Zasady planowania produkcji biomasy z roślin energetycznych Materiały z konferencji: Wdrażanie przepisów UE regulujących wykorzystanie odnawialnych źródeł energii w wybranych krajach członkowskich, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia wykorzystania biomasy" organizowane we współpracy z Urzędem Marszałkowskim Województwa Dolnoślaskiego Dolnośląską Agencją Energii i Środowiska Stowarzyszeniem na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju Tytuł: Zasady planowania produkcji biomasy z roślin energetycznych z uwzględnieniem zasad zrównoważonego rozwoju wskazanie najkorzystniejszych rozwiązań dla gospodarstw rolnych. Pozyskiwanie energii ze źródeł odnawialnych związane jest z wykorzystywaniem różnych sił przyrody. Jedną z takich możliwości jest produkcja biomasy i jej spalanie. Biomasę stanowią substancje pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, które ulegają biodegradacji, pochodzące z produktów, odpadów i pozostałości z produkcji rolnej oraz leśnej, a także przemysłu przetwarzającego ich produkty, a także inne części odpadów, które ulegają biodegradacji (rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 30 maja 2003 r. w sprawie szczegółowego zakresu obowiązku zakupu energii elektrycznej i ciepła z odnawialnych źródeł energii). Z punktu widzenia planowania przestrzennego, urządzania obszarów wiejskich oraz produkcji rolnej (dochodów rolniczych), największe znaczenie mają uprawy roślin z wykorzystaniem plonów do produkcji energii. Wśród plantacji (upraw) roślin energetycznych można wyodrębnić następujące grupy roślin [Dubas i in. 2004]: Rośliny uprawne roczne tj. zboża, konopie, kukurydza, rzepak, słonecznik, sorgo sudańskie, Rośliny drzewiaste o szybkim przyroście masy zielonej osika, topola, wierzba, Szybko rosnące rośliny wieloletnie, plonujące corocznie np. trzcina, mozga trzcinowata, trzcina laskowa, miscanthus, topinambur. Wymienione grupy roślin energetycznych mogą być uprawiane przez rolników. Jednakże każda uprawa powierzchniowa, na gruntach rolnych, wymaga przeprowadzenia analizy potencjalnych możliwości uprawy z uwzględnieniem warunków glebowych, wodnych, występowania prawnej ochrony terenu oraz infrastruktury rolniczej (systemy drenarskie). Analiza tych uwarunkowań wykonywana jest w planie urządzenioworolnym. W procesie planowania przestrzennego należy uwzględnić dopuszczalną lokalizację upraw zgodnie z podanym wyżej podziałem roślin energetycznych. W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy określa się między innymi kierunki i zasady kształtowania rolniczej i leśnej przestrzeni produkcyjnej (ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym). W treści miejscowego planu zagospodarowania
przestrzennego wskazuje się propozycję zmiany sposobu użytkowania terenu. Powinny być wyznaczone tereny rolne, które mogą być w przyszłości zalesione. Wymienione wyżej grupy roślin energetycznych, są to uprawy rolne, za wyjątkiem plantacji drzew szybko rosnących. Zgodnie z zasadami upraw roślin drzewiastych, tereny, które mogłyby być przeznaczone pod produkcję biomasy, powinny być określone w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w planie przestrzennym. Określenie zmiany użytkowania terenu np. zalesienie gruntów rolnych, wiąże się z uwarunkowaniami przyrodniczymi terenu oraz społeczną akceptacją dokonania takiej zmiany w przyszłości, co uzależnione jest przede wszystkim od gospodarczych korzyści właściciela gruntu. Analiza korzyści gospodarczych zmian w sposobie zagospodarowania gruntami rolnymi dokonywana jest w planie urządzenioworolnym, który stanowi uszczegółowienie treści opracowań z zakresu planowania przestrzennego w odniesieniu do organizacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Plany urządzenioworolne uwzględniają bardzo szeroką problematykę. Są to opracowania, które mają charakter planowania rozwoju społeczno-gospodarczego. Na bazie istniejących uwarunkowań przyrodniczych do produkcji rolnej, analizowane są zagadnienia związane z następującymi tematami: uwarunkowania społeczne; uwarunkowania demograficzne; wyposażenie w zakłady produkcyjne i usługowe infrastruktura techniczna; infrastruktura rolna (np. drogi transportu rolnego, urządzenia melioracji podstawowych i szczegółowych, urządzenia przeciwerozyjne); organizacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej (użytkowanie gruntów, struktura władania, dzierżawa, grunty rolne Skarbu