Emilia Karwasińska Małgorzata Rychlik Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu e-mail: emika@amu.edu.pl; rychlik@amu.edu.pl Model i etapy tworzenia repozytorium instytucjonalnego na podstawie badań własnych i doświadczeń bibliotek zagranicznych Institutional repository model and stages of its development based on individual research project and experiences of foreign libraries Abstrakt: Szybki rozwój technologii informacyjnych tworzy nowoczesny obraz światowej komunikacji naukowej. Renomowane ośrodki akademickie dziś nie tylko gromadzą informacje o dorobku naukowym swoich pracowników, ale coraz powszechniej budują repozytoria, dzięki którym zasoby cyfrowe, zgodnie z misją upowszechniania wiedzy, są przechowywane i udostępniane środowisku akademickiemu. W artykule zaprezentowano etapy tworzenia oraz zasady funkcjonowania repozytorium instytucjonalnego. W pracy posiłkowano się badaniami własnymi przeprowadzonymi na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz doświadczeniami bibliotek zagranicznych. Podkreślono wagę efektywnej współpracy bibliotekarzy ze środowiskiem naukowym jako zasadniczego czynnika przyczyniającego się do sukcesu projektu. Słowa kluczowe: repozytorium instytucjonalne, Open Access, komunikacja naukowa, zarządzanie zasobami cyfrowymi, współpraca ze środowiskiem akademickim. Abstract: Rapid development of information technology contributes to the process of metamorphosis of worldwide scientific communication. Renowned academic institutions not only collect data on their researchers intellectual output but are increasingly implementing institutional-based repositories. It is institutional repository that preserves digital content and makes it accessible to academic community. The paper presents formative stages of setting up an institutional repository and its subsequent management policies. This work was based on individual research project (a survey conducted at Adam Mickiewicz University) as well as the experiences gathered from a number of foreign libraries. The importance of an efficient cooperation between academic community and librarians as the key factor is emphasized. Keywords: institutional repository, Open Access, scientific communication, e-resources management, cooperation with academic community. 1. Wstęp Repozytoria instytucjonalne zdefiniowane przez Crowa 1 jako kolekcje cyfrowe gromadzące, przechowujące i udostępniające dorobek intelektualny społeczności naukowej jednego lub wielu uniwersytetów coraz powszechniej wkraczają w struktury wyŝszych uczelni zmieniając jednocześnie paradygmat komunikowania się w nauce. Zasób repozytoriów jest określony przez instytucję, treść ma charakter naukowy, kumulacyjny i ciągły, dostępna jest w trybie Open Access (OA) oraz cechuje ją interoperacyjność. Obecnie obserwuje się ogromny wzrost liczby repozytoriów na świecie, jak równieŝ publikacji 1 Crow R.: The case for institutional repositories: a SPARC position paper [dok. elektr.], 2002: Washington, DC, <http:www.arl.org/sparc/ir/ir.html>, [odczyt 26.06.2008].
podejmujących ten temat, szczególnie przewodników opisujących proces tworzenia archiwów cyfrowych 2 czy teŝ charakteryzujących juŝ wdroŝone projekty 3. W polskiej literaturze fachowej napotykamy na podobną tematykę, dotyczy ona jednak głównie bibliotek cyfrowych 4. Część etapów tworzenia repozytorium i biblioteki cyfrowej jest toŝsama. To, co wyróŝnia repozytorium, to zaangaŝowanie w projekt pracowników naukowych uczelni tworzących społeczność wirtualną instytucji. Zjawisko to zakładając aktywne uczestnictwo naukowców, wpisuje się w kreowanie kultury partycypacji, wyznaczając jednocześnie nową rolę dla bibliotek. 