ŻYWIENIE CZŁOWIEKA I METABOLIZM, 2012, XXXIX, nr 4 BEATA JABŁONOWSKA-LIETZ 1, MAŁGORZATA WRZOSEK 2, GRAŻYNA NOWICKA 2 CZY CUKIER MOŻE UZALEŻNIAĆ? ŚCIEŻKAMI MÓZGOWEGO UKŁADU NAGRODY CAN SUGAR BE ADDICTIVE? NEURAL REWARD PATHWAYS IN THE BRAIN 1 Z Centrum Promocji Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej Instytutu Żywności i Żywienia w Warszawie Kierownik: dr n. med. A. Jarosz 2 Z Zakładu Farmakogenomiki Katedry Biochemii i Chemii Klinicznej Wydziału Farmaceutycznego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego w Warszawie Kierownik: prof. dr hab. G. Nowicka Zlokalizowany w mózgu układ nagrody odpowiada za subiektywne odczuwanie przyjemności. Zaangażowany jest w różne zachowania człowieka, w tym: pobieranie pokarmu, wody, aktywność seksualną czy agresję. Ponadto, układ ten odgrywa istotną rolę w mechanizmie powstawania uzależnień, w tym uzależnień od substancji psychoaktywnych (heroiny, kokainy, alkoholu), ale również od preferowanych pokarmów. Istotne znaczenie w funkcjonowaniu układu nagrody mają endogenne peptydy opioidowe (endorfiny, enkefaliny i dynorfiny), które działają na receptory opioidowe znajdujące się w mózgu, rdzeniu kręgowym i tkankach obwodowych, a ich pobudzenie związane jest z odczuwaniem przyjemności. SŁOWA KLUCZOWE: układ nagrody uzależnienie preferencje pokarmowe cukier KEY WORDS: reward system addiction food preferences sugar WSTĘP Badania wskazują, że mózgowe mechanizmy związane z regulacją apetytu i nagradzającą funkcją żywności ewoluowały, by chronić nas przed niedoborami pokarmowymi. Brak pożywienia, a co za tym idzie obniżenie poziomu glukozy we krwi wywołuje głód, który silnie motywuje organizm do poszukiwania pokarmu. Dostarczenie pokarmu silnie pobudza układ nagrody, czego konsekwencją jest osiągnięcie przyjemności (1). Analogiczny mechanizm potrzeby nagradzania występuje u osób uzależnionych od narkotyków (np. opiatów), kiedy to brak narkotyku, polegający na deficycie substancji psychoaktywnej w organizmie, określany jako głód narkotykowy, przyczynia się do poszukiwania narkotyku, a jego spożycie skutkuje pojawieniem się uczucia przyjemności. Dlatego też pojawiły się hipotezy, mówiące o wpływie zaburzeń funkcjonowania układu nagrody na wzrost spożycia żywności, a w efekcie na 276
powstawanie i rozwój otyłości. Jedna z nich zakłada, że hiper-reagowanie układu nagrody na bodziec w postaci pokarmu może przyczyniać się do subiektywnego zwiększenia płynącej z niego przyjemności i w efekcie do przejadania się (2, 3). Inna teoria głosi, że hipo-reaktywność układu nagrody sprzyja przejadaniu się, gdyż rekompensuje brak lub niedostateczną przyjemność związaną z jedzeniem (4, 5). UKŁAD NAGRODY Mózgowy układ nagrody zlokalizowany jest głównie w okolicy podwzgórzowo-limbicznej, a jego działanie stymulowane jest przez grupę neuroprzekaźników, do których należą: dopamina, serotonina, noradrenalina i endogenne peptydy opioidowe. System nagrody jest częścią układu limbicznego. Tworzą go: brzuszne pole nakrywki (ventral tegmental area, VTA), w którym znajdują się ciała komórkowe neuronów dopaminergicznych oraz jądro półleżące (nucleus accumbens NAcc) (6). Poziom dopaminy w tym obszarze mózgu koreluje z odczuwaniem przyjemności. Neuronalnym podłożem tego zjawiska jest mezolimbiczny układ dopaminowy, składający się z dopaminergicznych neuronów zlokalizowanych w polu brzusznym nakrywki (VTA) oraz miejscu ich docelowej projekcji, czyli jądrze półleżącym (NAS), brzuszno-przedniej części jądra ogoniastego, jądrze migdałowatym i