Państwa, rozdrobnienie gruntów, struktura obszarowa gospodarstw rolnych i inne); produkcja roślinna i zwierzęca; produkcja specjalna. Wszystkie te zagadnienia są analizowane w skali ogólnej gminy oraz w odniesieniu do ludności, potrzeb i działalności rolniczej. Plany urządzenioworolne są przeznaczone dla określonego odbiorcy czyli dla rolnika. Dzięki ustalonym założeniom planu, podejmuje się działania, które prowadzą do poprawy struktury agrarnej danego obszaru. Takie pojmowanie przekształceń strukturalnych na wsi było właściwe tylko wówczas, kiedy wieś była utożsamiana z rolnictwem i ludnością związaną z rolnictwem. Zadanie modernizacji terenów wiejskich jest zadaniem wojewódzkich władz samorządowych. Jednakże poszczególne szczegółowe zadania związane są z różnymi jednostkami, zarówno władz samorządowych, jak i agend rządowych. Wynika to z podziału kompetencyjnego zadań. Występuje więc znaczne utrudnienie w koordynacji działań i finansowania pomiędzy różnymi szczeblami oraz jednostkami. Najistotniejszym problemem jest to, że planowanie rozwoju oraz kontrola realizacji
planu, nie znajdują się w tych samych jednostkach. Aby nadzorować rozwój terenów rolnych województwa opracowany został system planowania urządzenioworolnego dla województwa dolnośląskiego. Województwo dolnośląskie posiada opracowaną strategię rozwoju obszarów wiejskich oraz wojewódzki program rozwoju sektora rolno-spożywczego, którego integralną częścią jest prognoza prac urządzenioworolnych, stanowiąca studium zapotrzebowania na prace z tego zakresu ogółem oraz według szczegółowych celów zmian kierunkowych w gminach (kształtowanie struktury agrarnej wsi, kształtowanie krajobrazu, podnoszenie produkcyjności gleb, modernizacja dróg transportu rolnego oraz potrzeby wynikające z odnowy wsi). Na poziomie gminy, to znaczy dla całego jej obszaru, sporządzany jest plan urządzenioworolny. W planach przebudowy wsi, opracowywanych dla pojedynczych obrębów ewidencyjnych lub sołectw, następuje uszczegółowienie tematyki. Wynika ono z tego, że analiza geograficzno-statystyczna uzupełniana jest o elementy społeczne, wynikające z aktualnie prowadzonej działalności (nie tylko produkcji rolniczej i leśnej) oraz zamierzeniach i życzeniach dotyczących przyszłości. Tak szczegółowe informacje zbierane są w drodze ankietowania wszystkich osób fizycznych i prawnych. Wszystkie wymienione dokumenty: strategie rozwoju obszarów wiejskich, studium zapotrzebowania na prace urządzenioworolne, plany urządzenioworolne oraz plany przebudowy wsi charakteryzują się hierarchicznością. W treści planu urządzenioworolnego powinien znaleźć swoje miejsce problem odnawialnych źródeł energii, a w szczególności produkcji biomasy, jako że jest to zagadnienie organizacji produkcji rolniczej. Należy ustalić rozwiązania, które uwzględniają następujące zagadnienia: Lokalizacja upraw drzewiastych drzewa są to rośliny, których przyrost na wysokość, grubość, zarówno części nadziemnych jak i podziemnych jest większy niż roślin zielnych. Wymagania glebowe wierzb i topól są bardzo małe, dlatego można przeznaczać pod ich uprawę gleb klas słabych (V i VI klasa bonitacyjna, wyjątkowo IVb). Szczególną uwagę należy jednak zwrócić na warunki wodne, czyli głębokość wód gruntowych. Szybki przyrost masy zielonej związany jest ze znacznym poborem wody. Należy więc wybierać grunty rolne stale podmokłe i o wysokim stopniu uwilgotnienia. Takie informacje zawarte są na mapie glebowo-rolniczej w treści opisującej kompleksy rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Należy zwrócić wtedy uwagę na następujące kompleksy: 8 (zbożowo-pastewny mocny), 9 (zbożowo-pastewny słaby), 14 (gleby przeznaczone pod zadarnienie) oraz 3z (użytki zielone bagienne i pobagienne). Są to tereny potencjalnych upraw drzew. Nie należy lokalizować upraw na obszarach zdrenowanych. Założenie uprawy powinno być związane z określeniem sposobu i kierunku rekultywacji terenu po likwidacji uprawy. Uprawy wieloletnie charakteryzują się niskimi wymaganiami siedliskowymi. Dotkliwą wadą uprawy jest bardzo duża trudność likwidacji plantacji, wymagająca zastosowania totalnych środków chemicznych. Nie powodują żadnych szkód w urządzeniach infrastruktury rolniczej, a do zabiegów agrotechnicznych (np. zbiór plonu) mogą być wykorzystane maszyny będące często w posiadaniu rolników (kombajny do zbioru kukurydzy). Wprowadzenie upraw wieloletnich związane jest z wyposażeniem gospodarstw rolnych w odpowiednie maszyny i urządzenia. Uprawy roślin jednorocznych nie wymagają żadnych szczególnych zastrzeżeń, gdyż biomasa jest zazwyczaj produktem ubocznym w uprawie zbóż, rzepaku i innych roślin. Wyznaczenie terenów uprawy biomasy powinno być uzależnione od zapotrzebowania rynku na te produkty. Przed wskazaniem terenów potencjalnych upraw energetycznych, należy określić, czy istnieją w pobliżu punkty skupu surowców energetycznych i czy możliwe jest podpisanie wieloletnich