2. Promowanie idei Pierwszy etap tworzenia repozytorium powinien być poprzedzony szeroką akcją promującą otwarty dostęp do wiedzy oraz zapoznaniem pracowników naukowych uczelni z ideą funkcjonowania repozytoriów instytucjonalnych oraz procesów archiwizacji dorobku naukowego. Na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza (UAM) w Poznaniu podjęto szereg kroków zmierzających do rozpropagowania idei powołania repozytorium. Pierwszym etapem było zaprezentowanie tego tematu na posiedzeniu Rady Bibliotecznej. W efekcie przedstawionej prezentacji oraz dyskusji, Rada jednogłośnie opowiedziała się za koniecznością stworzenia repozytorium instytucjonalnego na UAM. Konsekwencją tej decyzji było prezentowanie tematyki dotyczącej repozytoriów na Radach Wydziałów UAM. Ponadto informacje o repozytoriach znalazły się na stronie domowej Biblioteki Uniwersyteckiej. Opublikowano równieŝ artykuł w miesięczniku śycie Uniwersyteckie, którego motywem przewodnim był ruch OA oraz potrzeba utworzenia repozytorium na uczelni. Zorganizowano panel naukowy dla środowiska bibliotecznego szkół wyŝszych Poznania, na którym zaprezentowano temat Repozytorium instytucjonalne dlaczego powinniśmy je budować. Autorki przeprowadziły równieŝ badania własne, których celem było sprawdzenie postaw naukowców UAM wobec koncepcji powołania repozytorium instytucjonalnego. 5 Badanie ankietowe miało formę kwestionariusza elektronicznego rozesłanego drogą mailową do 1550 losowo 2 Zob.: Gibbons S.: Establishing an institutional repository. Library Technology Reports [dok. elektr.], 2004, vol. 40, no. 4, s. 1-168, <https://publications.techsource.ala.org/products/archive.pl?article=2538>, [odczyt 7.07.2008]; Por.: Barton M. R.: Craeting an institutional repository: LEADIRS Workbook [dok.elektr.], MIT Libraries: 2004, <http://dspace.org/implement/leadirs.pdf>, [odczyt 14.04.2008]. 3 Zob.: Doctor, G.: Capturing intellectual capital with an institutional repository at a business school in India. Library Hi Tech, 2008, vol. 26, no. 1, s. 110-125; Afshari, F., Jones, R.: Developing an integrated institutional repository at Imperial College London. Program: electronic library and information systems, 2007, vol. 41, no. 4, s. 338-352, 2007; Barwick, J.: Building an institutional repository at Loughborough University: some experiences. Program electronic library and information systems, 2007, vol. 41, no. 2, s. 113-123. 4 Zob.: Bednarek-Michalska, B.: Kujawsko Pomorska Biblioteka Cyfrowa a standardy. Biuletyn EBIB [dok. elektr.], 2006, nr 4 (74), <http://eprints.rclis.org/archive/00008490/01/bednarek_kpbc1.pdf>, [odczyt 20.07.2008]; Woźniak-Kasperek, J., Franke J., (red.): Biblioteki Cyfrowe. Projekty, realizacje, technologie, Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2007, s. 215. 5 Zob.: Rychlik, M., Karwasińska, E.: Projekt powołania repozytorium Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Badania ankietowe postaw pracowników naukowych. Przegląd Biblioteczny, 2008 (w druku).
wybranych pracowników naukowych i naukowo-dydaktycznych uczelni. Do ankiety został dołączony krótki list informujący o repozytoriach wraz z prezentacją na ten sam temat. W anonimowej, zawierającej trzynaście pytań ankiecie pierwsze cztery miały charakter metryczki, następne badały dotychczasowe doświadczenia respondentów w korzystaniu z repozytoriów na świecie oraz wolę udziału w tworzeniu repozytorium na UAM. Poznano teŝ opinie o poŝądanym sposobie archiwizacji dokumentów, typach prac, które powinny być deponowane, czynnikach motywujących do włączania się w współtworzenie repozytorium oraz kwestii wymagających ścisłej współpracy i pomocy ze strony personelu. 3. Dobór zespołu Tworzenie repozytorium instytucjonalnego stanowi dla uczelni waŝne i duŝe przedsięwzięcie. NaleŜy zwrócić uwagę, iŝ w proces organizacyjny zaangaŝowane są przede wszystkim biblioteki, które zarówno inicjują projekty, jak równieŝ zajmują się ich tworzeniem i zarządzaniem. 