UCIŃSKA Monika 1 ODACHOWSKA Ewa 2 DOBRZYŃSKA Marta 3 Diagnoza psychologicznych predyspozycji do kierowania pojazdem uprzywilejowanym w ruchu WSTĘP Do pojazdów uprzywilejowanych należą głównie pojazdy używane w związku z ratowaniem życia i mienia ludzkiego, bądź usuwaniem skutków katastrof (jednostki ochrony przeciwpożarowej, ratownictwa medycznego, itp.). Są nimi także pojazdy służb odpowiedzialnych za zachowanie bezpieczeństwa - w szczególności Policji. Uprzywilejowanie w ruchu pojazdu polega na tym, iż przepisy kodeksu drogowego (art. 53 ust 2) uprawniają kierującego pojazdem uprzywilejowanym do niestosowania się do przepisów ruchu drogowego, znaków i sygnalizacji świetlnej (jednakże pod warunkiem zachowania szczególnej ostrożności), w sytuacji, gdy uczestniczy w akcji związanej z ratowaniem życia, zdrowia ludzkiego lub mienia albo koniecznością zapewnienia bezpieczeństwa lub porządku publicznego albo w przejeździe kolumny pojazdów uprzywilejowanych, w wykonywaniu zadań związanych bezpośrednio z ochroną osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe (tylko wtedy, gdy taka ochrona przysługuje im na mocy odrębnych przepisów). Pojazd taki jest zobligowany do jednoczesnego wysyłania sygnałów świetlnych i dźwiękowych (po zatrzymaniu może używać tylko sygnału błyskowego), włączone są światła drogowe lub mijania. Kierowca pojazdu uprzywilejowanego musi jednak dostosować się do rozkazów wydawanych przez kierującego ruchem lub osoby upoważnionej do jego kontroli, np. policjanta. Uprawnienie to stanowi równocześnie znaczące obciążenie kierującego, powodując, że kieruje on samochodem w warunkach nietypowych. To z kolei wymaga od kierującego szczególnej zdolności do koncentracji i podzielności uwagi, bardzo szybkiego reagowania. Kierowca pojazdu uprzywilejowanego w ruchu, zgodnie z opracowaniami Centralnego Instytutu Ochrony Pracy, należy do zawodów trudnych i niebezpiecznych ze względu na to, iż jego wykonywanie wiąże się z zagrożeniem dla życia lub zdrowia, co wynika z następujących czynników [4,5,19]: charakteru wykonywanych czynności, obecności w środowisku pracy zagrożeń fizycznych, takich jak np. praca na wysokości, żywioły, wysokiego poziomu obciążenia psychicznego, konieczności obsługi urządzeń wymagających szczególnych predyspozycji psychofizycznych. Ponieważ praca wiąże się z wysokim poziomem podejmowanego ryzyka, tej grupie kierujących stawiane są bardzo wysokie wymagania w zakresie poziomu umiejętności i możliwości psychofizycznych. 1 KIERUJĄCY POJAZDEM UPRZYWILEJOWANYM W RUCHU W ASPEKCIE UWARUNKOWAŃ PRAWNYCH Każdy z pojazdów uprzywilejowanych to szczególne w porównaniu z typowym kierowcą - wymagania dla kierującego. Stąd Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. o kierujących pojazdami (Dz. U. z 1 Instytut Transportu Samochodowego w Warszawie, Zakład Psychologii Transportu i Fizjologii, 03-301 Warszawa, ul. Jagiellońska 80. Tel: +48 22 43 85 543 2 Instytut Transportu Samochodowego w Warszawie, Zakład Psychologii Transportu i Fizjologii, 03-301 Warszawa, ul. Jagiellońska 80. Tel: +48 22 43 85 545 3 Instytut Transportu Samochodowego w Warszawie, Zakład Psychologii Transportu i Fizjologii, 03-301 Warszawa, ul. Jagiellońska 80. Tel: +48 22 43 85 244 10785
2014, poz. 600) w art. 106 ust 1 przewiduje, iż: Kierować pojazdem uprzywilejowanym może osoba, która: 1) ukończyła 21 lat; 2) posiada prawo jazdy odpowiedniej do rodzaju pojazdu kategorii; 3) uzyskała orzeczenie: a. lekarskie o braku przeciwwskazań zdrowotnych do kierowania pojazdem uprzywilejowanym, b. psychologiczne o braku przeciwwskazań psychologicznych do kierowania pojazdem uprzywilejowanym; 4) ukończyła kurs dla kierujących pojazdami uprzywilejowanymi; 5) posiada zezwolenie na kierowanie pojazdem uprzywilejowanym w zakresie określonej kategorii prawa jazdy. Zezwolenie na kierowanie pojazdem uprzywilejowanym wydawane przez starostę, podobnie jak przedłużenie zezwolenia, uprawnia do kierowania pojazdem uprzywilejowanym określonym w prawie jazdy kategorii: 1) A1, A2 i A; 2) B1, B i B+E; 3) C1, C1+E, C, C+E; 4) D1, D1+E, D i D+E. Starosta także określa zakres zezwolenia (bądź rozszerza ten zakres), odpowiadający rodzajowi ukończonego kursu oraz zakresowi badań lekarskich i psychologicznych oraz ważność zezwolenia na okres 5 lat, nie dłużej jednak niż na okres wynikający z terminu ważności orzeczenia lekarskiego i psychologicznego. Art. 106 ustawy o kierujących pojazdami, odmiennie niż ma to miejsce w dotychczas obowiązujących przepisach, wymaga od kierującego pojazdem chcącego się ubiegać o zezwolenie na kierowanie pojazdem uprzywilejowanym (bądź przedłużającego zezwolenie), aby ukończyła kurs dla kierujących pojazdami uprzywilejowanymi, zakończony egzaminem (teoretycznym i praktycznym) sprawdzającym poziom osiągniętej wiedzy i umiejętności. Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 15 maja 2013r. w sprawie kursów dla kierowców pojazdów uprzywilejowanych i przewożących wartości pieniężne (poz. 603) określa szczegółowe programy kursów (podstawowy, uzupełniający) dla kierowców pojazdów uprzywilejowanych i pojazdów przewożących wartości pieniężne. Celem kursów dla kierowców pojazdów uprzywilejowanych i pojazdów przewożących wartości pieniężne jest przygotowanie kierującego pojazdem do bezpiecznego wykonywania manewrów na drodze oraz pokazanie mu granic, których przekroczenie sprawia, że panowanie nad pojazdem przestaje być możliwe. Istotne jest również przedstawienie trudności związanych z kierowaniem pojazdem w różnych warunkach, w szczególności na śliskiej nawierzchni. Na psychologię transportu, w ramach kursów, poświęcono 2 godziny lekcyjne, a problematyka w tym zakresie dotyczy m.in. wpływu percepcji na kierowanie pojazdem, wpływu osobowości na zachowania kierowcy na drodze, stresu w pracy kierowcy, wpływu alkoholu, środka działającego podobnie do alkoholu oraz zmęczenia i zdolności kierowania pojazdem. Z tematyki kursów wynika, iż udział w nich ma wyposażyć kursanta w wiedzę, umiejętności praktyczne, ale również umożliwić mu nabycie określonych kompetencji psychologicznych. Ustawodawca wskazuje na obowiązek uzyskania przez kierowcę pojazdu uprzywilejowanego w ruchu orzeczenia psychologicznego o braku przeciwwskazań psychologicznych do kierowania pojazdem uprzywilejowanym w ruchu. Orzeczenie takie wydają uprawnieni psychologowie (art. 87 ustawy o kierujących pojazdami) po sprawdzeniu, w badaniu psychologicznym w zakresie psychologii transportu, sprawności psychofizycznej obejmującej m.in. percepcję, uwagę, czas reakcji, koordynację wzrokowo-ruchową jak również od cech osobowości i temperamentu. Duże znaczenie ma umiejętność oceny swojego stanu psychofizycznego i realistycznej oceny własnych możliwości i ograniczeń. 10786
Od początku prowadzenia psychologicznych badań kierowców w Polsce (lata 60 XX wieku) pełniły one rolę selekcyjną. W przypadku kierowców pojazdów uprzywilejowanych mają za zadanie eliminować z ruchu drogowego te osoby, których poziom sprawności i/lub cechy osobowości czy temperamentu dają przekonanie, że nie będą bezpiecznie i prawidłowo funkcjonować jako kierowcy pojazdów uprzywilejowanych w ruchu. Druga funkcja badań edukacyjna, polega na dostarczeniu badanemu kierowcy wiedzy na temat poziomu jego sprawności oraz indywidualnych mechanizmach funkcjonowania w ruchu drogowym. W Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 8 lipca 2014r. w sprawie badań psychologicznych osób ubiegających się o uprawnienia do kierowania pojazdami, kierowców oraz osób wykonujących pracę na stanowisku kierowcy (Dz. U. z 2014r, poz. 937), które weszło w życie 20 lipca 2014r., szczególny nacisk położony został na określenie metodyki przeprowadzania badań psychologicznych w zakresie psychologii transportu, w której zawarte są standardy przeprowadzania badań, jak i zakres metod i urządzeń badawczych. W Metodyce tej (Załącznik nr 5 do wspominanego Rozporządzenia), w standardach przeprowadzania badań psychologicznych zawarty jest zapis dotyczący stosowania przez psychologa procedur diagnostycznych zróżnicowanych ze względu na rodzaj i cel badania. Również w zakresie metod i urządzeń badawczych, ustawodawca nie wskazuje konkretnych narzędzi, pozostawiając ich wybór w kompetencji uprawnionego psychologa. Zaznacza jednak, iż zastosowane metody i urządzenia badawcze, mają pozwolić ocenić i zweryfikować zmienne mające znaczenie dla celu badania, w tym szczególnych predyspozycji wskazanych dla instruktorów, egzaminatorów, kierowców pojazdów uprzywilejowanych i osób wykonujących zawód kierowcy. Metodyka jasno precyzuje jakie elementy w ramach poszczególnych sprawności psycholog musi ocenić. I tak: 1. W zakresie sprawności intelektualnej i procesów poznawczych uprawniony psycholog dobiera narzędzia i techniki diagnostyczne pozwalające ustalić sprawność spostrzegania, uwagi, rozumienia sytuacji oraz antycypacji. 