korze przedczołowej mózgu (7, 8). Podstawowym warunkiem wzmocnienia pozytywnego jest pobudzenie neuronów w VTA i związany z tym wzrost wydzielania dopaminy w NAS. Dopaminowe przekaźnictwo synaptyczne wzrasta zarówno w odpowiedzi na naturalne czynniki nagradzające, takie jak: pożywienie czy aktywność seksualna, jak i na skutek podawania środków uzależniających. Istnieje szeroka gama czynników (środków psychoaktywnych) oddziałujących w mniej lub bardziej swoisty sposób na wzrost wydzielania dopaminy, a tym samym szeregu innych neuroprzekaźników i endogennych peptydów opioidowych (tabela 1). Rezultatem tego procesu jest działanie nagradzające i odczuwanie przyjemności. Tabela 1 Table 1 Wzrost wydzielania dopaminy pod wpływem czynników nagradzających (9) Czynnik nagradzający Wzrost wydzielania dopaminy Smaczne jedzenie 50% Seks 50-100% Alkohol etylowy 125-200% Marihuana 125-175% Nikotyna 225% Morfina/heroina 150-300% Kokaina 400% Amfetamina 1000% 277
ENDOGENNE PEPTYDY OPIOIDOWE Ze względu na budowę i funkcje fizjologiczne, wyróżnia się następujące grupy endogennych peptydów opioidowych (1): opiokortyny, enkefaliny, dynorfiny, FMRFamidy, endomorfiny. Wykazują one szerokie spektrum działania w wielu ważnych procesach fizjologicznych organizmu, np.: w uwalnianiu mózgowych neuroprzekaźników, zmniejszaniu bólu, termoregulacji, procesie uczenia się i zapamiętywania czy w mechanizmie funkcjonowania układu nagrody. Odgrywają one również ważną rolę w kontroli pobierania pokarmu i mogą pośredniczyć w odczuwaniu jego smakowitości (10, 11). W mózgu działają na trzy główne typy receptorów opioidowych: mi, delta i kappa. Obszarami szczególnie bogatymi w występowanie receptorów opioidowych są struktury limbiczne mózgu (z wyjątkiem hipokampu), zaś najmniejsza ich ilość znajduje się w móżdżku. Najwięcej receptorów mi zlokalizowanych jest we wzgórzu, a kappa w istocie czarnej, ciele migdałowatym i hipokampie. Receptory delta stanowią zdecydowanie najmniej liczną grupę i jedynie w łupinie, jądrze ogoniastym, korze czołowej i gałce bladej jest ich nieco ponad dwadzieścia procent. Podobnie jak w mózgu, również w rdzeniu kręgowym najliczniej reprezentowane są receptory mi, a najrzadziej delta (12). Ośrodkowy układ nerwowy nie jest jednak jedynym miejscem ich występowania. Obecność receptorów opioidowych wykryto również w przewodzie pokarmowym, macicy, powrózku nasiennym, sercu, naczyniach krwionośnych, płucach, wątrobie, trzustce, nerkach, nadnerczach, siatkówce oka, mięśniach poprzecznie prążkowanych, stawach, komórkach układu immunologicznego i płytkach krwi (12, 13). Zakres oddziaływania ligandów na poszczególne grupy receptorów jest zróżnicowany. Beta-endorfiny wykazują największe powinowactwo do mózgowego receptora opioidowego mi, enkefaliny do receptora delta, podczas gdy dynorfiny najsilniej wiążą się z receptorem kappa. Niezależnie jednak od selektywności ligandów uważa się, że rodzaj pobudzonego receptora zależy przede wszystkim od tego, jaki jego typ znajduje się w przewadze w miejscu uwolnienia przekaźnika (14). EGZOGENNE PEPTYDY OPIOIDOWE Egzogenne ligandy receptorów opioidowych to opiaty. Opiaty to związki naturalne, izolowane z maku Papaver Somniferum (np. morifna, kodeina) oraz syntetyczne produkty ich modyfikacji (np. heroina). Opiaty cechuje szczególne podobieństwo do hormonów opioidowych, wydzielanych w mózgu oraz zdolność ich naśladowania. Po wejściu w kontakt z receptorem opioidowym, opiaty potrafią naśladować działanie naturalnie występujących w organizmie peptydów opioidowych (15). Między innymi dlatego opiaty wywołują objawy choroby uzależnieniowej. Ośrodkowe działanie heroiny, morfiny i innych opiatów jest wynikiem ich interakcji z konkretnymi receptorami oraz wybiórczego pobudzania przez nie konkretnych receptorów, znajdujących się w wielu różnych partiach mózgu oraz innych tkankach organizmu. W mózgu działają głównie przez receptor mi. Przyjmowanie morfiny, heroiny czy kodeiny 278
