Urząd Miejski Wrocławia Departament Spraw Społecznych Wydział Zdrowia i Spraw Społecznych RAPORT z REALIZACJI PROGRAMU PROFILAKTYKI NADWAGI, OTYŁOŚCI I INNYCH ZABURZEŃ ODŻYWIANIA DLA DZIECI WROCŁAWSKICH SZKÓŁ PODSTAWOWYCH 1 2012/2013
Wydano na zlecenie Wydziału Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miejskiego Wrocławia ul. G. Zapolskiej 4, 50-032 Wrocław PROGRAM FINANSOWANY PRZEZ MIASTO WROCŁAW 2
Nadwaga i otyłość, a także inne zaburzenia odżywiania stanowią w Polsce i na świecie poważny problem zdrowotny i ekonomiczny. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat obserwuje się stały wzrost liczby osób otyłych. W 2010 roku w badaniach przeprowadzonych we Wrocławiu podwyższony wskaźnik BMI stwierdzono u 12,3% uczniów szkół podstawowych. Każde odchylenie od norm przyjętych dla danego wieku wymaga dalszej pogłębionej oceny. Nadmiar tkanki tłuszczowej przyczynia się do występowania wad postawy, chorób przemiany materii, układu krążenia, a także skutkuje obniżeniem ogólnej sprawności i wydolności organizmu. Problemem zdrowotnym jest również niedożywienie. Niedobór masy ciała może powodować trudności z koncentracją, obniżenie zdolności uczenia się oraz gorsze wyniki w nauce. Poważne następstwa zdrowotne zaburzeń odżywiania oraz wzrost częstości ich występowania sprawiły, że Wydział Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miejskiego Wrocławia we współpracy z Katedrą i Kliniką Endokrynologii i Diabetologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu rozpoczęli w 2011 roku realizację programu profilaktyki nadwagi i otyłości dla dzieci wrocławskich szkół podstawowych Uczeń w formie. W roku 2012 działania programowe zostały rozszerzone również o problematykę innych zaburzeń odżywiania. W drugiej edycji programu wzięło udział 50 wrocławskich szkół podstawowych (rok szkolny 2012/2013) (tabela 1). W pierwszym etapie realizacji przedsięwzięcia pielęgniarki środowiska nauczania i wychowania przeprowadziły badania przesiewowe, którymi objęci zostali uczniowie klas: I, III i V. Wykonano pomiary masy i wysokości ciała, a następnie na tej podstawie obliczono wskaźnik stanu odżywienia BMI, który został odniesiony do siatek centylowych, opracowanych w ramach projektu OLAF. 3
Tabela 1. Szkoły uczestniczące w programie Uczeń w formie w roku szkolnym 2012/2013 L.p. Nazwa i adres placówki 1. Szkoła Podstawowa nr 3, ul. Bobrza 27 2. Szkoła Podstawowa nr 8, ul. Kowalska 105 3. Szkoła Podstawowa nr 9, ul. Nyska 66 4. Szkoła Podstawowa nr 12, ul. Janiszewskiego 14 5. Szkoła Podstawowa nr 15, ul. Solskiego 13 6. Szkoła Podstawowa nr 17, ul. Wieczysta 105 7. Szkoła Podstawowa nr 18, ul. Poznańska 26 8. Szkoła Podstawowa nr 19, ul. Koszykarska 2-4 9. Szkoła Podstawowa nr 20, ul. Kamieńskiego 24 10. Szkoła Podstawowa nr 21, ul. Osobowicka 127 11. Szkoła Podstawowa nr 22, ul. Stabłowicka 143 12. Szkoła Podstawowa nr 23, ul. Przystankowa 32 13. Szkoła Podstawowa nr 24, ul. Częstochowska 42 14. Szkoła Podstawowa nr 25, ul. Stanisławowska 38-44 15. Szkoła Podstawowa nr 27, ul. Rumiankowa 34 16. Szkoła Podstawowa nr 28, ul. Grecka 59 17. Szkoła Podstawowa nr 30, ul. Zaporoska 28 18. Szkoła Podstawowa nr 34, ul. Gałczyńskiego 8 19. Szkoła Podstawowa nr 36, ul. Chopina 9b 20. Szkoła Podstawowa nr 37, ul. Sarbinowska 10 21. Szkoła Podstawowa nr 42, ul. Wałbrzyska 50 22. Szkoła Podstawowa nr 44, ul. Wilanowska 31 23. Szkoła Podstawowa nr 45, ul. Krajewskiego 1 24. Szkoła Podstawowa nr 53, ul. Strachocińska 155-157 25. Szkoła Podstawowa nr 61, ul. Skarbowców 8 4