kontraktów na produkcję. Jest to połączone z określeniem możliwości produkcyjnych, czyli bilansu energii produkowanej z biomasy. Plany urządzenioworolne poruszają problemy związane z rolnictwem, które wynikają nie tylko z opłacalności produkcji rolnej, ale również z uwarunkowań krajobrazowych, ekologicznych oraz gospodarczo-przestrzennych. Aspekty krajobrazowe wpływają na zapisy planu wtedy, gdy mamy do czynienia z prawną ochroną krajobrazu kulturowego. Ale również poza obszarem chornionym należy tak kształtować krajobraz, aby był on pozytywnie odbierany przez widza. Uprawa roślin energetycznych, to uprawa towarowa, wiąże się z powstawaniem dużych obszarów (kilkanaście do kilkudziesięciu hektarów powierzchni) obsadzonych taką samą rośliną. Wszelkie wielkopowierzchniowe plantacje, a w szczególności plantacje wieloletnie powodują kształtowanie się krajobrazu monotonnego pozbawioną dominant w krajobrazie. Aspekty ekologiczne są zróżnicowane w odniesieniu do roślin energetycznych. Wśród najważniejszych wymienia się korzystny wpływ roślin wieloletnich na glebę, czyli zapobieganie erozji, zaprzestanie corocznej uprawy roli, zwiększenie masy korzeniowej w glebie, często podkreśla się zwiększenie bioróżnorodności wśród fauny (zbiór roślin odbywa się w lutym lub marcu, kiedy zbierane są już suche pędy, a przejazdy po polu nie powodują niszczenia powierzchni gleby, jest to więc poza okresem lęgowym większości zwierząt). Aspekt gospodarczo-przestrzenny obejmuje analizę organizacji gospodarstw rolnych pod kątem struktury agrarnej, czyli występowanie gospodarstw dużych o powierzchni przekraczającej 10 ha, występowanie pól (działek rolnych) o zbliżonym potencjale produkcyjnym, o powierzchni kilkuhektarowej, co zapewniłoby optymalne wykorzystanie maszyn. Ostatnim i najważniejszym czynnikiem wpływającym na lokalizację upraw jest transport przygotowanej biomasy do punktu skupu, czyli odległość do odbiorcy. Badania szwedzkie wykazały, że opłacalność upraw jest zapewniona wtedy, jeśli odległość do odbiorcy nie przekroczy 100 km. Badania w warunkach polskich przeprowadzono szczątkowo i nie można ich uogólnić na większe regiony, gdyż cena biomasy zmienia się w zależności od plonów, popytu oraz innych zewnętrznych czynników, takich jak dopłaty bezpośrednie do upraw wierzby energetycznej (takimi dopłatami powinny być objęte wszystkie rośliny), dopłat Ekofunduszu do założenia plantacji (określona powierzchnia uprawy energetycznej) i inne. Z upraw energetycznych należy bezwzględnie wykluczyć następujące tereny: Obszary prawnie chronione (rezerwaty przyrody, parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, obszary wodno-błotne, obszary planowane do objęcia ich ochroną prawną). Tereny o wysokiej bonitacji gruntów ornych. Tereny o rozwiniętej funkcji turystycznej i rekreacyjnej. Tezy: 1. Dopłaty do uprawy wszystkich roślin energetycznych. 2. Założenie uprawy wierzby lub innych roślin drzewiastych powinno podlegać obowiązkowi zgłoszenia do służby ochrony środowiska (starostwo powiatowe), a lokalizacja (jeśli nie ma opracowanej granicy rolno-leśnej) uzgodniona z Dolnośląskim Biurem Geodezji i Terenów Rolnych, a
jeśli jest granica rolno-leśna na obszarze przeznaczonym do zalesienia. Zgłoszenie takie powinno zawierać okres przewidywanej uprawy oraz sposób i kierunek rekultywacji po likwidacji plantacji. 3. Założenie upraw wieloletnich powinno również wymagać zgłoszenia, w celu określenia okresu uprawy oraz sposobu likwidacji plantacji. 4. Należy przygotować doradców, którzy powinni rolnikowi powiedzieć, w jaki sposób może założyć plantację roślin energetycznych, gdzie może szukać odbiorców. Osoby takie powinny jednocześnie kontrolować, czy produkcja jest zgodna z założeniami początkowymi (przeciwdziałanie powstawaniu odłogów, zachwaszczaniu sąsiednich pól ekspansywnymi roślinami). Autor: dr inż. Teresa Dzikowska Źródło: http://www.cieplej.pl/ - Dolnośląska Agencja Energii i Środowiska s.c.