powoduje powstanie efektów podobnych do tych, które są konsekwencją endogennego uwalniania peptydów opioidowych. Psychoaktywne działanie opiatów wywołane jest ich wiązaniem się z receptorami endorfin. Prowadzi to do blokowania przenoszenia impulsów bólu (czyli wywołuje działanie przeciwbólowe), a także wpływa na układ nagrody i odczuwanie przyjemności. Opiaty wiążąc się z receptorami endorfin sprawiają, że wydzielanie tych drugich staje się zbyteczne. Po zaprzestaniu przyjmowania opiatu organizm zostaje pozbawiony zarówno egzogennego wsparcia ze strony heroiny, jak i brakuje w tym czasie wsparcia endogennego z udziałem naturalnie wytwarzanych endorfin. W taki sposób powstają objawy towarzyszące zespołowi abstynencji narkotykowej (1). Jako następstwo odstawienia narkotyku dochodzi do spadku aktywności układu dopaminowego i związanego z tym poczucia anhedonii 1 (1, 16). Charakterystyczny dla tego stanu jest też tzw. głód narkotykowy (ang. craving), czyli nieopanowana chęć zażycia narkotyku przejawiająca się w niekontrolowanym dążeniu do użycia substancji psychoaktywnej oraz silną potrzebą ciągłego jej przyjmowania, mimo poważnych zagrożeń dla zdrowia i życia z tego wynikających (1). Dlatego najbardziej niebezpieczną cechą substancji psychoaktywnych jest ich zdolność do wywołania uzależnienia, które należy traktować jako złożoną chorobę ośrodkowego układu nerwowego. Według Vetulaniego, głód narkotykowy, jako zjawisko wieloczynnikowe, stanowi efekt odstawienia narkotyku, powodując spadek aktywności układu dopaminergicznego i poczucie anhedonii. Może on również powstać w odpowiedzi na jednorazowe podanie substancji aktywnej (leku, narkotyku jako tzw. efekt zapalnika) lub zwiastując moment podania takiej substancji (głód wywołany sygnałem, zachętą) (1). Badania na zwierzętach pokazały, iż zarówno podanie narkotyku uzależnionym zwierzętom, jak i ich ekspozycja na bodźce kojarzone z pobieraniem substancji uzależniającej prowadzi do aktywacji układu dopaminergicznego. W związku z powyższym, głód może być efektem zarówno nadmiernej, jak i niedostatecznej stymulacji tego układu, może być wywoływany przez agonistów oraz antagonistów opioidów (1). ZWIĄZEK ENDOGENNYCH OPIOIDÓW Z POBIERANIEM POKARMU Liczne badania wskazują na wpływ endogennych opioidów (EOP) na pobieranie pokarmu. Zaobserwowano, iż ingerencja w układ endogennych opioidów przyczynia się do istotnych zmian w konsumpcji żywności. EOP i agoniści opiatów zwiększają krótkoterminową regulację pobierania pokarmu, natomiast związki będące opiatowymi antagonistami powodują zmniejszenie konsumpcji żywności w dłuższym czasie 2 (17, 18, 19). 1 Anhedonia brak lub utrata zdolności odczuwania przyjemności. 2 W 1955 r. Meyer zaproponował kryteria, jakie powinna spełniać krótkoterminowa regulacja bilansu energetycznego. Są to: integracja z procesami metabolicznymi biorącymi udział w pobieraniu i wydatkowaniu energii, zgodność z właściwościami układu nerwowego, reakcje na czynniki środowiskowe wpływające na wydatek energetyczny oraz zjawisko głodu i sytości. Regulacja długoterminowa natomiast odpowiada za względną stałość masy ciała u osób zdrowych, jak również tłumaczy fakt, że zaburzenia czynników środowiskowych, metabolicznych i zaburzenia regulacji apetytu kształtują masę ciała na innym poziomie. 279
