się dużym rozwojem wolnego handlu i coraz gwałtowniejszymi recesjami, obejmującymi coraz więcej krajów. Miały one już swój cykliczny charakter i (na ogół) podobne przyczyny. Kryzys finansowy z 1825 r. był pierwszym, którego przesłanki były ekonomiczne, a nie zewnętrzne (wojny itp.). W 2. kwartale 1825 r. doszło do ograniczenia eksportu spowodowanego ponownie przepełnieniem rynków zagranicznych towarami angielskimi. 7 Związane to było również z dużymi pożyczkami udzielanymi przez Anglię innym krajom na potrzeby związane z odzyskiwaniem niepodległości (Ameryka Łacińska). W chwili wybuchu paniki w grudniu 1825 r. wstrzymane zostały obroty Anglii z kontynentem, lecz nie wywołało tam znaczących efektów. W Anglii w wyniku kryzysu, od 1 października 1825 r. do 1 października 1826 r. zbankrutowało 3549 firm, wobec 1345 w roku poprzednim (Mendelson, 1959, s. 353). Kryzys ten miał mniej negatywny wpływ na gospodarkę Stanów Zjednoczonych, niż w roku 1815. Jednak spekulacje cenami bawełny w USA po urodzajach w latach 1825 i 1826 spowodowały spadek cen w 1827 r. do połowy wartości z 1825 r., co wywołało również kryzys w tamtejszym przemyśle bawełnianym. Natomiast we Francji kryzys angielski wywołał przede wszystkim kryzys na rynwać spadek eksportu Anglii do USA (o 28%). Spadek eksportu Anglii nastąpił z poziomu 51,6 do 41,5 mln funtów szterlingów, czyli o ok. 20%. Pociągnęło to wystąpienie nadmiaru towarów na wewnętrznych rynkach angielskich (przy wzroście zapasów), co skłaniało do coraz większego (wskutek działania mechanizmów konkurencji) spadku cen. Doszło też do załamania przemysłu USA, Niemiec i Francji. 7 Spadek eksportu między 1825 a 1826 r. wyniósł około 20%. Od połowy 1825 r. trwał krach na angielskiej giełdzie. Natomiast między 1824 a 1825 r. nastąpił wzrost importu o ok. 28 proc. Spowodowało to odpływ złota za granicę. Zmniejszyły się zapasy złota Banku Anglii: marzec 1824 r. 13,9 mln f. szt., koniec 1825 r. 1,2 mln f. szt. (Mendelson, 1959, s. 352).
Krzysztof Piech 171 ku pieniężnym. Wpłynął on również na Niemcy, Włochy, Szwecję, Holandię i Austrię. W 1837 r. wystąpił kolejny, międzynarodowy kryzys finansowy. W literaturze poświęconej kryzysowi 1837 r. spotkać można często tego rodzaju pogląd: kryzys 1837 r. był powtórzeniem z pewnymi nieznacznymi zmianami kryzysu 1825 r. W r. 1825 Anglia gwałtownie rozszerzała swój eksport do krajów Ameryki Środkowej i Południowej ( ) w rezultacie nastąpiło znaczne przepełnienie rynków tych krajów i ostry kryzys. W latach 30-tych powtórzyła się ta sama historia. Tym razem jednak obiektem ekspansji angielskiego eksportu stały się Stany Zjednoczone Ameryki (Mendelson, 1959, s. 395). Z tego względu Åkerman określa kryzysy z lat 1825 i 1836 angielskoamerykańskimi, w odróżnieniu od angielsko-francuskiego kryzysu z 1847 r. Kindleberger uzupełnia, że pierwszy z nich objął oprócz Anglii Amerykę Południową, a drugi Stany Zjednoczone (Kindleberger, 1999, s. 221). Od wiosny 1836 r. następował wzrost zapasów, któremu towarzyszył jednak wzrost popytu na kredyty. Powodowało to kłopoty z płynnością finansową przedsiębiorstw nie znajdujących zbytu na swe towary. Nastąpił wzrost importu towarów, a także wzrost eksportu kapitału do Stanów Zjednoczonych, które potrzebowały go na sfinansowanie importu towarów z Anglii. Skutkiem tego był spadek zapasów złota w Banku Anglii: marzec 1836 r. 8 mln f. szt., sierpień 1836 r. 5,3 mln f. szt. (Mendelson, 1959, s. 402). W celu zahamowania ucieczki złota Bank Anglii podniósł stopę dyskontową o 25% (uwaga: nie punktów proc.). Oczywiście negatywnie odbiło się to na sytuacji przedsiębiorstw. Wzrosły koszty obsługi kredytów. Przedsiębiorstwom zaczęło brakować pieniędzy na pokrycie bieżących zobowiązań. Aby temu zaradzić, sprzedawały niektóre swoje aktywa. Nastąpiła masowa wyprzedaż papierów wartościowych, co spowodowało spadek cen na giełdzie oraz wymuszony został spadek cen sprzedawanych towarów. Doprowadziło to do wzrostu liczby bankructw. Dotyczyły one również banków obsługujących upadające firmy. Rosła ilość złych długów. Wywołało to panikę wśród ludności i pogoń za złotem oraz prowadziło do dalszego spadku zapasów złota w Banku Anglii. Jak już wspomniano, trudno jest jednoznacznie określić pierwotną przyczynę kryzysu. Prezydent Jackson uważał, że Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone powinno się w różnym stopniu obarczyć odpowiedzialnością za wywołanie kryzysu lat 1836-1839, zaś Matthews stwierdził, że próby wyznaczenia w tej kwestii przyczynowego pierwszeństwa są skazane na niepowodzenie. ( ) W opinii Hawtreya kryzys ten wybuchł w Anglii w latach 1836-1837, rozprzestrzenił się na Stany Zjedno-