26. Szkoła Podstawowa nr 63, ul. Mennicza 21-23 27. Szkoła Podstawowa nr 64, ul. Wojszycka 1 28. Szkoła Podstawowa nr 65, ul. Kłodnicka 36 29. Szkoła Podstawowa nr 67, pl. Muzealny 20 30. Szkoła Podstawowa nr 71, ul. Podwale 57 31. Szkoła Podstawowa nr 73, ul. Gliniana 30 32. Szkoła Podstawowa nr 75, ul. Ignuta 28 33. Szkoła Podstawowa nr 76, ul. Wandy 13 34. Szkoła Podstawowa nr 78, ul. Jedności Narodowej 195 35. Szkoła Podstawowa nr 80, ul. Polna 4 36. Szkoła Podstawowa nr 82, ul. Blacharska 13 37. Szkoła Podstawowa nr 85, ul. Traugutta 37 38. Szkoła Podstawowa nr 90, ul. Orzechowa 62 39. Szkoła Podstawowa nr 93, ul. Niemcewicza 29-31 40. Szkoła Podstawowa nr 95, ul. Starogajowa 66-68 41. Szkoła Podstawowa nr 97, ul. Prosta 16 42. Szkoła Podstawowa nr 98, ul. Sycowska 22a 43. Szkoła Podstawowa nr 99, ul. Głubczycka 3 44. Szkoła Podstawowa nr 107, ul. B. Prusa 64 45. Szkoła Podstawowa nr 108, ul. Chrobrego 3 46. Szkoła Podstawowa nr 109, ul. Inżynierska 54 47. Szkoła Podstawowa ne 113, ul. Zemska 16c 48. Szkoła Podstawowa nr 118, ul. Bulwar Ikara 19 49. Szkoła Podstawowa nr 119, ul. Bytomska 7 50. Dolnośląski Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy nr 12, ul. Dworska 8 5
Pomiary wykonano u 7308 uczniów (wykres 1) Wykres 1. Liczba przebadanych uczniów LICZBA UCZNIÓW Do drugiego etapu programu zakwalifikowano 1451 uczniów ze wskaźnikiem BMI poniżej 10 lub powyżej 85 centyla, co oznacza, że u 19,85% spośród 7308 przebadanych dzieci występowały odchylenia od norm przyjętych dla danego wieku i płci oraz wymagają dalszej pogłębionej oceny. Uczniowie z nieprawidłowym wskaźnikiem BMI zostali podzieleni na 3 grupy: dzieci z niedoborem masy ciała u których wartości wskaźnika BMI znajdowały się poniżej 10 centyla, dzieci z nadwagą u których wskaźnik BMI był równy lub powyżej 85 centyla, a mniejszy od 95 centyla, dzieci otyłe u których wskaźnik BMI był równy lub powyżej 95 centyla. 6
Odsetek dzieci ze wskaźnikiem BMI świadczącym o nadwadze lub otyłości wyniósł 14,7%, natomiast niedobór masy ciała stwierdzono u ponad 5% badanych (wykres 2). Wykres 2. Uczniowie z nieprawidłowym wskaźnikiem BMI (%) 8,35% 6,35% % 5,16% Najwięcej dzieci i młodzieży, u których stwierdzono nieprawidłowy wskaźnik BMI należało do grupy 5-klasistów (20,62%). W tej samej grupie uczniowie z nadwagą i otyłością stanowili największy odsetek (15,86%). Jednocześnie wśród najstarszej wiekiem grupy badanych stwierdzono najniższy procent dzieci z niedoborem masy ciała (4,76%). W zakresie stanu odżywienia najlepsze wyniki odpowiadające normom stwierdzono u uczniów klas I szkoły podstawowej. W grupie tej jest najmniejszy odsetek dzieci ze wskaźnikiem BMI odbiegającym od norm przyjętych dla danego wieku oraz płci (18,93%). Wśród pierwszoklasistów było najmniej uczniów ze wskaźnikiem BMI świadczącym o nadwadze lub otyłości (13,43%), a jednocześnie 7