6 Jednym z pierwszych etapów zakładania repozytorium jest właściwy dobór personelu do pracy w specjalnie powołanym zespole organizacyjnym. Biorąc pod uwagę umiejętności i doświadczenie znaleźć się w nim powinni głównie bibliotekarze. W tym celu moŝna wyznaczyć odpowiednią komórkę struktury organizacyjnej biblioteki. Odpowiedzialność za sprawne funkcjonowanie repozytorium spoczywa na menedŝerze projektu - moderatorze. Do jego obowiązków naleŝy głównie organizacja i koordynacja działań, podejmowanie waŝnych decyzji, odpowiedzialność za przestrzeganie prawa autorskiego, współpraca w tym celu z prawnikami uczelni oraz wydawcami. Inna funkcja spoczywa na redaktorze repozytorium. Jego praca nie ogranicza się wyłącznie do weryfikacji metadanych, powierza się mu równieŝ dbanie o aktualizacje, wygląd serwisu, szkolenia i wdraŝanie nowych wersji platformy oraz ścisłą współpracę między moderatorem, a asystentami wydziałowymi, zastępuje on w razie koniczności moderatora. Asystenci wydziałowi, to ci pracownicy bibliotek wydziałowych, którzy słuŝą bieŝącą pomocą pracownikom naukowym, udzielając wskazówek dotyczących sprawnego deponowania prac. Dla tak duŝego przedsięwzięcia, jakim jest załoŝenie i funkcjonowanie repozytorium niezbędne jest równieŝ wsparcie informatyczne. Administrator to osoba w zespole odpowiedzialna za dobór oprogramowania oraz dbanie o jego prawidłowe funkcjonowanie, rozwiązywanie problemów technicznych, sporządzanie regularnych statystyk, wymianę oprogramowania i sprzętu 7. Liczba osób w zespole zaleŝeć powinna od wielkości przedsięwzięcia, lecz z reguły nie jest ona zbyt duŝa. Zakłada się, Ŝe w pierwszym etapie zespół tworzy wstępny projekt wdroŝeniowy, na który składają się: wybór oprogramowania, określenie zasad deponowania prac i dostępu do nich, 6 Zob.: Przyłuska, J. : Repozytorium magazyn dokumentów czy wirtualna społeczność? [dok. elektr.], 2008, <http://eprints.rclis.org/archive/00013970/01/przyluska_jolanta_repozytorium.pdf>, [odczyt 20.07.2008]. 7 Por.: Barton M. R.: Craeting an institutional repository: LEADIRS Workbook [dok.elektr.], MIT Libraries: 2004, <http://dspace.org/implement/leadirs.pdf>, [odczyt 14.04.2008].
określenie profilu kolekcji, przygotowanie zasad prawnych oraz ustalenie elementów identyfikujących (logo, kolorystyka, layout). Konsekwencją prac jest przedstawienie gotowej do testowania, pierwszej platformy repozytorium. W drugim etapie zespół powinien zebrać uwagi i opinie oraz wyeliminować ewentualne błędy i wprowadzić poprawki, a w końcu uruchomić finalną wersję repozytorium. 4. Potrzeby uŝytkowników Niewątpliwie jedną z najwaŝniejszych kwestii jakie winno się podejmować przed uruchomieniem repozytorium jest określenie potrzeb jego przyszłych uŝytkowników. Do grupy tej zaliczamy zarówno uŝytkowników końcowych, czyli biernych czytelników zasobów umieszczanych na platformie, jak równieŝ uŝytkowników-naukowców, którzy deponując prace stają się przez to głównymi udziałowcami repozytorium 8. Preferencje wyŝej wspomnianych dwóch grup zazwyczaj zdecydowanie się róŝnią, stąd waŝne jest, aby te róŝnice dostrzec i sprecyzować. UŜytkownik końcowy z reguły postuluje o dostęp online do pełnej zawartości repozytorium przez całą dobę. Wszystkie teksty powinny być dostępne bezpłatnie w postaci plików o rozszerzeniu pdf. UŜytkownik-naukowiec, czyli osoba potencjalnie deponująca w repozytorium, często nie jest chętna do umieszczania tam wszystkich swoich prac. Do najczęstszych argumentów zaliczyć moŝna uprzednie umieszczanie artykułów na wewnętrznych stronach wydziałów, czy teŝ obawę o moŝliwość stosowania plagiatu. Takich uŝytkowników naleŝy przekonać do samej istoty repozytorium, naświetlając korzyści jakie przynosi współtworzenie tego przedsięwzięcia, a więc przede wszystkim: wzrost widoczności dorobku naukowego, moŝliwość śledzenia statystyk dotyczących zdeponowanych prac (mogą one być pomocne przy pisaniu grantów, mogą równieŝ stanowić wskaźnik jakości prac), wzrost cytowalności prac, moŝliwość generowania osobistej bazy danych, moŝliwość wykrywania plagiatu (treść jest w wolnym dostępie i dlatego łatwo ją przeszukiwać pod kątem plagiatu), gwarancję długotrwałego przechowywania prac w odróŝnieniu od stron domowych wydziałów lub zakładów, które często zmieniają swoje adresy. 