Teorie opisujące krótkoterminową regulację pobierania pokarmu wskazują na dwa wzajemnie współgrające procesy sprzężenia zwrotnego. Należy do nich pobudzanie apetytu przez reakcje zmysłowe powstałe na skutek własności sensorycznych spożywanej żywności (sprzężenie zwrotne dodatnie), jak również reakcje wynikające z pobudzenia wielorakich systemów wpływających finalnie na uczucie sytości (sprzężenie zwrotne ujemne) (20). Sądzi się, iż w obu tych procesach istotną rolę odgrywają opioidy, przy czym ich znaczenie wydaje się być powiązane z odczuwaniem sytości (20). Szczegółowe analizy wykrywania smaku, i umownych progów dla czterech podstawowych smaków (słodkiego, kwaśnego, gorzkiego i słonego) nie ulegały zmianie w wyniku użycia opioidowego antagonisty naltreksonu. Odnotowana została natomiast redukcja preferencji na te bodźce smakowe (21). Badania z udziałem opioidowych agonistów sugerują, iż opioidy mogą być także włączane w mechanizmy węchowej percepcji żywności (22). Agonista receptora mu zwiększał wykrywanie progów wyczuwalności dla wielu zapachów, po czym w drogach węchowych wykryto istnienie receptorów opioidowych mu. FOOD CRAVING NADMIERNA CHĘĆ SPOŻYWANIA OKREŚLONYCH POKARMÓW Terminem food craving określa się zjawisko objawiające się intensywnym uczuciem pożądania do spożywania specyficznej grupy pokarmów, silnie związane z aspektem przyjemności. Zaobserwowano, iż istnieje różnica między tym zjawiskiem (food craving) a zwykłym wyborem żywności, jak również wyborem żywności związanym z odczuciem głodu (23). Jednocześnie dostępne są wyniki badań wskazujące, iż blisko 100% dojrzałych kobiet oraz 70% dojrzałych mężczyzn przynajmniej raz w życiu doświadczyło przez siebie tego zjawiska (24). Przyjemność płynąca z jedzenia towarzyszy zwłaszcza ludziom młodym, a wraz z wiekiem, następuje jej stopniowe zanikanie. Ludzki głód może być zaspokojony przez wiele pokarmów, jednak tylko spożywanie niektórych pokarmów wiąże się z uczuciem prawdziwej przyjemności. Jest to prawdopodobnie spowodowane specyficznymi właściwościami sensorycznymi pożywienia (23). W rozważaniach nad rolą żywności i składników pokarmowych w układzie nagrody szczególne miejsce zajmują węglowodany, a zwłaszcza cukry proste. W 1990 roku zdefiniowano zjawisko zaburzenia apetytu i nastroju, charakteryzujące się niemal nieodpartą chęcią spożywają pokarmów słodkich lub skrobi w reakcji na stan obniżonego nastroju, określone jako carbohydrate craving. Zjawisko to koresponduje z wcześniejszą teorią dotycząca tzw. uzależnienia od węglowodanów, zakładającą, iż nadmierne spożywanie bogatej w węglowodany żywności, wynika z niedoboru serotoniny oraz tryptofanu, który jest substratem w biosyntezie serotoniny (25). W kontekście nagradzającego aspektu spożywania pożywienia, bardziej istotne wydaje się być jednak powiązanie miedzy EOP a spożywaniem żywności. W badaniach na zwierzętach oceniano czy spożyciu preferowanych pokarmów towarzyszy 280