najwięcej dzieci z niedoborem masy ciała (5,5 %). W grupie trzecioklasistów odsetek dzieci z nieprawidłowym wskaźnikiem BMI wyniósł 20,05% i był o 0,58% niższy niż w grupie piątoklasistów. Liczba dzieci z niedoborem masy ciała, nadwagą i otyłością osiągnęła wartości pośrednie w stosunku do wyników uzyskanych w grupach młodszej i starszej. Liczbę dzieci z nieprawidłowym wskaźnikiem BMI z podziałem na wiek przedstawiono w tabeli 2, natomiast rozkład procentowy przedstawia wykres 3. Tabela 2. Uczniowie z nieprawidłowym wskaźnikiem BMI z podziałem na wiek Klasa I Klasa III Klasa V Nieprawidłowy wskaźnik BMI 475 478 498 Niedobór masy ciała 138 124 115 Nadwaga 186 205 219 Otyłość 151 149 164 Rodzice dzieci z nieprawidłowym wskaźnikiem BMI otrzymali list, w którym zostali poinformowani o możliwości skorzystania z indywidualnych porad edukacyjnych prowadzonych przez zespół specjalistów zajmujący się leczeniem nadwagi, otyłości oraz innych zaburzeń odżywiania. Wraz z listem został przekazany poradnik dla rodziców, kwestionariusz wywiadu dietetycznego oraz kalendarz żywieniowy. W III etapie programu na indywidualne specjalistyczne konsultacje zgłosiło się 154 dzieci (87 dziewcząt oraz 67 chłopców) wraz z rodzicami, co stanowi 10,61% wszystkich uczniów, u których wykazano nieprawidłowy wskaźnik BMI. W zakresie profilaktyki oraz leczenia nadwagi, otyłości i innych zaburzeń odżywiania porad specjalistycznych udzielali lekarz, dietetyk, psycholog, a także rehabilitant. Najliczniejszą grupę pacjentów stanowili uczniowie klasy piątej, w dalszej kolejności klasy trzeciej i pierwszej (tabela 3) 8
Tabela 3. Uczniowie uczestniczący w konsultacjach Klasa I Klasa III Klasa V Brak info. Liczba uczniów 40 44 56 14 Wykres 3. Uczniowie z nieprawidłowym wskaźnikiem BMI z podziałem na wiek (%) 10,00% 8,00% 8,60% 9,07% % 6,00% 4,00% 5,50% 7,41% 6,02% 5,20% 6,25% 4,76% 6,79% 2,00% 0,00% KLASA I KLASA III KLASA V Nadwaga Procentowy rozkład pacjentów uczestniczących w konsultacjach w odniesieniu do ogólnej liczby uczniów z poszczególnych klas ze stwierdzonym nieprawidłowym wskaźnikiem BMI przedstawia wykres 4. 9
Wykres 4. Uczniowie z nieprawidłowym wskaźnikiem BMI uczestniczący w konsultacjach % W ramach trzeciego etapu programu udzielono łącznie 474 porady edukacyjne. Liczbę konsultacji przeprowadzonych w poszczególnych grupach wiekowych przedstawiono na wykresie 5. Dietetyk przeprowadził 147 konsultacji, lekarz - 137 konsultacji, psycholog - 138, rehabilitant - 52 (konsultacje rehabilitacyjne prowadzone były w okresie od października do grudnia 2012 roku). Tabela 4. Uczniowie uczestniczący w konsultacjach z uwzględnieniem specjalistów Liczba uczniów 1 konsultacja 2 konsultacje 3 konsultacje 4 konsultacje Suma Lekarz 137 0 0 0 137 Dietetyk 119 15 10 3 147 Psycholog 134 4 0 0 138 Rehabilitant 52 0 0 0 52 10