5. Wybór oprogramowania Na rynku pojawia się coraz więcej programów słuŝących zakładaniu platform repozytoriów. Są to oprogramowania zarówno darmowe (ang. open source) np.: EPrints, Bepress, Fedora, OPUS jak i komercyjne. Dokonując wyboru moŝna posiłkować się wydanym przez Open Society Institute przewodnikiem po oprogramowaniach dla repozytoriów instytucjonalnych 9 lub przeanalizować statystyki, jakimi dysponuje Directory of Open Access Repositories. Według danych DOAR, największą popularnością cieszy się 8 Zob.: Foster N. F., Gibbons S.: Understanding Faculty to Improve Content Recruitment for Institutional Repositories. D-Lib Magazine, vol. 11, no. 1, 2005 [dok. elektr.] <http://www.dlib.org/dlib/january05/foster/01foster.html>, [odczyt 13.07.2008]. 9 Zob.: A Guide to Institutional Repository Software 2004 [dok. elektr.] <http://www.soros.org/openaccess/pdf/osi_guide_to_ir_software_v3.pdf>, [odczyt 6.07.2008]
produkt DSpace, wykorzystywany obecnie przez 27% funkcjonujących repozytoriów 10. Kryteria doboru oprogramowania mogą być róŝne. Bardzo często czynnikiem determinującym wybór jest cena. Dla Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu było to kryterium bardzo istotne, zdecydowano się więc na oprogramowanie DSpace - produkt Massachusetts Institute of Technology oraz firmy Hewlett Packard. Wybierając oprogramowanie darmowe naleŝy liczyć się często z brakiem wsparcia technicznego ze strony twórców programów. W przypadku DSpace pomocna moŝe być lista dyskusyjna, na której uŝytkownicy wspierają się radami, blogi, materiały szkoleniowe. Autorzy oprogramowania umoŝliwiają klientom dostosowywanie interfejsu do własnych potrzeb, na przykład zgodnie z wyglądem strony domowej uczelni bądź biblioteki. DSpace gromadzi i przechowuje dokumenty cyfrowe w najróŝniejszych formatach: pdf, Word, JPG, TIF i inne, pozwala na tworzenie hierarchicznej struktury bazy poprzez określanie zespołów i kolekcji (ang. communities and collections). DSpace umoŝliwia zarówno proste jak i zaawansowane wyszukiwanie. Indeksy są konfigurowalne, więc instytucja ma moŝliwość wybrania pól metadanych, które mają podlegać indeksacji. Przeszukiwanie moŝe odbywać się wg: kolekcji i zespołów, tytułu, autora, dziedziny i daty. W Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu zainstalowano wersję 1.4.2 DSpace w systemie Windows XP Pro. Prawidłowe funkcjonowanie repozytorium od strony technicznej, zapewni konfiguracja sprzętu o następujących parametrach: nowoczesny system operacyjny Windows XP Pro lub Vista, dwurdzeniowe procesory o częstotliwości min. 2GHz, 2GB pamięci RAM, 50-100 GB przestrzeni dyskowej złoŝonej z połączonych dysków RAID 5 11. 6. Zasób repozytorium Określenie profilu kolekcji to jedno z podstawowych zadań w procesie tworzenia repozytorium. Powinno brać się tu pod uwagę sugestie i opinie samych uŝytkowników oraz kierować opublikowanymi w tym zakresie raportami. 12 Artykuły naukowe stanowią znaczną część dorobku naukowego pracowników, stąd bardzo waŝne jest, aby uczelnie zadbały o umieszczenie tego typu dokumentów w repozytorium. Potwierdziły to takŝe przeprowadzone 10 Zob.: OpenDOAR http://www.opendoar.org/onechart.php?cid=&ctid=&rtid=&clid=&lid=&potid=&rsoftwarename=&sear ch=&groupby=r.rsoftwarename&orderby=tally%20desc&charttype=pie&width=600&height=300&captio n=usage%20of%20open%20access%20repository%20software%20-%20worldwide 11 Przyłuska, J., Radomska, A., Kłosiński, R.[dok. elektr.], <http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat18/przyluska_radomska_klosinski.php>, [odczyt 12.07.2008]. 12 Zob.: Open DOAR: rodzaje materiałów w repozytoriach na świecie: <http://www.opendoar.org/onechart.php?cid=&ctid=&rtid=&clid=&lid=&potid=&rsoftwarename=&sea rch=&groupby=ct.ctdefinition&orderby=tally%20desc&charttype=bar&width=600&caption=content%20 Types%20in%20OpenDOAR%20Repositories%20-%20Worldwide>