172 Rozwój gospodarki światowej i recesje gospodacze XIX wieku czone, a następnie, w maju 1838 roku, kiedy gospodarka Anglii zaczęła powoli odzyskiwać siły, wybuchł w Belgii, Francji i Niemczech, skąd przeniósł się z powrotem na Anglię i Stany Zjednoczone. Ten pogląd jest uproszczony. Kryzys w Stanach Zjednoczonych dotknął Francję i Niemcy również w sposób bezpośredni, poprzez spadek wolumenu importu, spadki cen oraz szereg powiązań finansowych (Kindleberger, 1999, s. 221 222). Jak więc widzimy, już w latach 30. XIX w. występowały na tyle silne i wielorakie powiązania gospodarcze, które mogły przenosić impulsy kryzysowe wśród rozwiniętych krajów nawet przez kontynenty. W Anglii od 1843 r. obserwowany był rozkwit. Skończył się on w 1847 r. Ponownie doszło tam, jak i w USA i we Francji, do wystąpienia kryzysu finansowego (choć były to samodzielne kryzysy, które nie były odbiciem sytuacji na rynku angielskim). Gospodarki te osiągnęły taki stopień rozwoju przemysłu i handlu, który wywoływać zaczął negatywne zjawiska podobne do tych, występujących w bardziej wówczas rozwiniętej Anglii. Był to jednak kryzys odmienny od wcześniejszych, wskutek specyficznych warunków historycznych: we Francji trwała rewolucja Wiosna Ludów, na gospodarkę Stanów Zjednoczonych wpłynęły takie czynniki jak: nieurodzaj w Europie, rewolucje z 1848 r. we Francji i Niemczech, odkrycie pokładów złota w Kalifornii. Autor nie posiadał danych rocznych na temat przebiegu PKB na świecie w XIX wieku. Stąd, dla prześledzenia tendencji w gospodarce światowej wskutek występowania kryzysów finansowych, konieczne byłoby albo dokonanie jego oszacowania 8, albo zaprezentowanie przebiegów PKB największych krajów i spróbowanie wyciągnięcia z nich wniosków, by następnie je uogólnić. Autorowi udało się uzyskać dostęp do pewnych danych na temat produktu krajowego brutto niektórych krajów w XIX wieku. Pozwoliłyby one na lepszą identyfikację okresów kryzysów gospodarczych, a nie finansowych (jak wyżej) w poszczególnych krajach. Podane one były w walutach lokalnych w cenach bieżących, a więc nie były najlepsze w identyfikacji kryzysów, zgodnie z definicją przyjętą w pracy. Dla lepszej porównywalności danych zostały one przeliczone w sposób, gdy rok 1900 był bazowym o wartości 100. Zaznaczyć należy, że dane te były przybliżone, ze względu na brak prowadzenia odpowiednich, dokładnych statystyk w XIX wieku oraz różnorodność źródeł, z których korzystali Jones i Obstfeld kompletując dane. 8 Podjęta została próba skonstruowania średniego ważonego PKB dla Wielkiej Brytanii, Francji i Niemiec. Jednak już przebiegi PKB poszczególnych krajów pokazały, że mimo możliwości uczynienia tego od strony technicznej, nie jest to uzasadnione z punktu widzenia ekonomicznego, bo kraje te nie cechowały się zbyt dużym podobieństwem przebiegu PKB.
1850 1855 1860 1865 1870 1875 1880 1885 1890 1895 1900 1850 1855 1860 1865 1870 1875 1880 1885 1890 1895 1900 1850 1855 1860 1865 1870 1875 1880 1885 1890 1895 1900 Krzysztof Piech 173 Rysunek 7.3. Dynamika PKB wybranych krajów w latach 1850-1900 100 Wielka Brytania 100 Niemcy 80 80 60 40 20 0 60 40 20 0 120 100 80 60 40 20 0 Francja Źródło: Jones (2001). Jak widzimy (rys. 7.3.) 9, spadki nominalnego PKB wystąpowały w latach:» Wielka Brytania 1858 r. (rok po kryzysie finansowym), lata 1867-69 (po kolejnym kryzysie finansowym), lata 1875-1879 (czyli Wielka Depresja), załamanie z 1881 r., lata 1884-1886 (kryzys gospodarczy rozpoczął się dwa lata po kryzysie finansowym), lata 1892-93 (jw.);» Niemcy lata 1857-59, mniejszy kryzys w latach 1864-65, duże załamanie z 1869 r. (-11%), poprzez okres szybkiego rozwoju (ok. 10% rocznie) po zjednoczeniu Niemiec, w latach 1875-77 10, załamanie w 1879 r. i kolejne dopiero z 1891 r.;» Francja duże załamanie z 1853 r. (spadek PKB o 23%), lata 1862-63, lata 1874-75, 1880-1884 (choć lepiej ten okres rozpatrywać jako dwa krótsze: 1880-82 i 1883-84, po kolejnym, światowym kryzysie), lata 1888-1991 oraz 1898-1900. Jak więc można zauważyć, lata światowych kryzysów finansowych nie muszą się pokrywać z datami występowania narodowych załamań i kryzysów 9 Autor dla identyfikacji okresów kryzysów gospodarczych posłużył się definicją przyjętą w pracy o ujemnej stopie zmian PKB. Zauważyć należy, że podstawą były wartości nominalne, a nie realne. 10 W 1876 r. był mniejszy spadek stopy PKB (-0,8%), niż rok wcześniej (-6%), ale w 1877 r., gdy wydawało się, że Niemcy wychodzą z kryzysu, nastąpił spadek o 2,3%.