Wykres 5. Konsultacje przeprowadzone w poszczególnych grupach wiekowych z uwzględnieniem specjalistów LICZBA KONSULTACJI 39 41 48 39 41 51 16 38 40 47 15 16 19 9 10 2 Na indywidualne porady do lekarza pediatry zgłosiło się 137 uczniów z rodzicami. Wśród pacjentów przeważały dzieci z nadwagą. Dzieci otyłe i z niedoborem masy ciała stanowiły kolejne grupy. Wartości BMI u 12 uczniów wskazywały na ryzyko wystąpienia nadwagi i otyłości w przyszłości. Natomiast wskaźnik stanu odżywienia dwojga uczniów (chłopców) mieścił się w przedziale 10-25 centyli poza tzw. szeroką normą (wykres 6). 11
Wykres 6. Rozkład zaburzeń odźywiania u pacjentów uczestniczących w konsultacjach pediatrycznych % Wszystkim uczniom, którzy skorzystali z porad edukacyjnych udzielanych przez lekarza zalecono modyfikację stylu życia. Ponadto: wśród uczniów klasy I: u trzech dziewcząt i jednego chłopca, z uwagi na podwyższone wartości ciśnienia tętniczego, zalecono kontrolne pomiary RR w domu, jednego ucznia ze stwierdzoną hipercholesterolemią skierowano na dalszą diagnostykę, dwójce uczniów zalecono zbadanie poziomu hormonu TSH, uczniowi z rozpoznanym jądrem wędrującym zalecono wizytę w poradni urologicznej, dwojgu uczniom z zaawansowaną próchnicą zębów zaordynowano wizytę w poradni stomatologicznej, jednego chłopca skierowano do poradni endokrynologicznej; 12
wśród uczniów klasy III: dwoje skierowano do poradni diabetologicznej, jednemu zalecono wizytę w poradni alergologicznej, ucznia ze stwierdzoną otyłością, atopowym zapalaniem skóry oraz bólami brzucha skierowano do poradni gastroenterologicznej, jednej uczennicy zalecono zbadanie poziomu hormonu TSH, dwoje uczniów skierowano do poradni endokrynologicznej, dziewczynkę z powodu niedoboru wzrostu, chłopca z uwagi na podwyższony poziom hormonu TSH, jednemu uczniowi ze względu na obraz kliniczny sugerujący przerost migdałka podniebiennego polecono wizytę w poradni laryngologicznej, uczniowi, u którego stwierdzono podwyższony poziom cholesterolu zalecono wykonanie kontrolnego lipidogramu; wśród uczniów klasy IV: dziewczynce z nadwagą zalecono wizytę w poradni endokrynologicznej oraz okresową kontrolę funkcji tarczycy, chłopcu z nadwagą i dyslipidemią polecono wykonanie kontrolnego lipidogramu; wśród uczniów klasy V: w grupie uczniów z otyłością zalecono wizytę w poradni endokrynologicznej celem pogłębienia diagnostyki zaburzeń metabolicznych, u dwóch uczniów z podwyższonym poziomem cholesterolu zalecono kontrolny lipidogram za 3 miesiące, uczniowi z podwyższonymi wartościami ciśnienia tętniczego zalecono kontrolne pomiary RR w domu, cztery uczennice skierowano do poradni endokrynologicznej, w pierwszym przypadku z powodu obfitych miesiączek, w dwóch kolejnych ze względu na stwierdzony niedobór wzrostu, u czwartego ucznia z powodu dodatnij próby tężyczkowej, dwójce uczniów z BMI poniżej 10 centyla, z niedokrwistością z niedoboru żelaza zalecono wizytę w poradni gastroenterologicznej, 13