wzrost poziomu endogennych opioidów. Odnotowano, że spożycie przez zwierzęta smakowitej żywności aktywowało β-endorfiny w podwzgórzu (20, 26), jak również w przysadce mózgowej (20, 27). Apetyt wzmagany przez smakowitość spożywanego pokarmu powiększał również poziom podwzgórzowej dynorfiny (20, 28). Poziom zawartej w płynie mózgowordzeniowym (CFS) β-endorfiny wzrastał na skutek podawania rozpuszczonej w wodzie mieszanki sacharozy i sacharyny (20, 29), czego nie zaobserwowano po spożyciu wody, wody z chininą i solą. Mercer i Holder (30) wykazali, że konsumpcja mleka czekoladowego (lub w ogóle słodyczy), powoduje natychmiastowe uwolnienie β-endorfin w podwzgórzu u szczurów. Ponadto, badania na zwierzętach oraz badania u ludzi wskazują, że spożywanie słodyczy nie tylko zwiększa aktywność EOP, ale także wpływa na percepcję bólu. Obserwacje u dzieci pokazują, że podanie słodkich pokarmów (zawierających sacharozę) redukuje płacz podczas standardowych bolesnych procedur szpitalnych, co sugeruje, że smak słodyczy, bardziej niż czynnik po-trawienny, wpływa na uwolnienie naturalnych peptydów opioidowych i stymulację EOP (17). U osób uzależnionych od heroiny i/lub w trakcie terapii metadonowej 3 (z udziałem opioidowych agonistów) obserwuje się zwiększone spożycie cukru (31, 32, 33, 34). Obserwacje osób zażywających narkotyki (głównie heroinę), sugerują zwiększony apetyt na słodycze w okresie przed, w porównaniu z okresem po zażyciu narkotyków. Zwiększenie spożycia cukru może być skutkiem długotrwałego zażywania opiatów lub próbą substytucji narkotyku, gdy nie jest on dostępny. Uzależnienia od narkotyków, alkoholu, nikotyny, czy hazardu związane są z występowaniem nieprawidłowości w szlakach metabolicznych układu nagrody (35, 36, 37). Powstaje więc pytanie czy smaczna żywność, która aktywuje te same obszary mózgu może być czynnikiem uzależniającym u osób otyłych, niebędących w stanie kontrolować nadmiernego dowozu substancji energetycznych w stosunku do realnego zapotrzebowania ich organizmu. Dotychczasowe obserwacje wskazują, iż wzrost spożycia cukrów prostych, w tym wysokie spożycie wysoko słodzonych napojów bezalkoholowych przyczynia się do zaburzeń bilansu energetycznego i rozwoju otyłości. Według Amerykańskiego Departamentu Rolnictwa, konsumpcja napojów słodzonych, tzw. soft-drinków na jednego amerykańskiego mieszkańca w ciągu ostatnich 50 lat wzrosła o prawie 500% (38). Ta grupa produktów dostarcza blisko 50% cukrów dodanych w tamtejszej diecie (39). Spożycie cukru może prowadzić do zwiększenia liczby i aktywności receptorów opioidowych, co z kolei prowadzi do dalszego wzrostu spożycia cukru i może przyczynić się do narastania zjawiska nadwagi i otyłości (40). PODSUMOWANIE Żywność, podobnie jak wiele substancji psychoaktywnych, oddziałuje na szereg układów neuroprzekaźnikowych, a finalnym efektem 3 Terapia metadonowa forma opieki medycznej polegająca na zastąpieniu heroiny metadonem, agonistą opioidów, działającym podobnie jak substancja, która spowodowała uzależnienie, ale niewyniszczającym organizmu i niewykazującym działania euforycznego jak w przypadku heroiny. 281
tego działania jest uaktywnienie układu nagrody w mózgu. Układ ten uczestniczy w zaspokajaniu niektórych popędów i funkcji życiowych, będących źródłem przyjemności. Odbywa się to na zasadzie pobudzania neuronów dopaminowych w mózgu, czego skutkiem jest wzrost wydzielania dopaminy, mającej działanie nagradzające. Istnieje wiele danych wykazujących, iż endogenne peptydy opioidowe odgrywają ważną rolę w kontroli pobierania pokarmu i mogą pośredniczyć w odczuwaniu jego smakowitości. Ma to związek ze zwiększaniem odczuwania przyjemności w mózgowym układzie nagrody. Opisane powiązania pomiędzy spożywaniem pokarmów a wydzielaniem endogennych opioidów, szczególnie w przypadku zaburzenia mechanizmów regulujących ich stężenie i wydzielanie, mogą prowadzić do uzależnień od spożywania