2. W zakresie oceny osobowości uprawniony psycholog dobiera narzędzia i techniki diagnostyczne pozwalające ustalić dojrzałość społeczną (rozumienie norm, samokontrola, przystosowanie) oraz dojrzałość emocjonalną (radzenie sobie w sytuacjach trudnych, zrównoważenie emocjonalne i jego wpływ na ryzyko dezorganizacji zachowania). 3. W zakresie oceny sprawności psychomotorycznej uprawniony psycholog dobiera testy i urządzenia badawcze pozwalające ustalić szybkość i adekwatność reakcji oraz koordynację wzrokoworuchową [8]. 2 DIAGNOZA PSYCHOLOGICZNYCH PREDYSPOZYCJI DO KIEROWANIA POJAZDEM UPRZYWILEJOWANYM W RUCHU W ŚWIETLE BADAŃ WŁASNYCH Aby określić psychologiczne predyspozycje do kierowania pojazdem uprzywilejowanym w ruchu należałoby stworzyć profil osobowy, który sporządza się na podstawie procesu analizy pracy i opisu stanowiska. Jest to zestawienie cech, które osoba powinna posiadać, by spełniać wymagania danego stanowiska [13]. Zgodnie z powyższym oraz mając na uwadze przepisy nowego Rozporządzenia można przyjąć następujący profil specyficznych wymagań psychologicznych do kierowania pojazdem uprzywilejowanym w ruchu [16]: 1. Ponadprzeciętna sprawność psychomotoryczna i procesów poznawczych, w tym: czas reakcji prostej i złożonej (umiejętność pracy w szybkim tempie), koordynacja wzrokowo ruchowa (właściwa koordynacja oko-ręka), spostrzeganie (brak deficytów), koncentracja i podzielność uwagi (łatwość przerzucania się z jednej czynności na drugą, umiejętność dostosowywania się do sytuacji i zadania), rozumowanie logiczne, łatwość wypowiadania się w mowie lub piśmie. 2. Umiejętność komunikacji interpersonalnej, na którą składa się: 10787
umiejętność nawiązywania kontaktu z ludźmi, umiejętność postępowania z ludźmi; życzliwość, zaufanie, takt, umiejętność i gotowość do współdziałania w zadaniowej sytuacji społecznej. 3. Wytrzymałość na długotrwały wysiłek intelektualny i fizyczny: zdolność do długotrwałej koncentracji uwagi, utrzymywanie przez długi okres zdolności prawidłowego spostrzegania, myślenia. 4. Umiejętność podejmowania szybkich i trafnych decyzji. 5. Odporność emocjonalna, odporność na stres. 6. Umiejętność działania w warunkach ryzyka. 7. Dojrzałość społeczna, w tym w szczególności system wartości, akceptacja norm społecznych gwarantujące poczucie odpowiedzialności, obiektywność, odporność na sytuacje nacisku społecznego, samokontrola. 8. Dojrzałość emocjonalna - brak zaburzeń emocjonalnych. Na podstawie powyższych implikacji wybrano zestaw narzędzi badawczych, który pozwala na ocenę predyspozycji do kierowania pojazdem uprzywilejowanym w ruchu. Celem badań było nie tylko sprawdzenie ich przydatności do diagnozy psychologicznej w tym zakresie, ale także wybór najistotniejszych aspektów, jakie są możliwe do badania przy ich użyciu i wskazanie tych, które z stanowią najistotniejsze elementy pracy diagnostycznej psychologa transportu w zakresie określania niezbędnych wymagań dla kierowcy pojazdu uprzywilejowanego. 2.1 Metodologia badań Celem weryfikacji profilu kierowcy pojazdu uprzywilejowanego przeprowadzono badania z użyciem metod diagnostycznych pozwalających na ocenę predyspozycji w zakresie funkcjonowania emocjonalnego, typu osobowości i temperamentu oraz radzenia sobie w sytuacjach stresowych. W eksploracjach przeprowadzonych w latach 2013-2014 wzięło udział 131 osób. Porównano kierowców pojazdów uprzywilejowanych: strażaków i policjantów z kierowcami zawodowymi (taksówkarzami) oraz kierowcami amatorami. Średnia wieku osób badanych wyniosła 38,87 lat. Rys. 1. Zawód osób badanych. Źródło: badania własne Strażacy stanowili 47,3% badanych (62 osoby). Średnia wieku to 36,95 lat, średni staż pracy w tej grupie wynosi 13,72. Policjanci stanowili 11,5% badanych (15 osób). Średnia wieku to 37,60 lat, staż pracy 15,66. Kierowcy taksówek stanowili 17,6% badanych (23 osoby). Średnia wieku w tej grupie wyniosła 46,47 lat. Średnia lat pracy to ok 19 lat. 10788