uczennicy z tzw. szewską klatką piersiową polecono badanie ultrasonograficzne serca, dwóm uczennicom zalecono zbadanie poziomu hormonu TSH, jednego ucznia z powodu zmian skórnych na owłosionej skórze głowy skierowano do poradni dermatologicznej. Problemy zdrowotne współwystępujące z zaburzeniami odżywiania przedstawia tabela 5, wykres 7, wykres 8. Tabela 5. Problemy zdrowotne współwystępujące z zaburzeniami odżywiania L.p. Problem zdrowotny Liczba % 1. Zaburzenia endokrynologiczne 31 35,64% 2. Zaburzenia gastrologiczne 17 19,54% 3. Zaburzenia kardiologiczne 15 17,24% 4. Zaburzenia diabetologiczne 9 10,34% 5. Nadciśnienie tętnicze 5 5,75% 6. Zaburzenia lipidowe 4 4,60% 7. Inne 6 6,90% 14
Wykres 7. Problemy zdrowotne współwystępujące z zaburzeniami odżywiania (%) 35,63% % 6,90% 4,60% 5,75% 10,34% 17,24% 19,54% INNE Z. LIPIDOWE Z. DIABETOLOGICZNE Z. KARDIOLOGICZNE Z. GASTROLOGICZNE Z. ENDOKRYNOLOGICZNE Z indywidualnych konsultacji psychologicznych skorzystało 138 uczniów, u 50% pacjentów zalecono stałą opiekę terapeutyczną. Najczęściej zgłaszanymi przez rodziców problemami były: trudności w adaptacji do grupy rówieśniczej, depresyjność oraz obniżony nastrój. W grupie uczniów korzystających ze specjalistycznych porad psychologa zdiagnozowano: zaburzenia zachowania, nadruchliwość i nadpobudliwość, epilepsję, moczenie nocne, trudności wychowawcze. 15
Wykres 8. Problemy zdrowotne współwystępujące z zaburzeniami odżywiania 31 17 15 9 5 4 6 INNE Z. LIPIDOWE Z. DIABETOLOGICZNE Z. KARDIOLOGICZNE Z. GASTROLOGICZNE Z. ENDOKRYNOLOGICZNE Jednym z zadań programu profilaktyki nadwagi, otyłości i innych zaburzeń odżywiania dla dzieci wrocławskich szkół podstawowych Uczeń w formie było również przygotowanie oraz przekazanie do szkół materiałów informacyjno-edukacyjnych dla dzieci, rodziców i nauczycieli: plakatu z piramidą zdrowego odżywiania i karta pracy, broszury dla rodziców Żywienie dzieci w wieku 6-9 lat, broszury dla rodziców Żywienie dzieci w wieku 10-12 lat, poradnika dla rodziców dzieci z nadwagą i otyłością, książeczki edukacyjnej Dbam o zdrowie dla uczniów w wieku 6-9 lat, książeczki edukacyjnej Dbam o zdrowie dla uczniów w wieku 10-12 lat, 16
scenariusza zajęć lekcyjnych dla uczniów klas I-III szkoły podstawowej pt.: Co to jest piramida żywieniowa dla dzieci? z kartami edukacyjnymi Piramida zdrowego żywienia, scenariusza zajęć lekcyjnych dla uczniów klas IV-VI szkoły podstawowej pt.: Piramida żywieniowa dla młodzieży z grą edukacyjną Piramida zdrowego żywienia. Każda szkoła biorąca udział w programie otrzymała zestaw materiałów medycznych i biurowych. W pakietach przekazanych do szkół znalazły się m.in.: termometr elektroniczny, automatyczny aparat do mierzenia ciśnienia, kołnierze ortopedyczne, kalkulator BMI, szyny Kramera, szyny aluminiowe, latarka diagnostyczna oraz żelowe okłady chłodzące. W ramach wrocławskiego programu profilaktyki nadwagi i otyłości kampanią edukacyjno-informacyjną objętych zostało ponad 19 000 uczniów. Najliczniejszą grupą odbiorców byli uczniowie klasy drugiej, na drugim miejscu znaleźli się pierwszoklasiści. Tabela 6. Uczniowie objęci kampanią edukacyjno-informacyjną Klasa 0 Klasa I Klasa II Klasa III Klasa IV Klasa V Klasa VI Razem Liczba uczniów 2078 3146 3284 2722 2635 2690 2711 19 266 17