specyficznej, najczęściej wysoko węglowodanowej (lub wysoko tłuszczowej) żywności. Świadomość istnienia tych mechanizmów wydaje się wysoce istotna w obliczu narastającej epidemii nadwagi i otyłości. B. Jabłonowska-Lietz, M. Wrzosek, G. Nowicka CAN SUGAR BE ADDICTIVE? NEURAL REWARD PATHWAYS IN THE BRAIN The brain reward system is considered to be responsible for the subjective feeling of pleasure, and involved in various human behaviors, including food intake, water, sexual activity and aggression. In addition, reward system plays an important role in development of addiction, including drugs addiction (heroin, cocaine, alcohol), and is also involved in uncontrolled enhanced intake of specific food and nutrients. An important role in the action of the reward system play endogenous opioid peptides (endorphins, enkephalins and dynorphin), which act on opioid receptors in the brain, spinal cord and peripheral tissues, and their agitation is associated with pleasure feeling. PIŚMIENNICTWO 1. Vetulani J.: Uzależnienia lekowe: mechanizmy neurobiologiczne i podstawy farmakoterapii. Alkoholizm i Narkomania, 2001, 14, 1, 13-58. 2. Davis C., Strachan S., Berkson M.: Sensitivity to reward: Implications for overeating and obesity. Appetite, 2004, 42, 131-138. 3. Dawe S., Loxton N.J.: The role of impulsivity in the development of substance use and eating disorders. Neuroscience and Biobehavioral Review., 2004, 28, 343-351. 4. Blum K., Braverman E.R., Holder J.M., et al.: Reward deficiency syndrome: A biogenic model for the diagnosis and treatment of impulsive, addictive, and compulsive behaviors. Journal of Psychoactive Drugs., 2000, 32, 1. 5. Wang G.J., Volkow N.D., Fowler J.S.: The role of dopamine in motivation for food in humans: implications for obesity. Expert Opinion on Therapeutic Targets. 2002, 6, 601-609. 6. Woodward D.J, Chang J.Y., Janak P., et al.: Mesolimbic neuronal activity across behavioral states. Ann N Y Acad Sci. 1999, 877, 91-112. 7. Martel P., Fantino M.: Mesolimbic dopaminergic system activity as a function of food reward: A microdialysis study. Pharmacol Biochem Behav., 1996, 53, 1, 221-226. 8. Yamamoto T.: Neural substrates for the processing of cognitive and affective aspects of taste in the brain. Arch Histol Cytol., 2006, 69, 243-525. 9. Przewłocka B., Przewłocki R.: Neuronalne i molekularne podstawy uzależnienia od opiatów. Alkoholizm i Narkomania 2001, 14, 1. 10. Cooper S.J., Jackson A., Kirkham T.C., et al.: Endorphins, opiates and food intake. In: Rodgers R.J., Cooper S.J. Endorphins, Opiates and Behavioural Processes. Wiley, Chichester, 1988, 143-186. 11. Cooper S.J.: Endocannabinoids and food consumption: comparisons with benzodiazepine and opioid palatability-dependent appetite. European Journal of Pharmacology, 2004, 500, 37-49. 12. Gomułka W., Rewerski W., Członkowski A.: Terapia Bólu, Warszawa, Wydawnictwo PZWL, 1989, 29-31. 13. Bodnar R.J.: Endogenous 282
opiates and behavior: 2010. Peptides, 2011, 32, 12, 2522-2552. 14. Mierzejewski P., Kostowski W.: Zmiany adaptacyjne wywołane długotrwałą ekspozycją na opiaty. Rola układu antyopioidowego. Alkoholizm i Narkomania, 2001 14, 4, 451-460. 15. Szukalski B.: Narkotyki: kompendium wiedzy o środkach uzależniających. Warszawa, Instytut Psychiatrii i Neurologii 2005. 16. Koob G.F.: Hedonic valence, dopamine and motivation. Mol Psychiatry, 1996, 1, 3, 186-189. 17. Mercer M.E., Holder M.D.: Food Cravings, Endogenous Opioid Peptides, and Food Intake: A Review. Appetite, 1997, 29, 325-352. 