badania własne, w pytaniu poświęconym zasobom. Respondentom podano dziesięć stwierdzeń, którym naleŝało przypisać odpowiedni stopień akceptacji (skala Likerta). NajwyŜszą punktację uzyskało właśnie stwierdzenie, Ŝe w repozytorium powinny znaleźć się artykuły naukowe w postaci postprintów (wersja po recenzji) i preprintów (wersja przed recenzją) (4,49 pkt. w skali Likerta). Dla uczelni, finansujących badania naukowe swoich pracowników, to sprawa korzystna równieŝ z tego powodu, Ŝe dostęp do ich wyników będzie odtąd darmowy. Na drugim miejscu, ankietowani wymienili chęć deponowania dysertacji doktorskich (4,38 pkt.). Doktoraty obronione i nieopublikowane, z powodzeniem mogą tworzyć odrębny zbiór w repozytorium zamiast, jak dotąd, zalegać w magazynach bibliotecznych. Kolekcja dysertacji moŝe być wzbogacona o prace magisterskie, jednak w opinii czy powinny stanowić one część repozytorium, zostały ocenione niŝej niŝ doktoraty (3,85 pkt.). Prawdopodobnie powodem takiej oceny jest ich niŝsza wartość naukowa, stąd teŝ w kolekcji tej mogłyby się znaleźć jedynie wybitne prace magisterskie, rekomendowane przez promotorów. Umieszczanie w repozytorium materiałów konferencyjnych zostało ocenione wysoko (4,20 pkt.) podobnie jak waŝne dla studentów kolekcje materiałów dydaktycznych, takich jak np. ksiąŝki, rozdziały z ksiąŝek (4,20 pkt.) czy skrypty (4,17 pkt.), ale juŝ w mniejszym stopniu wykłady w formie prezentacji multimedialnych (3,68 pkt.). ChociaŜ ankietowani byli mniej przekonani do deponowania raportów (3,78 pkt.), czy sprawozdań (3,61 pkt.), to skonsolidowany dostęp do tego rodzaju prac, mógłby ułatwić pracę tym, którzy na co dzień korzystają z danych w nich zawartych. Wykres 1. Typy prac deponowanych w repozytorium Źródło: Badania własne
Do kluczowych zadań powinno naleŝeć wzbogacanie repozytorium o dział czasopism publikowanych na uczelni, stąd teŝ naleŝałoby przekonywać władze uniwersytetu, do tworzenia duŝej liczby własnych czasopism elektronicznych w wolnym dostępie. 7. Zasady deponowania Fundamentem rozwoju repozytorium jest sprawny proces autoarchiwizacji. Polega ona na deponowaniu dokumentu cyfrowego przez samego autora. Sama czynność archiwizowania jest dość prosta i mało czasochłonna. Przyjmuje się, Ŝe zdeponowanie jednej pracy zajmuje średnio około 10 minut 13. W ankiecie przeprowadzonej wśród pracowników naukowych UAM jedno z pytań odnosiło się do kwestii poznania motywacji, jakimi kierowaliby się naukowcy deponując swoje prace. Najczęściej wybierali oni stwierdzenie, Ŝe ułatwiłoby to wymianę myśli między naukowcami (4,58 pkt.), następnie ułatwiłoby to dostęp do prac moim studentom (4,22 pkt.), zwiększyłoby to cytowalność moich prac (3,93 pkt.), byłoby to niezbędne w celach autopromocyjnych (3,71 pkt.). Okazało się, Ŝe naukowcy nie mieli zdania co do następujących czynników: byłoby to pomocne w rozwoju mojej kariery naukowej (3,23 pkt.), podniosłoby to mój prestiŝ na uczelni (3,23 pkt.), byłoby to jednym z kryteriów otrzymania grantu (3,15 pkt), a negatywnej odpowiedzi udzielili na następujące pytania: większość naukowców z mojej dziedziny deponuje prace w repozytorium (2,66 pkt.), umoŝliwiłoby mi to otrzymanie premii (2,50 pkt.). Wykres 2. Czynniki motywujące do deponowania dokumentów w repozytorium UAM Źródło: Badania własne 13 Zob.: Carr L., Harnad S.: Keystroke Economy: A Study of the Time and Effort Involved in Self-Archiving. Technical Report [dok. elektr.], 2005: University of Southampton, <http://eprints.ecs.soton.ac.uk/10688/01/keystrokecosting-publicdraft1.pdf>, [odczyt 1.07.2008].