Grupę porównawczą stanowili kierowcy amatorzy 23,7% (31 osób). Średnia wieku to 37,66 lat, zaś staż pracy wynosi 14,42. Spośród 131 osób badanych, kobiety stanowiły ponad 10% osób (14), a mężczyźni 89,3% (117 osób). Ponad 50% (54,2%) badanych to osoby z wykształceniem wyższym (71 osób), 44,3% z wykształceniem średnim (58 osób), natomiast zaledwie 1,5% osoby z wykształceniem zawodowym. Największą grupą kierowców z wykształceniem wyższym stanowili kierowcy amatorzy (96,8%), w dalszej kolejności policjanci (80%), a następnie strażacy (40,3%). Wśród kierowców taxi dominowało wykształcenie średnie (78,3%). Taksówkarze stanowią tę grupę zawodową, która z racji wykonywanych czynności w 87% prowadzi pojazd służbowy codziennie. Natomiast kierowcy pojazdów uprzywilejowanych, którzy zazwyczaj pracują zmianowo, pojazd służbowy prowadzą kilka razy w tygodniu policjanci 26,7%; lub kilka razy w miesiącu strażacy 48,4%. W ankiecie wstępnej kierowców zapytano o przeżywanie sytuacji stresujących w trakcie prowadzenia pojazdu. U kierowców amatorów zdarzają się one w 90,3%, u taksówkarzy w 69,6% przypadków, zaś wśród kierowców pojazdów uprzywilejowanych proporcje są bardzo zbliżone (61,3% badanych strażaków i 60% policjantów deklaruje takie sytuacje). Swoją pracę za najbardziej stresującą uważają taksówkarze (69,6% badanych) w dalszej kolejności policjanci (66,7%) i strażacy (56,5%). 2.1.1 Narzędzia wykorzystane w badaniach własnych W badaniach wykorzystano następujące testy: EPQ-R - Kwestionariusz Osobowości Eysencka w Wersji Skróconej EPQ-R (S) Kwestionariusz EPQ-R, autorstwa H. J. Eysencka i S.B. G. Eysenck [2] w polskiej adaptacji zespołu Pracowni Testów Psychologicznych PTP, służy do badania podstawowych - w teorii Eysencka wymiarów osobowości, Kwestionariusz ma charakter samoopisowy. EPQ-R(S) składa się z 48 pozycji pochodzących z wersji pełnej EPQ-R. Pozwala na obliczenie wyników w 4 skalach: Psychotyzmu (P), Ekstrawersji (E), Neurotyzmu (N) i Kłamstwa (K). FCZ-KT - Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperament Kwestionariusz FCZ-KT autorstwa B. Zawadzkiego, J. Strelaua [20] służy do diagnozy podstawowych, biologicznie zdeterminowanych wymiarów osobowości, opisujących formalne aspekty zachowania. Kwestionariusz ma charakter samoopisowy. Składa się ze 120 pozycji, które tworzą 6 skal: Żwawość, Perseweratywność, Wrażliwość sensoryczna, Reaktywność emocjonalna, Wytrzymałość i Aktywność. Teoretyczną podstawę kwestionariusza stanowi Regulacyjna Teoria Temperamentu przedstawiona w pracach J. Strelaua. Zaproponowana teoria należy do teorii przyczynowych, postulujących wielowymiarową strukturę temperamentu. Zakłada ona, że temperament przejawia się we wszystkich rodzajach zachowań człowieka [12, 15]. Nie bez przyczyny właśnie na niej oparto się przy analizie zachowań kierowców podczas prowadzenia pojazdu. Strelau w swojej teorii temperamentu bowiem zwraca uwagę na gospodarkę energetyczną zasobami człowieka. Wyodrębnił dwa podstawowe poziomy, na których przejawia się temperament, oraz poszczególne wymiary charakteryzujące każdy z poziomów. Dwa podstawowe poziomy to: energetyczny, w którego skład wchodzą te cechy, które są odpowiedzialne za gromadzenie i rozładowywanie zmagazynowanej energii, drugi poziom natomiast przejawia się w postaci formalnych cech zachowania. Na pierwszym poziomie wyróżnić można Reaktywność emocjonalną, wywodząca się z siły procesu pobudzenia oraz Aktywność. Drugi poziom, na którym przejawia się temperament w postaci formalnych cech zachowania składa się z aspektów takich jak: Żwawość, Perseweratywność, Wrażliwość sensoryczna, Wytrzymałość. Cechy te pośredniczą m.in. w dwóch ważnych procesach związanych ze sprawnym realizowaniem zadań, utrzymywaniem optymalnego poziomu aktywacji i zapewnieniem optymalnego poziomu stymulacji [1]. Wszystkie te aspekty wydają się mieć duże znaczenie w przypadku zachowania kierowcy podczas prowadzenia pojazdu. PTS - Kwestionariusz Temperamentu PTS Autorami kwestionariusza PTS (The Pavlovian Temperament Survey) są J. Strelau, B. Zawadzki [11]. Jest to kwestionariusz służący do diagnozy temperamentu opisywanego zgodnie z koncepcją 10789