WNIOSKI: 1. W grupie badanych uczniów klas I, III i V zaburzenia odżywiania dotyczące nadwagi i otyłości najczęściej występowały wśród piątoklasistów, a najrzadziej wśród uczniów klas pierwszych. 2. W grupie badanych uczniów klas I, III i V zaburzenia odżywiania dotyczące niedoboru masy ciała najczęściej występowały wśród pierwszoklasistów, a najrzadziej wśród uczniów klas piątych. 3. Zaburzeniom odżywiania często towarzyszyły schorzenia: metaboliczne, endokrynologiczne, gastroenterologiczne, alergologiczne, dermatologiczne i inne. 4. Niska zgłaszalność dzieci i rodziców na specjalistyczne konsultacje wskazuje na konieczność dalszej edukacji i motywowania rodziców do podejmowania działań leczniczych i profilaktycznych w zakresie zaburzeń odżywiania. 5. Ze względu na wysoki odsetek uczniów ze zdiagnozowanymi zaburzeniami odżywiania niezbędna jest kontynuacja i intensyfikacja działań edukacyjnych w zakresie kształtowania prawidłowych nawyków dotyczących zdrowego odżywiania oraz aktywności fizycznej. 18
MATERIAŁY INFORMACYJNO-EDUKACYJNE PRZYGOTOWANE DO PROGRAMU PLAKAT MATERIAŁY DLA RODZICÓW 19
MATERIAŁY DLA UCZNIÓW 20
KARTY EDUKACYJNE PIRAMIDA ZDROWEGO ŻYWIENIA DLA KLAS I - III GRA EDUKACYJNA PIRAMIDA ZDROWEGO ŻYWIENIA DLA KLAS IV-VI GRA EDUKACYJNA KARUZELA WIEDZY PIRAMIDA ZDROWEGO ŹYWIENIA DLA UCZNIÓW W WIEKU 10 12 LAT Ile posiłków dziennie powinien spożywać uczeń? pięć posiłków, co 3 4 godziny: śniadanie, II śniadanie, obiad, podwieczorek, kolacja karta trzy posiłki: śniadanie, obiad, kolacje karta ilość spożywanych posiłków nie wpływa na zdrowie karta Jaki kształt ma i z ilu pięter się składa piramida żywieniowa dla dzieci? kształt prostokąta, 5 pięter karta kształt koła, 7 pięter karta kształt trójkąta, 6 pięter karta Karty dotyczą wiedzy o piramidzie zdrowego żywie nia. Jest ich 12. Każda karta zawiera pytanie i trzy odpowiedzi do wyboru, z których jedna jest praw dziwa. Karty rozgrywa się tak, by na stole wszystkie utworzyły jeden krąg. Gra jest zespołowa, a gracze nie rywalizują ze sobą lecz wspierają się, dzieląc swoją wiedzą. Zasady gry: Klasę dzieli się na małe grupy, najlepiej po 6 osób. Każda grupa otrzymuje taką samą talię kart i wybie ra osobę, która będzie je rozdawała. Rozdaje się wszystkie karty. Niekoniecznie każda osoba musi mieć taką samą ich liczbę. Gracz rozdający wybiera jedną ze swoich kart, od czytując zamieszczone na niej pytanie i trzy możliwe odpowiedzi, kładzie kartę na stole i sam lub po dys kusji z grupą ustala, którą odpowiedź uznać za wła ściwą. Po czym wywołuje wskazany przy wybranej odpowiedzi numer następnej karty. Produkty zbożowe z pełnego przemiału zawierają w swoim składzie najwięcej: węglowodanów złożonych, witamin z grupy B oraz błonnika pokarmowego karta tłuszczy, witamin oraz białka karta białka oraz składników mineralnych karta Dlaczego aktywność fizyczna stanowi podstawę piramidy żywienia dla dzieci? aktywność fizyczna nie zapobiega nadwadze i otyłości karta ruch nie wpływa korzystnie na zdrowie karta ruch jest niezbędnym elementem zdrowego stylu życia karta 21
NOTATKI...... 22
...... 23
PROGRAM FINANSOWANY PRZEZ MIASTO WROCŁAW 24