Przy okazji podejmowania tematu zasad deponowania, naleŝy takŝe zająć się nakłanianiem pracowników do regularnego deponowania swoich prac. Rolą uczelni jest ustanowienie takiej polityki archiwizacyjnej, która przyczyni się do rozwoju repozytorium. Niewątpliwie skuteczniejsza jest autoarchiwizacja obligatoryjna. Wyniki badań przeprowadzanych na uczelniach australijskich wskazują, Ŝe prace deponowane na zasadzie dobrowolności stanowią jedynie około 15% dorobku naukowego, natomiast wprowadzenie obowiązku archiwizowania spowodowało wzrost rzędu 65% 14. Z przeprowadzonych na UAM badań wynika, Ŝe ponad 67% naukowców biorących udział w badaniu, opowiedziało się za archiwizacją fakultatywną. Jest to zatem grono pracowników nauki, które naleŝy przekonać, iŝ korzyści z umieszczenia swojej pracy w repozytorium rekompensują czas poświęcony na autoarchiwizację. Warto wspomnieć o coraz bardziej popularnej, pośredniej metodzie deponowania prac (ang. mediated deposit). Polega ona na tym, iŝ autorzy dostarczają oryginalne prace w ich pierwotnym formacie. Zadaniem administratora repozytorium jest przekonwertowanie dokumentu, jeśli jest taka potrzeba, zaopatrzenie go w odpowiednie metadane i zakończenie czynności deponowania. Dla pracowników naukowych jest to wyjście korzystne, bo mniej czasochłonne. 8. Prawo autorskie W repozytorium moŝna umieszczać materiały do których majątkowe prawa autorskie są oczywiste i naleŝą do uczelni lub do autorów. JeŜeli prawo do utworu ma wydawca niezbędne jest uzyskanie stosownego pozwolenia 15. Kwestie pozyskiwania majątkowych praw autorskich, rozstrzyganie o moŝliwości publikowania swojego dorobku często zniechęcają naukowców. Jak wykazały przeprowadzone badania własne aŝ 86,50% potencjalnych udziałowców repozytorium oczekiwałoby w tej kwestii pomocy. Istotne jest zatem aby w zespole zarządzającym repozytorium znalazła się osoba odpowiedzialna za sferę praw autorskich. NaleŜy równieŝ informować pracowników naukowych o moŝliwości negocjowania warunków juŝ na etapie zawierania umowy z wydawcą, w celu zapewniania sobie moŝliwości włączenia pracy do archiwum. Jak pokazują doświadczenia repozytoriów europejskich prawa autorskie do utworów przesyłanych do repozytoriów pozostają przy autorach, którzy udzielają licencji niewyłącznej na korzystanie ze swoich dzieł. Oznacza to, Ŝe utwór moŝe być przekazany w tej samej postaci innemu podmiotowi bez pytania o zgodę właścicieli repozytorium. Udzielenie licencji ma często miejsce w procesie autoarchiwizacji lub poprzez podpisanie i odesłanie umowy 14 Zob.: Sale. A.: Comparison of IR content policies in Australia. First Monday [dok. elektr.], 2006, vol. 11, no 4, <http://eprints.utas.edu.au/264/1/comparison_of_content_policies_in_australia.pdf>, [odczyt 12.07.2008]. 15 Jaka jest polityka wydawcy związana z archiwizacją pracy w repozytorium, moŝna sprawdzić w bazie RoMEO opracowywanej przez SHERPA<http://www.sherpa.ac.uk/romeo.php>, gdzie wydawcy podzieleni są na 4 grupy, oznaczone odpowiednim kolorem. Kolor zielony oznacza zgodę na archiwizację postprintów lub preprintów.