Pawłowa, będący nową wersją narzędzia znanego jako Kwestionariusz Temperamentu (KT) Strelaua. Kwestionariusz składa się z 57 twierdzeń. Pozycje tworzą trzy podstawowe skale: Siła procesu pobudzenia (SPP), Siła procesu hamowania (SPH) i Ruchliwość procesów nerwowych (RPP), ponadto określa się Równowagę procesów nerwowych, ujmowaną jako stosunek SPP do SPH. Kwestionariusz powstał w oparciu o teorię Pawłowa, mówiącą o podstawowych cechach układu nerwowego, których odpowiednia konfiguracja składa się na typ układu nerwowego [11]. Odwołując się do teorii temperamentu Hipokratesa i Galena wyróżnił cztery typy temperamentu i opisał je pod kątem zdolności adaptacyjnych człowieka [11]: 1. Typ silny (duża SPP i SPH), zrównoważony i ruchliwy sangwinik Jest to zdrowy, odporny i sprawny życiowo typ układu nerwowego. Uznawany jest za najdoskonalszy ze wszystkich typów, ponieważ gwarantuje utrzymanie pełnej równowagi między organizmem a sytuacją bodźcową. Rzadko doświadcza choroby nerwowej. 2. Typ silny, zrównoważony i powolny flegmatyk Jest to zdrowy i odporny typ układu nerwowego, dobrze przystosowany do życia. Rzadko występuje u niego choroba nerwowa nawet w tzw. trudnych sytuacjach życiowych. Osoby o takim temperamencie trudno przystosowują się do szybko zmieniających się warunków życia. 3. Typ silny, niezrównoważony (SPP>SPH) choleryk Ponieważ proces pobudzenia przeważa nad procesem hamowania, u choleryka istnieje skłonność do stanów nerwicowych. O ile z łatwością przychodzą mu wszelkie działania, o tyle z trudem powstrzymują się od wykonania czynności. Ta przewaga procesów pobudzenia przejawia się tym, że nie może on w pełni hamować swojej działalności w chwili, gdy wymaga tego sytuacja życiowa. 4. Typ słaby (mała SPP i SPH) melancholik Jest to typ, u którego komórki nerwowe są słabe, dlatego osoba o takim typie temperamentu ma skłonność do nerwicy. Nie wytrzymuje silnego i długotrwałego pobudzenia, ale również występuje u niego mała odporność na bodźce hamulcowe. Typ mało odporny na sytuacje konfliktowe, kiedy trzeba wybierać jeden z dwóch lub więcej możliwych sposobów zachowania. Podobnie szybkie i częste zmiany wpływają dezorganizująco na postępowanie melancholika. Typ, według Pawłowa, nieprzystosowany do życia, łatwo załamujący się i często ulegający schorzeniom. IVE - Kwestionariusz Impulsywności Kwestionariusz IVE [2] składa się z 54 pozycji, służy do badania trzech cech osobowości: impulsywności, skłonności do ryzyka i empatii. Zwłaszcza skłonność do ryzyka i impulsywność mają szczególne znaczenie w prognozowaniu stylu zachowania w ruchu drogowym, niemniej jednak nie dają możliwości dokładnej diagnozy istnienia bądź braku tendencji do zachowań ryzykownych na drodze. Założenia teoretyczne Kwestionariusza IVE oparto na czynnikowej koncepcji osobowości Eysencka. CISS Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych Kwestionariusz CISS autorstwa N. S. Endler, J. D. A. Parker w polskiej adaptacji J. Strelaua, A. Jaworowskiej, K. Wrześniewskiego, P. Szczepaniaka [10], służy do diagnozowania stylów radzenia sobie ze stresem. Kwestionariusz opiera się na koncepcji stresu Lazarusa i Folkman, którzy określają ją jako...stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki jednostki mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby [3]. CISS składa się z 48 stwierdzeń dotyczących różnych zachowań, jakie ludzie mogą podejmować w sytuacjach stresowych. Badany określa na 5-stopniowej skali częstotliwość, z jaką podejmuje dane działanie w sytuacjach trudnych, stresowych. Wyniki ujmowane są na trzech skalach: SSZ - styl skoncentrowany na zadaniu; SSE - styl skoncentrowany na emocjach; SSU - styl skoncentrowany na unikaniu. Ten ostatni styl może przyjmować dwie formy: ACZ - angażowanie się w czynności zastępcze i PKT - poszukiwanie kontaktów towarzyskich. KPS Kwestionariusz Poczucia Stresu Kwestionariusz Poczucia Stresu (KPS) autorstwa M. Plopy i R. Makarowskiego [7] składa się z 27 stwierdzeń i przeznaczony jest do pomiaru struktury doznań stresowych odczuwanych przez osobę. Pozwala on na obliczenie wyniku ogólnego informującego o poziomie stresu, a także, co istotne z 10790
punktu widzenia założeń badawczych, trzech wyników odnoszących się do: Napięcia emocjonalnego, Stresu zewnętrznego oraz Stresu intrapsychicznego. Kwestionariusz zawiera także skalę Kłamstwa. CECS Skala Kontroli Emocji Skala Kontroli Emocji (CECS) została skonstruowana przez M. Watson i S. Greera [18] w Londynie. Skala składa się z 21 stwierdzeń, które dotyczą ujawniania trzech podstawowych emocji: gniewu, depresji, lęku. Skala ta jest narzędziem samoopisowym służącym do pomiaru subiektywnej kontroli gniewu, depresji i lęku w trudnych sytuacjach. Zadaniem badanego jest określenie częstotliwości występowania podanego sposobu wyrażania swoich emocji na 4-stopniowej skali. Podstawy teoretyczne testu opierają się na obserwacjach klinicznych i wynikach badań, które mówią, iż tłumienie emocji może prowadzić do ich nasilenia lub staje się przyczyną do długotrwałego utrzymywania się emocji w postaci napięcia emocjonalnego [18]. 