18. Olszewski P.K., Levine A.S.: Central opioids and consumption of sweet tastants: when reward outweighs homeostasis. Physiol Behav., 2007, 15, 91, 5, 506-512. 19. Rosołowska-Huszcz D.: Regulacja bilansu energii. W: Żywienie a regulacja hormonalna wybrane zagadnienia. Warszawa, Wydawnictwo SGGW, 2005, 123-146. 20. Yeomans M.R., Gray R.W.: Opioid peptides and the control of human ingestive behaviour. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 2002, 26, 713-728. 21. Arbisi P.A., Billington C.J., Levine A.S.: The effect of naltrexone on taste detection and recognition threshold. Appetite, 1999, 32, 2, 241-249. 22. Lotsch J., Darimont J., Skarke C., et al.: Effects of the opioid remifentanil on olfactory function in healthy volunteers. Life Sci, 2001, 69, 2279-2285. 23. Morley J.E.: Neuropeptide regulation of appetite and weight. Endocr. Rewiew, 1987, 8, 256-287. 24. Pelchat M.L.: Food cravings in young and elderly adults. Appetite, 1997, 28(2), 103-113. 25. Wurtman J.: Carbohydrate craving: relationship between mood and disorders of carbohydrate intake. Drugs, 1990, 39, 3, 49-52. 26. Dum J., Gransch C.H., Herz A.: Activation of hypothalamic Bendorphin pools by reward induced by highly palatable food. Pharmacol Biochem Behav, 1983, 33, 119-126. 27. Gunion M.W., Peters R.H.: Pituitary beta-endorphin, naloxone and feeding in several experimental obesities. Am J Physiol, 1981, 241, 173-184. 28. Welch C.C., Kim E.M., Grace M.K., Billington CJ, Levine AS. Palatability-induced hyperphagia increases hypothalamic dynorphin peptide and mrna levels. Brain Res 1996, 721, 126-131. 29. Yamamoto T, Sako N, Maeda S.: Effects of taste stimulation on bendorphin levels in rat cerebrospinal fluid and plasma. Physiol Behav., 2000, 69, 345-350. 30. Morabia A., Fabre J., Chee E., et al.: Diet and opiate addiction: a quantitative assessment of the diet of non-institutionalized opiate addicts. Br. J. Addict., 1989, 84, 173-180. 31. Zador D., Lyons Wall P. M, Webster I.: High sugar intake in a group of women on methadone maintenance in south western Sydney, Australia. Addiction, 1996, 91, 1053-1061. 32. Weiss G.: Food fantasies of incarcerated drug users. Int. J. Addict. 1982, 17, 905-912. 33. Jabłonowska B., Gromadzka-Ostrowska J.: Ocena parametrów klinicznych pacjentów oddziału detoksykacyjnego uzależnionych od opiatów. Żyw. Człow. Metab., 2008, 4, 314-331. 34. O Doherty J.P., Deichmann R., Critchley H.D., et al.: Neural responses during anticipation of a primary taste reward. Neuron, 2002, 33, 815-826. 35. Hutchison K.E., McGeary J., Smolen A., et al.: The DRD4 VNTR polymorphism moderates craving after alcohol consumption, Health Psychol, 2002, 21, 139-146. 36. Small D.M., Gerber J., Mak Y.E.: Differential neural responses evoked by orthonasal versus retronasal odorant perception in humans. Neuron, 2005, 47, 593-605. 37. Putnam J., Allhouse J.E.: Food consumption, prices, and expenditures, Food and Consumers Economics Division, Economics Research Service, US Department of Agriculture, Washington, DC, 1999, 1970-1997. 38. McIntosh M., Miller C.: A diet containing food rich in soluble and insoluble fiber improves glycemic control and reduces hyperlipidemia among patients with type 2 diabetes mellitus. Nutr Rev., 2001, 59, 2, 52-55. 39. Fullerton D.T., Getto C.J., Swift W.J., et al.: Sugar, opioids and binge eating. Brain Research Bulletin, 1985, 14, 673-680. Adres do korespondencji: Beata Jabłonowska-Lietz Instytut Żywności i Żywienia ul. Powsińska 61/63 e-mail: bjablonowska@izz.waw.pl 283