licencyjnej. KaŜda osoba przesyłająca swoje dzieło do repozytorium zaświadcza jednocześnie, Ŝe jest odpowiedzialna za prawa autorskie dotyczące archiwizowanego dzieła. Niektórzy twórcy repozytoriów mają jedynie zapis na stronach projektu, Ŝe prawa autorskie pozostają przy autorach 16. NaleŜy podkreślić, Ŝe zasady respektowania prawa autorskiego powinny być jasno opisane i udostępnione na platformie repozytorium. 9. Metadane Efektywne wykorzystanie zasobów cyfrowych ma miejsce tylko wówczas, gdy metadane są dobrej jakości. Są róŝne standardy metadanych. Większość z nich oparta jest na języku XML (extensible Markup Language), który stanowi ich semantyczną jak i strukturalną podstawę. Dublin Core jest prawdopodobnie najczęściej stosowanym standardem przez biblioteki i archiwa cyfrowe 17. Powodem tej uŝyteczności jest zapewne prostota, czyli zestaw piętnastu podstawowych pól zaprojektowanych do opisu źródeł. Są to pola: tytuł, twórca, dziedzina, opis, wydawca, współtwórca, data, typ, format, identyfikator, źródło, język, relacja, miejsce i czas, własność. Dublin Core jest domyślnym formatem zapisu metadanych, jednak istnieje moŝliwość przejęcia innych formatów, takich jak np. MARC. Wymaga to jednak zastosowania narzędzi typu crosswalk. DSpace jest oprogramowaniem kompatybilnym z Open Archives Inititiave-Protocol for Metadate Hatvesting (OAI-PMH). Stosowanie tego protokołu powoduje, Ŝe metadane gromadzone w DSpace są indeksowane przez takie wyszukiwarki jak np. Google, a tym samym dotarcie do rozproszonych zasobów staje się łatwiejsze i efektywniejsze. 10. Zakończenie Sukces repozytorium nie zaleŝy wyłącznie od nawet najlepiej dobranego zespołu organizacyjnego. Puste repozytorium jest repozytorium martwym, a praca przy jego tworzeniu bezowocna. Tylko wówczas, kiedy idea znajdzie poparcie i odzew ze strony środowiska naukowego uczelni praca osób powołanych do stworzenia platformy, opieki administracyjnej i redakcyjnej będzie owocna. NaleŜy teŝ pamiętać, Ŝe budowa repozytorium jest procesem, który dopiero w perspektywie kilku lat przyniesie wymierne korzyści, z których najwaŝniejszą jest wymiana wiedzy i rozwój nauki. Cieszy fakt, Ŝe tematyce nowoczesnych zasobów cyfrowych poświęconych jest coraz więcej konferencji i spotkań. Zadanie budowy repozytorium instytucjonalnego jest jednym z priorytetów opracowanej Strategii systemu biblioteczno-informacyjnego UAM na lata 2008-2016. 16 Zob.: B. Szczepańska, Zasady publikowania obiektów cyfrowych w repozytoriach europejskich. Zagadnienia prawno autorskie. Przegląd Biblioteczny, 2007 R. 75, z 2, s. 193-220. 17 Zob.: Gartner R.: Metadata for digital libraries: state of the art and future directions. JISC Technology & Standards Watch [dok. elektr.], JISC: 2008, < http://www.jisc.ac.uk/media/documents/techwatch/tsw_0801pdf.pdf>, [odczyt 4.09.2008].