2.2 Wnioski z badań Badani kierowcy pojazdów uprzywilejowanych w ruchu (strażacy, policjanci) prezentują zharmonizowaną strukturę temperamentu o dużych możliwościach przetwarzania stymulacji. Są to osoby niskoreaktywne z dużą dozą zapotrzebowania na stymulację. Efektywnie funkcjonują, gdy zapewnią sobie, poprzez swoją aktywność, odpowiedni dopływ stymulacji (zgodnie z RTT - Regulacyjną Teorią Temperamentu) [11]. Tego rodzaju struktura temperamentu predysponuje takie osoby do lepszego funkcjonowania w charakterze kierowcy pojazdu uprzywilejowanego. Warto dodać, iż istnieją dwa typy takiej aktywności. Pierwszy nazywany jest "aktywnością pośrednią" i polega na gotowości do takich działań, które umożliwią dostarczenie lub uniknięcie stymulacji pochodzącej z zewnątrz organizmu. Drugi z kolei, zwany "aktywnością bezpośrednią", polega na gotowości do podejmowania działań, które same w sobie są źródłem stymulacji [11]. Prezentują silny typ układu nerwowego, zrównoważony ze względu na ruchliwość procesów nerwowych, ruchliwy. Istotna w tym miejscu jest także, jak akcentował Pawłow, relacja pomiędzy siłą procesów pobudzenia i hamowania. Zgodnie z założeniami autora, wyniki osiągane w tych skalach powinny być na jednakowym poziomie, aby można było mówić o efektywnej regulacji stymulacji. Zarówno w grupie strażaków, jak i policjantów wartości te są mniej więcej na tym samym poziomie (w danej grupie). Kwestią wymagającą podkreślenia są stosunkowo wysokie wyniki w skali reaktywności emocjonalnej wśród policjantów, skala pokazuje, iż można je zaliczyć do tzw. wyników średnich, niemniej jednak należałoby oczekiwać trochę niższych wyników w skali w tej grupie zawodowej. Kolejne analizy pokazują ponadto, iż, w porównaniu do grup porównawczych (kierowcy taxi i kierowcy amatorzy) są to osoby zrównoważone emocjonalnie, odporne na działanie stresu, bez skłonności do depresji i załamań nerwowych. W toku analiz sprawdzono także preferowane w tej grupie style radzenia sobie ze stresem. Zdaniem Endlera i Parkera [10], styl radzenia sobie ze stresem stanowi typowy dla danej jednostki sposób zachowania się w sytuacjach narażenia na sytuacje trudne i kryzysowe. Badacze ci wyodrębnili trzy style radzenia sobie ze stresem: styl skoncentrowany na zadaniu, styl skoncentrowany na emocjach i styl skoncentrowany na unikaniu. Osoby, charakteryzujące się zadaniowym stylem koncentrują się na problemie i zastanawiają się, jak go rozwiązać, robią to, co uważają za najlepsze; ustalają, co w danej sytuacji jest najważniejsze; myślą, jak rozwiązali podobne problemy w przeszłości, podejmując próby zmiany sytuacji [10]. Analizy prowadzone w tym zakresie wskazują na predykcję do zachorowania na Zespół Stresu Pourazowego u osób prezentujących styl skoncentrowany na emocjach [14]. Ponadto wiele badań wskazuje na fakt, iż najbardziej adaptacyjnym stylem jest orientacja na zadanie w obliczu kryzysu. W badanej grupie zatem należałoby oczekiwać tego rodzaju stylu radzenia sobie. Tymczasem w zakresie radzenia sobie w sytuacjach trudnych zarówno styl skoncentrowany na zadaniu, na emocjach i na unikaniu znalazł swoich zwolenników. Najczęściej wybieranym stylem był styl skoncentrowany na zadaniu polegający na podejmowaniu działania mającego na celu rozwiązanie problemu lub zmianę istniejącej sytuacji stresowej przez wykorzystywanie procesów poznawczych. Niekiedy stosowany był również styl skoncentrowany na emocjach, gdzie głównym zadaniem podejmowanych przez człowieka działań jest potrzeba zmniejszenia napięcia emocjonalnego towarzyszącego sytuacji stresowej. Istnieją analizy, z 10791