Bibliografia [1] Afshari, F., Jones, R.: Developing an integrated institutional repository at Imperial College London. Program: electronic library and information systems, 2007, vol. 41, no 4, s. 338-352. [2] Barton, M R.: Craeting an institutional repository: LEADIRS Workbook [dok.elektr.], 2004: MIT Libraries, <http://dspace.org/implement/leadirs.pdf>, [odczyt 14.04.2008]. [3] Barwick, J.: Building an institutional repository at Loughborough University: some experiences, Program electronic library and information systems, 2007, vol.41, no. 2, s. 113-123. [4] Bednarek-Michalska, B.: (2006) Kujawsko Pomorska Biblioteka Cyfrowa a standardy. Biuletyn EBIB [dok. elektr.], 2006, nr 4 (74) <http://eprints.rclis.org/archive/00008490/01/bednarek_kpbc1.pdf>, [odczyt 24.07.2008]. [5] Bednarek-Michalska, B.: (2006) Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa pragmatyka tworzenia biblioteki cyfrowej. Biuletyn EBIB [dok. elektr.], 2006, nr 7 (77) http://eprints.rclis.org/archive/00008404/01/bednarek_kpbc2.pdf, [odczyt 20.07.2008]. [6] Carr, L., Harnad, S.: Keystroke economy: a study of the time and effort involved in selfarchiving. Technical Report [dok. elektr.], 2005: University of Southampton, <http://eprints.ecs.soton.ac.uk/10688/01/keystrokecosting-publicdraft1.pdf>, [odczyt 1.7.2008]. [7] Crow R.: The case for institutional repositories: a SPARC position paper [dok. elektr.], 2002: Washington DC, <http:www.arl.org/sparc/ir/ir.html>, [odczyt 26.06.2008]. [8] Doctor, G.: Capturing intellectual capital with an institutional repository at a business school in India. Library Hi Tech, 2008, vol. 26, no. 1, s. 110-125. [9] Foster N. F., Gibbons S.: Understanding Faculty to Improve Content Recruitment for Institutional Repositories. D-Lib Magazine, vol. 11, no. 1, 2005 [dok. elektr.] <http://www.dlib.org/dlib/january05/foster/01foster.html>, [odczyt 13.07.2008]. [10] Gartner R.: Metadata for digital libraries: state of the art and future directions. JISC Technology & Standards Watch [dok. elektr.], JISC: 2008, < http://www.jisc.ac.uk/media/documents/techwatch/tsw_0801pdf.pdf>, [odczyt 4.09.2008]. [11] Gibbons S.: Establishing an institutional repository. Library Technology Reports. [dok. elektr.], 2004, vol. 40, no. 4, <https://publications.techsource.ala.org/products/archive.pl?article=2538>, [odczyt 7.07.2008]. [12] Sale, A.: Comparison of IR content policies in Australia. First Monday [dok. elektr.], 2006, vol. 11, no 4, <http://eprints.utas.edu.au/264/1/comparison_of_content_policies_in_australia.pdf>, [odczyt 12.07.2008]. [13] Simpson, P.: Repositories for research: Southampton s evolving role in the knowledge cycle. Program: electronic library and information systems, 2006, vol. 40, no 3, s. 224-231. [14] Szczepańska B.: Zasady publikowania obiektów cyfrowych w repozytoriach europejskich. Zagadnienia prawno autorskie. Przegląd biblioteczny, 2007 R. 75, z 2, s. 193-220. [15] Przyłuska, J.: Repozytorium magazyn dokumentów czy wirtualna społeczność? [dok. elektr.], 2008, <http://eprints.rclis.org/archive/00013970/01/przyluska_jolanta_repozytorium.pdf>, [odczyt 23.07.2008]. [16] Przyłuska, J., Radomska, A., Kłosiński, R.: Budowanie repozytorium dziedzinowego : doświadczenia Biblioteki Naukowej Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi i Biblioteki Politechniki Łódzkiej [dok. elektr.] W: IV Ogólnopolska Konferencja EBIB Internet w bibliotekach Open Access. Toruń, 7-8 grudnia 2007 roku. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw] E[lektronicznych], Redakcja "Elektronicznej Biblioteki", 2007. - (EBIB Materiały konferencyjne nr 18). <http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat18/przyluska_radomska_klosinski.ph>, [odczyt 12.07.2008]. [17] Woźniak-Kasperek, J., Franke J., (red.): Biblioteki Cyfrowe. Projekty, realizacje, technologie. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2007.