których wynika, że im bardziej jednostka powstrzymuje się od ujawniania emocji, tym większe nasilenie objawów związanych z przeżytym wydarzeniem o charakterze traumatycznym [6]. W tym przypadku jednak, jak się okazało, tego rodzaju styl przynosił dalszy wzrost napięcia z towarzyszącym negatywnym afektem. Pomimo, że kierowcy pojazdów uprzywilejowanych na ogół radzą sobie w sytuacjach trudnych, jak zauważono, stanowią grupę odczuwającą najwyższy poziom stresu oraz największe napięcie emocjonalne, co wiąże się z częstymi odczuciami niepokoju, nadmierną nerwowością, jak również częstymi problemami w odprężaniu się w sytuacjach dnia codziennego. Dodatkowo, jak wskazują wyniki uzyskiwane w skali KPS jest to związane z częstym brakiem energii do działania oraz tendencją do rezygnacji z podejmowanych działań czy realizacji planów. Odczuciom tym towarzyszy również nadmierna drażliwość i trudności w relacjach interpersonalnych. W zakresie analizy funkcjonowania emocjonalnego kierowcy pojazdów uprzywilejowanych osiągali najniższe wyniki w skali Impulsywności (IVE) w porównaniu z pozostałymi grupami. Impulsywność rozumiana jest tutaj jako odbiegający od normy, patologiczny aspekt zachowań ryzykownych, które charakteryzowałyby się brakiem przewidywania konsekwencji swoich działań. Podczas analizy rezultatów uzyskiwanych w tym samym kwestionariuszu zauważono w tej grupie podwyższoną skłonność do ryzyka Jednakże podwyższona inklinacja u osób, wykonujących zawód związany właśnie z ryzykiem i niebezpieczeństwem nie budzi zastrzeżeń, stanowiąc komponent związany bezpośrednio z wskaźnikiem ekstrawersji. Całość powoduje, iż te osoby lepiej radzą sobie na takim stanowisku pracy i ponoszą mniejsze koszty psychiczne związane z jej wykonywaniem. 2.2.1 Trafność narzędzi wykorzystanych w badaniu Dobroć psychometryczna poszczególnych testów (trafność i rzetelność) umieszczona jest w podręcznikach. Celem sprawdzenia trafności testów w odniesieniu do specyficznej grupy, jaką są kierowcy pojazdów uprzywilejowanych w ruchu dokonano stosownych analiz. Trafność odzwierciedla relację, jaka zachodzi między koncepcją właściwości psychologicznej a użytymi wskaźnikami tej właściwości, czyli adekwatność operacjonalizacji wielkości psychologicznej. Trafność to zatem dokładność, z jaką test mierzy to, co ma mierzyć oraz stopień, w jakim test jest w stanie osiągnąć stawiane mu cele, zgodnie z założeniami autora koncepcji teoretycznej, z której narzędzie się wywodzi. Aby potwierdzić trafność treściową zbioru wyników otrzymanych w teście należy wykazać, że zachowania demonstrowane w badaniu testowym są reprezentatywną próbką zachowań ujawniających się w interesującej badacza sferze. Analizy pokazały, iż proponowane narzędzia różnicują grupy badane, a zatem można mówić o ich trafności i przydatności. W tym wypadku celem dokładniejszego sprawdzenia trafności poszczególnych narzędzi przeprowadzono korelacje pomiędzy skalami narzędzi i ich wymiarami. Analiza korelacji rpearsona pokazała wiele istotnych zależności ważnych z punktu widzenia prowadzonych eksploracji. Zmienne osobowościowe (EPQ-R) i temperamentalne (FCZ-KT, PTS) okazały się korelować zarówno ze stylami reakcji na stres (CISS), obieranymi strategiami radzenia sobie (CECS), odczuwanymi skutkami stresu (KPS), jak również ze skłonnością do ryzyka (IVE). Całość wskazuje na wysoką trafność teoretyczną prezentowanych narzędzi i możliwość użycia ich, jako diagnostycznych w przypadku kierowców pojazdów uprzywilejowanych. Dla większości narzędzi zostały potwierdzone hipotezy o kierunku korelacji skal ze zmiennymi wytypowanymi jako kryteria trafności. WNIOSKI Zawód kierowcy pojazdu uprzywilejowanego w ruchu wymaga szczególnych umiejętności psychomotorycznych, jak również osobowościowych, w tym temperamentu jako regulatora zachowania. Powyższy artykuł pokazuje zarówno pożądany profil osoby pracującej na stanowisku kierowcy pojazdu uprzywilejowanego, jak również zestaw narzędzi, jakie mogą stanowić podstawę do dokonania właściwej diagnozy. W tym celu przeprowadzono badania w następujących grupach kierowców: strażaków, policjantów, kierowców taksówek (jako wykonujących zawód kierowców) oraz jako grupę porównawczą kierowców amatorów. W badaniach sprawdzano psychologiczne 10792
predyspozycje do kierowania pojazdem uprzywilejowanym w ruchu, poddając jednocześnie weryfikacji trafność narzędzi służących do oceny tych zmiennych. Wyniki analiz dowiodły istnienia różnic (pomiędzy badanymi grupami) w zakresie wielu sprawdzanych aspektów, w tym odporności emocjonalnej, poziomu stresu, sposobów radzenia sobie ze stresem tendencji do podejmowania świadomego bądź impulsywnego ryzyka. Całość pokazuje, iż zawód strażaka czy policjanta stanowi duże obciążenie dla osób go wykonujących, w związku z powyższym wymaga odpowiedniego doboru do zawodu, jak również odpowiednich działań profilaktycznych celem redukcji stresu i napięcia. Streszczenie Przepis ustawy z dnia 5 stycznia 2011 roku o kierowaniu pojazdami inaczej niż dotychczasowy przepis ustawy z dnia 20 czerwca 1997 roku Prawo o ruchu drogowym dla osób kierujących pojazdami uprzywilejowanymi w ruchu oraz kierujących pojazdami przewożącymi wartości pieniężne przewiduje odrębne orzeczenie psychologiczne. Oznacza to, iż ustawodawca miał świadomość, iż warunki pracy kierującego tego typu pojazdem odbiegają od typowych i wymagają od kierującego specjalnych predyspozycji. Celem artykułu jest zaprezentowanie specyficznych psychologicznych wymagań do pracy na stanowisku kierowcy pojazdu uprzywilejowanego w ruchu w oparciu o metody diagnostyczne z udowodnioną trafnością i rzetelnością. Diagnosis of psychological predisposition to drive an emergency vehicle in motion Abstract A record from the Act on driving the vehicles from 5th January 2011 differently than the hitherto record from the Road Traffic Law Act from 20 th June 1997 provides a separate psychological report for people driving the emergency vehicles and the cash transit vehicles. This means that the legislator was aware that the working conditions of such drivers differ from the typical ones and require special predispositions from them. The aim of this article is to introduce the specific psychological requirements for working as a emergency vehicle assumptions based on diagnostic psychological methods with proven accuracy and reliability. BIBLIOGRAFIA 1. Eliasz, A., Temperament a system regulacji stymulacji. Warszawa 1981: PWN. 2. Eysenck H.J., Eysenck S.B.G, Podręcznik do skal osobowości Eysencka. Warszawa 2011: PTP. 3. Lazarus, Folkman. Stress, appraisal and doping. New York 1984: Springer. 4. Łuczak A., Wymagania psychologiczne w doborze osób do zawodów trudnych i niebezpiecznych. CIOP, Warszawa 2001. 5. Łuczak A., Zużewicz K., Zmęczenie kierowców a bezpieczeństwo pracy. Bezpieczeństwo pracy 4/2006. 6. Ogińska-Bulik, N., Langer, I. (2007). Osobowość typu d i strategie radzenia sobie ze stresem a nasilenie objawów PTSD w grupie strażaków. Łódź: Wyd. Medycyna Pracy 2007;58(4):307 316. 7. Plopa, M., Makarowski, R., Kwestionariusz Poczucia Stresu. Warszawa 2010: Vizja Press&It. 8. Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 15 maja 2013r. w sprawie kursów dla kierowców pojazdów uprzywilejowanych i przewożących wartości pieniężne (poz. 603) 9. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 8 lipca 2014r. w sprawie badań psychologicznych osób ubiegających się o uprawnienia do kierowania pojazdami, kierowców oraz osób wykonujących pracę na stanowisku kierowcy (Dz. U. z 2014r, poz. 937), 10. Strelau J., Jaworowska A., Wrześniewski K., Szczepaniak P., Kwestionariusz Radzenia sobie w sytuacjach stresowych CISS. Podręcznik. Warszawa 2009: PTP. 11. Strelau J., Zawadzki B., Kwestionariusz Temperamentu PTS. Podręcznik. Warszawa 1998: PTP. 12. Strelau, J., Temperament, osobowość, działanie. Warszawa 1995: PWN 10793
13. Strelau, J. (1992) Badania nad temperamentem: teoria, diagnoza, zastosowanie. Wrocław: Ossolineum. 14. Strelau, J., Zawadzki, B., Oniszczenko, W., Sobolewski, A., Pawłowski, P. (2004). Temperament i style radzenia sobie ze stresem jako moderatory zespołu stresu pourazowego w następstwie przeżytej katastrofy (s. 48-64). W: J. Strelau (red.). Osobowość a ekstremalny stres. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. 15. Torrington D., Hal L., Personal Managament 1991: A New Approach, wyd 2 Prentice Hall, Hemel Hempstead 16. Ucińska M., Odachowska E., Dobrzyńska M., Tokarczyk E., Opracowanie i weryfikacja metodyki psychologicznych badań kierujących pojazdami uprzywilejowanymi w ruchu i przewożącymi wartości pieniężne. Warszawa 2014: ITS. Praca niepublikowana. 17. Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. o kierujących pojazdami (Dz. U. z 2014, po. 600) 18. Watson M., Greer S., Skala kontroli emocji CECS. (w:) Juczyński Z., Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Warszawa 2009: Pracownia Testów Psychologicznych. 19. Wągrowska-Koska E., (red.), Zagrożenia zdrowia kierowców pojazdów silnikowych związane ze szkodliwymi i uciążliwymi warunkami środowiska pracy. Instytut Medycyny Pracy, Łódź 2007. 20. Zawadzki B., Strelau J., Formalna Charakterystyka Zachowania Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT). Podręcznik. Warszawa 2010: PTP. 10794